Черный КузьмаСемнаццаць год (на белорусском языке)

Кузьма Чорны

Семнаццаць год

I

Увосень тысяча дзевяцьсот пятнаццатага года салдат расейскай армii Пятро Тадаровiч быў лёгка ранены ў нагу: блiзка ля яго разарваўся гарматны снарад. Нават ён спачатку думаў, што яму толькi дало ў ногi сухою зямлёю, а пасля, ачомаўшыся, агледзеўшыся, убачыў на левай назе, пад каленам, кроў. У тым месцы было холадна, кроў неўзабаве закарэла, i разарваныя нагавiцы прылiплi да раны. Пачало балець, але ён не спынiў работы: як i ўсе, ён акопваўся ў бясконцай першай лiнii. Акопвацца - гэта ратавацца. Таму ён з усiх сiл налягаў на рыдлёўку. Ён з строя не выйшаў - нельга было гэта зрабiць. З строя выйшаў ён праз дзень, калi была ўжо ноч.

Першая расейская лiнiя пасля атакi акопвалася на новай пазiцыi. Германцы бiлi з гармат, напэўна, перад сваёю атакай. Атака гэтая можа быць уночы, а цяпер толькi што ўзышло сонца. Раптам германцам адказалi расейскiя гарматы i ўжо не сцiхалi ўвесь дзень. Салдаты праляжалi ў зямлi ўвесь гэты дзень i пачатак ночы, а пасля, не чакаючы германцаў, iх пагналi зноў у атаку. Пятро Тадаровiч наперад не рушыў, хоць i меў сiлы гэта зрабiць. Ён ляжаў тварам на зямлi ў сваёй яме, ныючы ўсёю iстотаю сваёю ад блiзкасцi грымучай смерцi. Ён чуў, як папацёмку цераз яго прапаўзла наперад другая расейская лiнiя, а пасля i трэцяя, i пасля ўжо гэтага гэты блiзкi шоргат больш не турбаваў яго спакою.

Узышоў месяц, лагчыны пачарнелi; вайна чулася ўжо толькi дзесьцi далёка, а тут вельмi стала цiха. Ранены салдат мог цяпер смела стаяць або iсцi. Адно, што ён не ведаў, куды яму падацца: падацца да санiтараў, дык рана завельмi лёгкая, некалькi дзён пратрымаюць яго, а пасля зноў пхнуць на фронт. Даганяць фронт - гэта быў жах. Ну, можна было пабыць там дзе-небудзь яшчэ дзень, ну два, а больш - салдат стаў бы ўжо дэзерцiр. А за гэта жорстка пакараюць. I от у гэтыя хвiлiны цяжкiх думак салдат паклыбаў па няроўным полi, сам не ведаючы куды, ён iшоў паўз пустую лiнiю акопаў. Месцамi гэтыя акопы былi зруйнаваны гарматным агнём: зямля з краёў паабсыпалася; бясформенная чарната была ў гэтых правалах. Ля адной з гэтых акопных руiн салдат спынiўся: дзесьцi далекавата ён пачуў чалавечыя галасы. Ён прыгледзеўся i пачаў заўважаць, як у некалькiх месцах пстрыкалi святлом электрычных лiхтарыкаў. Санiтары забiралi раненых, ходзячы па полi. Салдат прысеў на краi акопа. Цi iсцi да санiтараў, цi што рабiць? У гэтую хвiлiну яму хацелася, каб рана яго была большая, каб ён доўга мог праляжаць далёка ад вайны ў шпiталi, без думак, як бы кожную хвiлiну ўратавацца ад смерцi. Даволi было яму аднаму пабыць гэты малы час тут, на цiхiм полi, у цiхую ноч, як тое пекла, што адышло кудысьцi наперад, зноў паўстала перад iм з усёю сваёю сiлай. А куды яна пайшла, вайна, салдат не ведаў i не хацеў ведаць. Нават думаць пра гэта яму было страшна.

Ён быў слабы, змучаны i бязвольны, гэты чалавек.

Так, як прыгiнаўся ён разам з усiмi на першай лiнii, пачуўшы, як нямецкi гарматны "чамадан" рэжа паветра, так i цяпер ён як бы прыгнуўся перад жалезнаю хадою падзей: усё робiцца само па сабе, незалежна ад яго, i яму толькi астаецца чакаць - можа, i мiне яго страшная навала; ну, або старацца быць далей ад усяго i блiжэй да самога сябе; сам сабе чалавек не вораг!

Сам сабе чалавек не вораг! Гэты салдат, што сядзеў цяпер перад чорным акопам, уночы, адзiн, пад зорным небам, каб мог выразна запытацца сам у сябе пра гэта, не сказаў бы, дзе канчаецца ў чалавека вораг самому сабе i пачынаецца прыязнь. Ён, бадай, так сфармуляваў бы сваё разуменне свету: свет вялiкi, i ў свеце незлiчонасць усялякiх падзей i здарэнняў. Некаторыя з iх добрыя чалавеку, некаторыя варожыя. I кожны чалавек iмкнецца ўнiкнуць варожага, злога i мець дачыненне з добрым. А чалавечая дзейнасць? Чалавек стараецца дзейнiчаць сабе на дабро; i гэтае дабро чалавек сабе зробiць, прыдбае, калi чалавеку пашанцуе. Гэтакi чалавек можа быць, напрыклад, багаты - ён не гаруе на свеце. Але найчасцей чалавека апаноўвае гора. Таму большасць людзей могуць расцанiць жыццё як бесперапыннае i бясплённае змаганне з пакутамi. А што такое вайна? Вайна таксама ўваходзiць у той жалезны шэраг няшчасцяў, што адвеку ўсталяваны i час ад часу сыходзяць на чалавецтва, як сыходзяць голад, хвароба, смерць, i кожны чалавек ратуецца i трапечацца, як можа, жывучы на свеце. I от ён, Пятро Тадаровiч, цяпер жыве ў самай чорнай навале няшчасця. Калi ўсё жыццё яго было як змрок, у якiм сягды-тагды высвечвалi зоры, дык цяпер нiякiя зоры нiдзе не свецяць. "Божа, выратуй мяне", - прасiлася ўся iстота гэтага чалавека. Свет стаяў навокал яго, над iм i пад iм усiм багаццем сваiх праяў; стаялi пад месяцам чорныя лясы, халадзiла чалавечае цела цiхiм i радасным холадам зямля. Неба палавела, i на iм папялелi зоры, i на iх месцы высвечвалi новыя i ўсё тлелi i тлелi. Iшла няспынная плынь часу, цякла ў бездань без канца i пачатку. "Гэты свет i плачучы пераплачаш, а той - i скачучы не пераскочыш" - як грозная практыка асуджанасцi, стаяла над чалавекам нявольнiчная фiласофiя. Праўда, нi пра якi "той свет" чалавек не думаў, але "гэты свет" увесь губляўся ў чорнай безнадзейнасцi.

Дзесьцi на ўсход сонца ад таго месца, дзе сядзеў цяпер салдат, неяк лiпела на свеце яго сям'я. Ён думаў пра дзяцей тады, калi адыходзiла ад яго няшчасце: вайна! Гэта было за ўвесь гэты час, калi даводзiлася быць у тыле армii або калi доўга цягнуўся спакой на самым фронце. У гэтакiя ж днi, як гэты апошнi, чалавек выходзiў з роўнiцы ўсiх з'яў i адно сам сабе i ў сабе вырастаў як супрацьлегласць усяму, што толькi ёсць на свеце. Жывая iстота прагла жыць!

Санiтары з лiхтарыкам iшлi ў гэты бок паўз акопы. Яны падышлi зусiм блiзка, i яны ўжо былi салдату як ворагi якiя: яны яго вернуць у той жудасны свет, з якога ён нядаўна выйшаў. Не думаючы, салдат споўз у акоп, i санiтары прайшлi паўз яго далей. Чуваць былi iхнiя цiхiя галасы, пасля за iмi цiха i павольна прагрукалi колы, фыркнулi конi, i зноў усё стала цiха. Салдат у роспачы зноў заўважыў над сабою безнадзейныя зоры i халоднае неба. Ён выразна чуў, як штосьцi дзесьцi недалёка глуха шаравалася, як аб сухую зямлю, нешта ўсё паскрыпвала; пасля яму пачало здавацца, што нехта стараецца выгаварыць слова, а выходзiць усяго паўслова i ўсё шпаркiм шэптам, хворым i нежывым. Салдат шмат чуў гэтага людскога шэпту i шмат бачыў, як каналi людзi з гэтакiм шэптам i енкам. I ён адразу пазнаў, што тут, дзесьцi паблiзу, блiзка да смерцi ранены.

Пятро Тадаровiч далёкi быў i заўсёды, а яшчэ больш цяпер, у гэтыя хвiлiны, ад таго, каб да роспачы напiнаць нервы i забывацца на тое, што над iм вiсiць смерць. З такою думаю можна звыкнуцца, але ўсё адно чалавек звычайны тут не пераступiць мяжы, за якою пачалася б абыякавасць да свайго жыцця. Таму Пятро Тадаровiч лёгка прывык да смерцi сотняў i тысяч людзей навокал сябе. Перадсмяротныя шэпты нейкага невядомага цяпер у акопе не здзiвiлi яго. Ён адно падаўся крыху глыбей, прылёг плячыма да спусцiстай, разбуранай гарматамi акопнай сцяны i маўчаў так колькi хвiлiн. Чалавечы няясны, можа нават непрытомны, шэпт iшоў крыху зводдалеку. Раптам Пятро Тадаровiч пачаў заўважаць асобныя словы ў гэтым шэпце, выразна ён ужо чуў:

- Хто там? Хто там? Сюды. Сюды.

Пятро Тадаровiч, не думаючы лiшку, падаўся ў цемень акопа. Яму дзiўна стала, што чалавек шаптаў не зусiм ужо гэтак блiзка ад яго, як яму раней здавалася. Яму прыйшлося ступiць акопам не менш, можа, як дваццаць пяць крокаў. Падышоўшы блiзка, ён пачуў, што хтосьцi шэпча, i не гэтак ужо непрытомна i слаба: можна было добра разбiраць i словы, адно што яны раней заглушалiся адлегласцю.

- Хто? Хто? - шаптаў хтосьцi невядомы.

- Салдат, - сказаў Пятро Тадаровiч i на ўсялякi выпадак дадаў, падумаўшы: - Ранены ў нагу.

- Памажыце мне, - сказаў невядомы. - Я палкоўнiк i ранены ў жывот.

Па-першае, гэта быў палкоўнiк. Па-другое, ён гэтак малiў, прасiў. Значыцца, усё пераблыталася, нiякiх ранейшых устанаўленняў. I незвычайнасць найшла на гэтага радавога салдата, нявольнiка, слаба раненага ў нагу, Пятра Тадаровiча. Без усялякiх чыноў, а так проста i разам з тым спелячы ў сабе пэўныя думкi, што пачалi ўжо набываць выразнасць, ён пачаў гаварыць з палкоўнiкам.

- Што ж мне зрабiць, як памагчы?

- Вынесцi мяне з акопа на гару, калi больш нiчога не можаш. Тут акопы назаўсёды астануцца пустыя, нiхто сюды не загляне, i мне тут давядзецца кончыцца. На гары, можа, мяне заўважыць хто-небудзь. Калi ж можаш, занясi, цi як, да санiтараў. Або заўваж месца i iдзi скажы, што тут ляжыць ранены палкоўнiк. Ты хадзiць можаш?

- Магу, я няцяжка ранены.

Палкоўнiк доўгiя хвiлiны маўчаў, стагнаў i адпачываў ад сваёй нядаўняй гаворкi. Як варушыўся - новыя рамянi паскрыпвалi на яго плячах.

- Я табе даклярую, - захрыпеў ён зноў, - белы бiлет...

- Значыцца, я ўжо тады нiколi не буду на вайне?

- Нiколi... Апроч гэтага, я дам табе зямлi, з свайго маёнтка выдзелю...

- Значыцца, вы белы бiлет можаце выклапатаць?

- Што гэта мне значыць! Урэшце, я магу даць табе гэтулькi грошай, што ты сам можаш купiць сабе белы бiлет. Нясi. Бяры мяне i нясi... Не бойся. Ты астанешся, калi баiшся, пры мне. Ты мой дзяншчык, i больш нiчога.

Салдат рашуча пайшоў у акопную цемень, абмацаў палкоўнiка. Гэта быў грузны чалавек.

- Далiкатна, далiкатна бяры, памалу, - застагнаў ён, калi салдат, крэкчучы i ўсё ж адчуваючы i сваю рану ў назе, узвалiў яго на плечы. Рамянi скрыпелi на палкоўнiцкiх плячах.

Самае цяжкае - гэта было вынесцi яго на гару. Прыйшлося спусцiць яго на зямлю, узяць пад пахi i гэтак выцягнуць, плячыма па зямлi, галавою ўгару. Пасля гэтага i салдат, i палкоўнiк ляжалi хвiлiн дзесяць на зямлi i абое аддыхвалiся. Нарэшце салдат прыгледзеўся, заўважыў далёка ўжо ад сябе рухавае святло санiтарскiх лiхтарыкаў, зноў узвалiў на плечы палкоўнiка i рушыў у дарогу. Iшоў ён паволi, нi то няроўным полем, нi то купiстым узбалоццем. Ногi яго ўязджалi ў зямлю. Чорныя нерухомыя абрысы ночы сталi навокал. Далёка маўчаў фронт. Зоры ўсё гэтаксама свяцiлi на халодным небе.

II

Салдат Пятро Тадаровiч атрымаў белы бiлет. Ён калацiўся з радасцi, адчуваючы ў сваёй кiшэнi гэтую паперку. Гэта ўсё адбылося вельмi шпарка, як нават ён i сам не думаў. Палкоўнiк з дапамогаю гэтага свайго "дзеншчыка" праз вельмi малы час быў ужо ў шпiталi ў прыфрантавым гарадку. Да палкоўнiка адразу прыехала радня: родная сястра, жонка, нейкi яшчэ малады чалавек. Паны! Яны прыехалi з маёнтка. Гэты палкоўнiцкi маёнтак быў у паласе вайны, але ад фронту даволi яшчэ далёка. Можна сказаць, што гэта была тая самая паласа, калi браць раўналежна фронту, дзе была радзiма i салдата Пятра Тадаровiча. Палкоўнiк адно падпiсаў кароткi лiст, што быў напiсаны маладым чалавекам да нейкага знаёмага начальнiка мабiлiзацыйнымi нейкiмi камiсiямi. Самога лiста Пятро Тадаровiч не чытаў, але ведаў, што там наконт белага бiлета. Ён хадзiў з гэтым лiстом, да каго ён быў напiсаны, i праз некалькi дзён меў цудоўную паперку. Ён цяпер назаўсёды развiтваўся з вайною! Больш таго. Палкоўнiк адно малы час будзе ляжаць у шпiталi, пакуль можна стане яго перавезцi. Хiба пан будзе лячыцца ў шпiталi, калi ў яго маёнтак, пакоi, слугi, грошы, усяго цераз горла валiцца? Тыдняў так праз два палкоўнiк будзе дома, тады Пятро Тадаровiч з'явiцца да яго па дакляраваную аддзяку.

I ён з'явiўся. Ён атрымаў тое, што дакляраваў палкоўнiк. Але перад гэтым - гэтакiя хвiлiны цiхай радасцi, нiколi за ўсё жыццё незнаёмыя яму, перажыў гэты небарака салдат.

Гэта было тады, калi ён дабiўся дадому. Рана яго дазволiла яму пусцiцца ў дарогу адразу ж. Ён ехаў, iшоў. Усё яму было цяпер лёгкая справа. Вайна цяпер ужо справа не яго! Няхай там хто сабе хоча i за што хоча (цi за што, цi за нiчога!) ваюе. Няхай там сабе свецяць зоры ўначы над халодным i страшным полем, а на тым полi пад агнiстым громам i свiстам канаюць i стогнуць людзi. Цi на гэтым баку яны будуць умiраць, цi на тым - што цяпер да ўсяго гэтага i да ўсiх гэтых людзей шчаслiваму чалавеку Пятру Тадаровiчу! У яго ёсць цiхi кут, з вайны ён вырабiўся, i больш нiчога. Нiкога ён чапаць не будзе, i яго нiхто цяпер ужо чапаць не будзе. Вайна - бядота, няхай сабе бядота агульная, але ж яму пашанцавала з яе выйсцi. Галоднае жыццё дома? Цяпер ён будзе лепш жыць, палкоўнiк жа яго аддзякуе за тое, што ён выратаваў яго. Назаўсёды, значыцца, Пятро Тадаровiч выйшаў з шэрагаў шэрых людзей на вайне, нават i так ён як бы выйшаў з усялякiх людскiх шэрагаў. Ён сам будзе сабе пан.

Якi ён шчаслiвы цяпер!

Быў пагодлiвы адвячорак, калi Пятро Тадаровiч з'явiўся дадому. Накульгваючы яшчэ крыху на хворую нагу, ён падышоў да дома, увесь трасучыся ад вялiкай узбуджанасцi. Ён сапраўды чуў нават, як пахне трухлявы плацец каля хаты пад чырвонаю рабiнаю. Сонца свяцiла ў сляпыя шыбы роднай хацiны. Пад паветкаю насупраць хатнiх акон ляжаў лом. Мала яго было, але ён быў складзены руплiваю рукою. Пасярод двара нейкiя гнiлыя, разламаныя начоўкi ну проста-такi ўсцешылi сэрца гэтага чалавека.

- Тата прыйшоў! - закрычалi дзецi.

I хвiлiн пяць была радасная ўрачыстасць. Пасля адразу чалавек пайшоў аглядаць свае вуглы, усе закуткi ў двары. Сям'я не адставала ад яго нi на крок.

З таго ж самага дня чалавек пайшоў у работу. Ён зграбаў нейкую салому на таку, скасiў нейкi ўзмежак на агародзе, малацiў нейкi мiзэрны ўраджай так пудоў дзесяць жыта на год намалацiў! А пасля падаўся да палкоўнiцкага маёнтка. Гэта было нават i не лiшне далёка. Там ён цёрся, зняўшы шапку, на кухнi. Яго пачаставалi астачаю ад абеду панскiх слуг. Нарэшце яго павялi да палкоўнiка. Той ляжаў на верандзе, а каля яго доктар пераглядаў газеты. Доктар, мусiць, ужо ведаў гэтую гiсторыю, бо далiкатна падаўся ў сад.

- Ах, гэта ты, - сказаў палкоўнiк.

- Як ваша здароўе, ваша...

"Дзяншчык" цвёрда i выразна выгаварыў палкоўнiцкi чын.

Пра сваё здароўе палкоўнiк, аднак, нiчога не сказаў салдату. Ён некаторы час глядзеў кудысьцi паверх усяго, здавалася, што ён раптам забыўся на салдата i слухае цiхi шум дрэваў у старым садзе. Салдат вокам не змiргнуў, стаяў i цярплiва чакаў.

- Ах, гэта ты, - зноў сказаў палкоўнiк. - Дык чаго ты хочаш? Зямлю хочаш цi... цi, можа, даць табе добрую службу ў мяне пры фабрыцы? У мяне фабрыка не тут, а ў горадзе, вёрст за дзвесце адсюль. А зямля тут, у маёнтку.

- Як ваша ласка будзе.

- Ну, дык што хочаш, выбiрай. Доўга не думай. На фабрыку хочаш?

- Вельмi далёка, паночку. Ды нейк у горадзе я нiколi не жыў.

- Ну, дык зямлi?

- Зямля ж панская тут.

- Тут. А ты дзе хацеў?

- Таксама далёка мне з дому перабiрацца. Турбатня вялiкая, i кiшэня не вытрымае.

- Дык як я табе павiнен наравiць? Ну, гавары.

Салдат анiчога не мог сказаць у тую хвiлiну.

- Ты можаш жыць там, а тут зямлю выпусцiць. Ты i гэтак не хочаш?

- Хачу, паночку, хачу!

- Ну, дык...

Палкоўнiк, злосны i зняможаны, адкiнуўся на падушку, з пакутнiцкiм выглядам заплюшчыў вочы.

Аднак жа салдат маўчаў. Ён не ведаў, што гэтак будзе стаяць справа, ён уяўляў сабе палкоўнiцкую аддзяку так сабе, адцятую ад усяго. Ён не парадзiўся з жонкаю, з суседзьмi, можа, нават. З суседзьмi?! Не з усiмi, вядома, суседзьмi: як трапiў у рукi белы бiлет, пра гэта трэба было маўчаць. Але адзiн цi два з суседзяў цi з сваякоў маглi знайсцiся, якiм льга было сёе-тое расказаць i пакарыстацца iхняю парадаю ў гэтай заблытанай справе.

Палкоўнiк з стогнам прыўзняў галаву з падушкi i ткнуў пальцам у нейкую кропку. Уваскочыў лёкай.

- Няхай мой камiсар, - сказаў палкоўнiк, - выдзелiць гэтаму чалавеку з маёнтка пяць дзесяцiн зямлi. Без грошай. На вечную яго ўласнасць.

Салдат падзякаваў i пайшоў следам за лёкаем у камiсарскую афiцыну.

Нешта дзён два яшчэ пасля гэтага Пятро Тадаровiч цёрся ў панскiм маёнтку: чакаў усё фармальнай паперкi на зямлю. Сказаць праўду, дык за гэтыя два днi ён апрыкраў там маёнтаўскiм службоўцам: усё дапытваўся i правяраў, цi моцная гэта будзе паперка, цi не трэба яшчэ будзе праз усялякiя там гарадскiя канцылярыi праводзiць яе. Даючы яму на рукi паперку на зямлю, яму сказалi, што яна ўжо як мае быць аформлена.

На трэцi дзень увечары (пазнавата ўжо было) Пятро Тадаровiч вярнуўся дадому. Цэлы дзень ён ехаў з адным салдацкiм абозам. Трохi дзiўна яму было, што салдацкi абоз раптам у гэтай мясцовасцi з'явiўся, але i ў лiшнюю гаворку з салдатамi не ўдаваўся. Кiламетраў за шэсць ад дому яму трэба было злезцi з фурманкi. Ён пайшоў пешшу. Цяпер гэта ўжо быў зусiм iншы чалавек, як тады, яшчэ нядаўна, калi блытаўся ён пад халоднымi зорамi на пустым полi, ля чорных акопаў. Цяпер ужо на заднi план адышоў ён сам сабе, а клопаты пра зямлю, пра гаспадарку нёс ён у сабе. Гэтакi ён быў усю дарогу. Але як злез ён з фурманкi i прайшоў крыху пад дом полем, адбылося штосьцi гэтакае, што нагадала яму ўвесь час, калi ён толькi дбаў, як бы ўратаваць на плячах галаву. У першую хвiлiну ён не паверыў, толькi стаў i прыслухаўся. У наступную хвiлiну валасы на галаве яго заварушылiся.

Вечар даўно ўжо агарнуў зямлю. Было цiха. Гэтак было цiха, што чуваць было, як з палявых дзiчак, дзе-небудзь паўз дарогу, падала лiсце на зямлю. Узышоў восенны месяц. Ад гэтага спакойнага святла яшчэ цiшэй здавалася на зямлi. Дзесьцi далёка брахаў сабака, пiснула палявая мыш. I раптам... Але спачатку чалавек не паверыў. Не можа быць! Вайна асталася далёка, чалавек на векi вечныя выратаваўся ад яе. Няхай там хто сабе хоча ваюе, каго сабе хочуць гоняць на смерць - што цяпер яму, Пятру Тадаровiчу! Яму пашанцавала, i ён адгарадзiўся ад усяго свету! Але ўжо ў наступную хвiлiну ён хапiўся за галаву: сапраўды ён выразна чуў артылерыйскую кананаду. Гукi гэтыя ён добра ведае! Цяпер яму ясна стала, чаму ў гэтай мясцовасцi з'явiўся вайсковы абоз. Як нежывы, дайшоў чалавек дадому. На двары ён яшчэ пастаяў, паслухаў. Кананада пачыналася здорава. З гукаў можна было меркаваць, што яна далёка, але ж яе чуваць, а гэтага тут раней яшчэ нiколi не было. Дома ўсе спалi i нiчога не чулi. Ён не пайшоў у хату, а падаўся на ток, на салому. Ён трывожна прадрамаў цэлую ноч. Ранiцою было цiха, але апоўднi з новай сiлай, мацней, як уначы, блiжэй, значыцца, чуваць было вайну. Яна, значыцца, даганяла чалавека, не давала яму атрапаць ад яе рук! Яна гналася за чалавекам свежым следам, i нiчога iншага чалавек не мог тут парадзiць.

Можа, яшчэ прайшло якiх два цi тры днi. I за гэты кароткi час аж, здаецца, сама мясцовасць змянiлася: зноў пайшлi дарогамi ўцякацкiя фурманкi, i гэта ўжо былi тутэйшыя людзi, з гутаркi можна было адразу пазнаць i з выгляду (раней, быў нядаўна час, ехалi людзi з Польшчы). А яшчэ праз некалькi дзён упартага гарматнага грому дзесьцi далёка войска заняло ўсю мясцовасць.

Пятро Тадаровiч нацягнуў ужо на свае растрыбушаныя драбiнкi верх з пасшываных старых мяшкоў. У тыя днi ён выехаў сохнучы, ныючы, повен пакутнае смагi да жыцця i чуючы перад сабою адно - чорную навiсь смяртэльнай навалы. У кiшэнi яго ляжала добра зашытая моцнымi нiткамi паперка на пяць дзесяцiн зямлi з панскага маёнтка. Вайна гналася следам за iм. Яму давялося змяшацца з тысячамi ўцякацкiх фурманак на восеннай дарозе. Як ён нi ратаваўся з таго агульнага гора, яно ўсё адно спасцiгла яго.

III

Наступным годам, а можа, i двума, бачылi чалавека на брудных вакзалах, там, дзе было цясней, брудней, чарней, бяздольней. Можна было думаць, што чалавек нiчога iншага не ведае, нiколi не бачыў, - гэтак спакойна i панура ён увечары клаўся спаць дзе-небудзь ля сцяны, на цэментовай заплёванай падлозе, або, калi дазваляла надвор'е, на стаптанай траве цi на апыленым лопусе. Усю сваю маёмасць чалавек падсцiлаў пад сябе i падкладаў пад галаву. Часамi яго бачылi, i даволi доўгi час, як ён дзень пры днi стаяў на шумных праходах з працягненаю рукою, часамi чалавек даставаў работу i рабiў вельмi цягавiта. Пануры чалавек любiў работу! А колькi ён зарабляў - пра гэта невядома. Вiдаць было адно тое, што ён вельмi чорны i нейкi зямлiсты. Пры iм быў яшчэ хлопчык. Калi бацька быў на рабоце або калi, не маючы работы, стаяў з працягненаю рукою, хлопчык быў дзесьцi сам па сабе. Варочаўся да бацькi ён увечары. Спаць яны клалiся разам, акрываючыся ўдвух адным салдацкiм шынялём. Пасля ўсходу сонца бацька ўставаў: ён пачынаў дбаць пра будучыню, ён не мог згуляць анiводнай хвiлiны. Кожная хвiлiна павiнна была даць што-небудзь у скарбнiцу той будучынi.

Гэты чалавек быў нешчаслiвы, але ён не заўважаў таго няшчасця - гэтак моцна i ўпарта не паддаваўся ён сённяшняму дню, каб прыдбаць сабе тое, што прыйдзе пасля. Ён як бы не заўважаў самога сябе i ўсяго, што было навокал яго: усё гэта калi-небудзь павiнна мiнуцца, бо нiчога ж няма вечнага. I не толькi самога сябе не заўважаў чалавек. Было падобна да таго, што ён не заўважае i свайго сына. Так, раз на тыдзень папытае яго, дзе ён ходзiць i што ён робiць. Сын жа жыў ужо сваiмi iнтарэсамi i, здаецца, гэтаксама мала цiкавiўся бацькам. Гора зблiжае людзей, гэта факт. Але тут чалавекам апанавала адна iдэя. I ўсё iншае пайшло ёй у ахвяру. Гэта была iдэя таго, што трэба перабыць, перагараваць гэтыя днi i зрабiць сабе тое, за што можна будзе ўхапiцца, калi цяперашняе гора пройдзе. Аднойчы памiж бацькам i сынам адбылося вось што. Сын (яму было цяпер год дванаццаць) не прыходзiў да бацькi больш за тыдзень. Апошнiя днi гэтага тыдня бацька пачаў тужыць - дзе дзеўся хлопец. Хлопец прыйшоў апоўднi i знайшоў бацьку за вакзалам, на чыгунцы. Бацька бiў каменне велiзарным молатам.

- Зноў работу дастаў? - сказаў хлопец.

- Дастаў, - адказаў бацька.

- Я табе хачу сказаць... - загаварыў хлопец.

- Пачакай, - перабiў яго бацька, - зараз будзе перапынак на полудзень, дык тады скажаш. А то гаварыць пры рабоце нязручна. Старшыня будзе крывiцца.

Хлопец паслухмяна адышоўся ўбок i праседзеў з паўгадзiны на адкосе. Бацька заўважыў, што за гэтую паўгадзiну сын скурыў чатыры папяросы.

- От што, - сказаў хлопец, калi бацька сеў палуднаваць, - я табе скажу, што я зусiм заўтра паеду адгэтуль.

- Куды?! - устрывожыўся чалавек. - Хочаш есцi? На хлеб, еш.

- Не, я палуднаваў, - адказаў сын. - Я даўно ўжо жыву каля сапёрнае работы. Кожная вайсковая часць мае пры сабе аднаго-двух гэтакiх, як я. А цяпер рота выязджае адгэтуль, дык i я з ёю.

- А можа, яна выязджае на фронт? - зусiм ужо ўстрывожыўся чалавек.

- Гэта вайсковы сакрэт. Самi салдаты нават не ведаюць да апошняга моманту... Я ўжо не буду гэтакi абарванец, як цяпер. Мне салдат шые з старога шыняля на мой рост шынялец. Таксама будзе гiмнасцёрка, боты, а шапка ўжо ёсць.

Бацька глядзеў на сынаву галаву i сапраўды ўбачыў новую салдацкую шапку, на хлопчыкаву галаву якраз, а на шапцы салдацкая цэшка.

- Пагоны ў мяне таксама будуць, - пахвалiўся малы.

- Як жа ты паедзеш ад мяне? Падумай ты, салдат ганяюць з месца на месца, ты можаш мяне зусiм страцiць. Можа, мы нiколi не знойдзем адзiн аднаго.

- Знойдзем. Я табе буду пiсаць, а ты мне адказваць будзеш. А там я затое не галодны. Я салдацкай кашы i баршча ем колькi захачу.

- Гэта-то добра, мой сынок, гэта добра, што добрыя людзi цябе кормяць. Але мне страшна цябе пускаць ад сябе.

- Што я тут буду пры табе рабiць? А так я памiж людзей вытруся.

- Ты ў мяне адзiн астаўся, з усёй нашай сям'i. (Вочы ў чалавека пачырванелi ад слёз.) Матку мы сваю пахавалi пры дарозе, як мы ехалi сюды ад вайны, на ўцякацтва. Праехаўшы вёрст сто яшчэ далей, пахавалi ў адзiн дзень тваiх меншых братку i сястру. (Чалавек ужо зусiм плакаў.) А праз тры днi пасля гэтага ўжо больш ехаць не было на чым - конь кончыўся, i ўсё на дарозе кiнуць трэба было: хто ў такiя часы мог купiць у нас усё, што там на возе ляжала. Вайна даганяла нас. Нам трэба было ратавацца.

- Пусцi мяне ехаць.

- Цяпер як мы жывом? Мы цяпер жывом, абы пражыць дзень, перагараваць. I што-небудзь трэба каб асталося ў нас на той дзень, калi вайна скончыцца, усё ўпарадкуецца, можна будзе вярнуцца дадому назад i пачаць там жыць па-чалавечы. Я табе, сынку, скажу, ты быў у мяне яшчэ зусiм малы i мала што можаш памятаць. Мы ўвесь свой век з тваёю маткаю i з вамi малымi (зноў слёзы) - не жылi, а гнiлi. Мы жылi на гэтакiм маленькiм кавалачку зямлi, на якiм хiба адно агарод можна было зрабiць, а не хлеб сеяць. Мы жылi без хлеба, без адзежы, як старыя якiя.

- Гэтак як цяпер.

- А можна сказаць, што i мала лепш... Пасля мяне забралi на вайну. Няшчасце на ўсiх людзей найшло: адным ваяваць, другiм кiдаць усё сваё i выязджаць ад вайны ў чужы свет. Мне было пашанцавала на фронце. Я вынес з акопа раненага палкоўнiка i панёс яго да санiтараў. Каб не я, ён бы там зайшоўся б адзiн. Палкоўнiк быў якраз багаты пан, у яго i маёнткi свае, i фабрыкi свае. Дык ён мне за гэта аддзякаваў: ён мне пяць дзесяцiн зямлi адрэзаў з свайго маёнтка. Вось папера на гэтую зямлю. (Чалавек дастаў з-за пазухi паперу, паглядзеў на яе i шпарка схаваў назад.) Дык я цяпер збiраю кожную капейку, кожны грош. Я лепш галодны пасяджу, а капейкi не страчу. Калi няма работы, я стану, працягну руку i ў людзей прашу, абы мне кожны дзень хоць крыху што-небудзь дадаў да таго, што ў нагавiчнай паяснiцы зашыта. Бо прыйдзе час, пасля вайны, калi спакойна можна будзе вярнуцца дадому. Там пяць дзесяцiн зямлi, свае, уласнае (папера за пазухаю) чакае. Там нанова гаспадарка пачнецца, пагаруецца i што-небудзь выгаруецца. А на пачатак справы патрэбны грошы.

- Дык мы будзем ведаць адзiн пра аднаго. Не навек жа мы разлучаемся.

- Цяпер восень. Я выхлапатаў сабе ў камiтэце на зiму месца ў бараку. На цябе i на сябе... Я ўжо нават сёння начаваў у тым бараку. Добра. Дождж на галаву не лье i вецер не дзьме. Барак мураваны, раней нейкiя крамы там былi. Народу хоць многа там, але перазiмаваць там можна будзе. На зiму печы там паставяць. А тым часам не можа быць, каб вайна на зiму не скончылася. Вайна ўсiм у косцi ўелася...

- Ну, дык я з табою зранку заўтра яшчэ развiтаюся. Ты заўтра робiш? Дзе ты будзеш заўтра?

- Заўтра нядзеля, работы няма.

- Дык прыйдзi на вакзал зранку. Заўтра наша часць выязджае.

Хлапчук паважна i стала сказаў гэта i пабег. Пасля пайшоў паволi, два разы азiрнуўшыся на бацьку. Бацька ўжо бiў з-за вуха молатам у камень.

Назаўтра зранку чалавек убачыў свайго сына.

Гэтае малое хлапчанё мела такi выгляд, як быццам бы не будзь ён памiж салдат на вакзале, дык у адзiн момант зруйнуецца ўвесь свет. Хлапчанё было у мiнiяцюры салдат расейскай армii: шынялец, боты (праўда, у адзiн той бот можна было яму зараз дзве нагi ўсаджваць), пагоны з сiняга сукна, учарашняя цэшка на шапцы, шырокая папруга па шынялi пад хлясцiк. Малы з гордаю знявагаю да ўсяго, што толькi было перад iм, трымаўся навыцяжку, браў рукi па швах...

- Здароў! - сказаў ён бацьку.

- Не забывай мяне, сынку. Ты яшчэ малы, ты яшчэ дзiця...

Салдаты рушылi на перон, малы з iмi. Ён нават меў за плячыма нешта накшталт салдацкага ранца. Бацька паспеў адно развiтацца з сынам. На перон ужо яго не пусцiлi. Ён выйшаў з вакзала сумны. Штосьцi пакутнае цяжка варочалася ў грудзях яго. Ён чуў цяпер сябе страшна самотным, як бы сярод мора на гнiлой дошцы. Ён чуў, як прыходзiлi i адыходзiлi цягнiкi, як маршыравалi салдаты, змучаныя конi цяглi гарадскiмi вулiцамi гарматы, не менш змучаныя людзi, прыбiтыя, прыглушаныя, штосьцi рабiлi каля гэтых гармат, штосьцi адзiн аднаму загадвалi, гаварылi, злавалi, лаялiся, маўчалi... Восеннае сонца пякло над горадам. Вулiцы былi пыльныя. Народу было на вулiцах поўна. Званiлi ў царкве. Гук быў густы, моцны, не гэтакi, як калiсьцi там, адкуль выгнала вайна. Адчуванне самотнасцi ў чалавека было большае, як тады, калi ён астаўся адзiн на вайне ля зруйнаваных акопаў. Ён прабадзяўся з паўдня па гораду, заходзiў у царкву, стаяў пад гiпнозам iмшы, вярнуўся ў барак, лёг на сваё месца i маўчаў. Навокал адчувалася вайна: салдаты, уцекачы, бядота, смерць (не толькi там, на фронце, салдацкая смерць, але i тут, яшчэ страшнейшая, у цiхiх кутках, у трантах, у брудзе, у вошах). Ён нiчога не думаў больш у той дзень. Ён не мог знайсцi нi пачатку, нi канцоў, нi прычын - нiчому: нi вайне, нi смерцi, нi голаду. Як муха ў вадзе. Ён нiчога не разумеў на свеце.

У наступныя днi ён зноў хадзiў на работу. Быў яшчэ больш пануры i з яшчэ большай упартасцю абмацваў паперку на пяць дзесяцiн зямлi за пазухаю i грошы ў нагавiчнай паяснiцы.

Ад сына нiякае весткi ён больш ужо не меў. Можа, той i пiсаў бацьку што, але бацька ў бараку доўга не быў. Ён неўзабаве, мокрым i халодным восенным днём, прамок i захаладзiўся на рабоце. Назаўтра на работу ён не выйшаў, а на трэцi дзень быў у вялiкай гарачцы. Яму пашанцавала: праз дзён дзесяць яго завезлi з барака ў больнiцу. Там ён i пракачаўся вельмi доўга, нешта аж усю зiму, да самай вясны. Калi адбывалася рэвалюцыя, ён ужо хадзiў па больнiчным пакоi, падоўгу прастойваў ля акна, глядзеў на залiтыя сонцам тратуары i сцены. Чалавек быў гэтымi часамi вясёлы. Перш за ўсё рэвалюцыя. Як бы ён нi разумеў яе, якую б яе нi бачыў цi, праўдзiвей, адчуваў, але ведаў ён адно цвёрда i ясна: яна за яго, яна iдзе на дапамогу гэткiм людзям, як ён. Як клаўся ён у шпiталi, ён вельмi старанна выбраў з паяснiцы грошы, далучыў да iх паперку на пяць дзесяцiн зямлi, усё гэта завязаў у хустачку i паклаў пад падушку. Хоць быў ён i ў гарачцы, але на гэта ў яго знайшлося яшчэ сiлы i яснасцi ў галаве. З гарачкi ён усё гаварыў пра гэтыя грошы, пра пяць дзесяцiн зямлi, пра дамоўку, пра тую часiну, калi ён зноў возьмецца нацiраць спакойна мазалi на руках i нагах i цiха сабе лiць сёмы пот на зямлi. Больш нiчога яшчэ не трэба. I нiкога яму не трэба. Увесь свет па сабе, i ён па сабе. I от прыйшла аднекуль рэвалюцыя. Што такое гэтая рэвалюцыя? Яна ёсць дадатак да грошай у нагавiчнай паяснiцы i да паперкi на пяць дзесяцiн зямлi. Цар ваяваў - цара скiнулi. Буржуазiя была багатая, яна магла нават здароваму салдату выстарацца белы бiлет. Яна ўсё можа! А бедны, просты чалавек гараваў. Дык рэвалюцыя дала цi дасць па шапцы гэтай самай буржуазii, на карысць беднаму чалавеку. Дык няхай жыве рэвалюцыя! I Пятро Тадаровiч кожны дзень абмацваў пад сваёю падушкаю малюпаценькi пакуначак у бруднай насатцы. Там былi папяровыя грошы, але найбольш яны былi перагнаны на золата. Як i дзе чалавек даставаў гэты метал - ён сам ведаў. Ратуючыся сам у сабе, з сабою i сваiмi спосабамi ад усялякай навалы, ён выпрацаваў у сабе панурасць, праз панурасць прафiльтравалася жалезная практыка.

Ужо калi выйшаў ён з шпiталя, горад кiпеў першымi месяцамi рэвалюцыi. Чалавек ахвотна i з цiкавасцю хадзiў слухаць на мiтынгi, сам адчуваў у сабе тую самую рэвалюцыю, праўда, па-свойму, i з вялiкаю радасцю бачыў, што сапраўды вайна дайшла да канца. Зараз ачысцiцца ад вайны тое месца, адкуль ён родам, дзе тыя пяць дзесяцiн яго ўласнай на векi вечныя зямлi. А да гэтай зямлi рэвалюцыя яшчэ дадасць больш зямлi. Як тады не жыць чалавеку. У такiя хвiлiны чалавек быў блiзкi да таго, што заплача; ён думаў пра загубленую на ўцякацтве сям'ю. Ён астаўся адзiн. Адзiны жывы сын яго прапаў дзесьцi без вестак! У яго вачах паўставалi тыя хвiлiны, калi каналi на дарозе яго малыя дзецi, яго жонка - матка гэтых дзяцей. Няхай жыве рэвалюцыя, яна скончыла вайну, яна супроць той буржуазii, якая ўшчала вайну! (Пра гэта ён ужо наслухаўся.) Зараз ён рушыць дадому!

Ён не ведаў таго, што ў барак яму прыйшло было за зiму некалькi лiстоў ад сына. Але ў бараку думалi, што яго ўжо няма жывога. Калi б нават думалi i iнакш, дык не ведалi дакладна, у якiм шпiталi яго шукаць. Ды, урэшце, хто гэта будзе браць на сваю галаву цi, праўдзiвей, на ногi гэтакi клопат? I лiсты тыя марнавалi, губiлi. Чалавек, як выйшаў з больнiцы, заходзiў у барак, але нiчога там не дазнаўся. Цяпер ён перабраўся жыць у iншы канец горада.

IV

Ужо ў вайну з белапалякамi той мураваны барак быў зруйнаваны ўшчэнт. Усе тыя кватэры ля вакзала былi папалены i паўзрываны. Пятро Тадаровiч гэтага ўжо не бачыў. Яго тут ужо больш нiхто не спатыкаў пасля таго, калi ён пытаўся ў бараку пра сына або пра лiсты ад яго.

Раз увосень, калi канчалася вайна, малады чырвонаармеец хадзiў у гэтым месцы i прыглядаўся да асобных будынкаў, што нейкiм парадкам асталiся пасля гэтакай калатнi. Ён нiчога тут не пазнаў, нават самы вакзал стаяў, як шкiлет: без вокан, без страхi, абсмалены, абкураны. Цягнiкi хадзiлi, але спынялiся яны ўжо крыху далей, дзе да часу выбудавалi нейкую паветку з дошчак. Пад гэтай паветкай малады чырвонаармеец i чакаў раз пад вечар свайго цягнiка. Ён быў не адзiн. Нешта было з iм яшчэ чалавек трох вайскоўцаў, старэйшых за яго. Заходзiла сонца, была восень, суха было, ясна. Наводдалек шумеў горад. Адгэтуль вiдаць былi маўклiвыя комiны спыненых заводаў, разбураныя вайной муры. Свежыя сляды вайны яшчэ не зацягвалiся часам i чалавечаю працаю. На ўзгоркавым полi, за горадам, часамi вiдзён быў чалавек з плугам. Праходзiлi людзi сцежкамi ў поле i ў горад...

Памiж вайсковымi адбылася гэтакая гаворка:

- Я хадзiў, хадзiў, - сказаў самы маладзейшы чырвонаармеец, - i дарэмна.

- Я табе казаў, - адказаў другi, - гэтулькi часу прайшло, i вайна гэтак тут пастаралася. Ты або неразумна ўпарты, або наiўны, як дзiця.

- Ты нiчога не разумееш, каб у цябе самога што-небудзь было падобнае, тады б ты мог зразумець.

- Я i так разумею.

- Не, не разумееш. Ты сабе можаш уявiць, што я, скажам, зусiм забыўся на свайго бацьку, ну, зусiм, нiколi нават i не ўспамiнаю яго. А ён жа пра мяне думае...

- Не, я гавару не пра гэта, а пра тое, што ты ўсё адно не мог яго так знайсцi i гэта сам наперад ведаў, а аднак пайшоў вандраваць па папялiшчах на цэлы дзень, нават больш.

- Я распытваў, заходзiў у тыя сем'i, дзе яго ведалi... Але не гэта важна тут у мяне. Я i сам ведаў, што не знайду яго, але...

- Але сам сабе давёў, што шукаў яго, што сумленне тваё перад бацькам чыстае?

- Няхай сабе i гэтак. Справа, бачыш, вось у чым. Ты не забыўся яшчэ, вядома, калi мы забiралi тую мясцовасць, дзе было вельмi шмат партызанаў. Там, дзе нам было б вельмi цяжка, каб не памаглi нам партызаны. Дык от у той мясцовасцi праходзiць гасцiнец. Памятаеш? Мы з табою ляжалi ўначы ля самага гасцiнца, у мокрай ад расы траве, пад змрочным святлом маладога месяца. Там ля дарогi ляжала куча камення, у тым месцы, дзе палетак узбягае, здаецца, на самы гасцiнец. Я табе тады быў паказаў на тое каменне, а ты быў падумаў, што я там заўважыў нейкi рух i пачаў прыглядацца...

- Памятаю. Ну, ты мне тады гаварыў, што там пахаваны твае малыя брат i сястра, каля тых каменняў.

- Ты пачуў гэта як факт. I гэта зусiм натуральна. Але мне гэта больш як факт. Я тады быў малы, але самы большы з дзяцей майго бацькi. Я памятаю ўсё. I гэтае "ўсё" - трэба, каб ты зразумеў. Чалавек хавае сваiх дзяцей, зараз двое. А за некалькi дзён да гэтага ён пахаваў сваю жонку - мацi гэтых дзяцей. I от, калi ён ужо засыпаў сваiх дзяцей зямлёю, калi ўжо назбiраў каменьчыкаў i на гэтай магiле гэтак, як рабiлi яго бацькi i дзяды, вылажыў з гэтых дробных каменняў крыж, тады глянуў на мяне, на дзiця, на ўсё тое, што асталося ад яго сям'i. Справа не ў тым, што ён плакаў цi не плакаў, што ён енчыў, кiдаўся на гэтую магiлу тварам. Справа ў тым, што ён быў як малое дзiця. Ён анiчога не разумеў, што гэта з iм i з людзьмi робiцца. Ён тады, паглядзеўшы на мяне, сказаў мне, гэта я назаўсёды памятаю: "Чалавека апаноўваюць з усiх бакоў няшчасцi, i хто здолее выратавацца, той шчаслiвы. А таксама трэба спагадаць людскому гору. Цяпер нам будзе добра, каб хто нам, сынку, з табою паспагадаў". Мы ў той дзень да самага вечара прасядзелi з бацькам ля гэтай магiлы. Я, малы, назаўсёды памятаю тое месца: паласу вёсак, глухi горад непадалёку, камянiсты ўзгорак, на iм кучка хвойнiку i ўбаку маёнтак. Я табе пасля тае начы паказваў той маёнтак. Мясцовасць тую я пазнаў адразу, як толькi наша часць падышла была тады i злучылася з партызанамi. Але я адышоў ад таго, пра што расказваю. Дык от, як сонца пачало заходзiць, мы з бацькам сабралiся рушыць далей у дарогу. Вайна гналася следам за намi. Мы паехалi на сваiм здохлым канючку. Памятаю, я сядзеў унурыўшыся, у лахманах, бацька ў перадку. Я ўсё, памятаю, хацеў дачакацца зручнага моманту, запытацца ў бацькi, калi мы i дзе зноў спаткаем i возьмем з сабою сваiх, тых, што пазакопвалi ў магiлах пры бiтай дарозе, але ўсё баяўся запытацца, бо ведаў, што бацька ад гэтага яшчэ горш гараваць пачне. А ў гэтым кiрунку iшлi тады мае дзiцячыя думкi таму, што, калi ўмiрала на возе мацi, яна сказала мне: "Не плач, маё дзiця. Я гэта на кароткi час пакiну вас, пасля, нават хутка, мы зноў спаткаемся". От i ўсё, чым яна магла ў тую страшэнную хвiлiну пацешыць мяне. Пекла гэта цi не, калi цэлыя пакаленнi гэтак жывуць i ўяўляюць сабе свет? Сама што мы выехалi i далучылiся да цэлага шэрагу ўцякацкiх незнаёмых фурманак, як убачылi, што з маёнтка на тракт выязджаюць два аўтамабiлi. Бацька мой у гэты момант гаварыў мне: "Што ж, хто багаты, таму што! У таго нiхто не памрэ гэтак у дарозе. Чорт яго не возьме гэтакага. Таму ў горла мядовыя рэчкi самi цякуць. Таму вайна не страшна". У гэты самы момант бацька, яшчэ не скончыўшы гаварыць, раптам змоўк i рвануў з галавы шапку. Крыху прыўзняўся з свайго месца i скланiўся з прынiжанасцю малога чалавека перад вялiкiм. Гэта два аўтамабiлi праязджалi паўз нас. Здаецца, чалавек з пярэдняга аўтамабiля пазнаў майго бацьку, бо (я тады гэта добра заўважыў) кiўнуў галавою на яго прывiтанне. Але не спынiўся. Аўтамабiлi адно блiснулi паўз нас. Бацька шукаў разрыўкi. Ён iшоў з суседам па фурманцы збоку дарогi i расказваў яму, што гэтага пана ён выратаваў на вайне нядаўна. Пан гэты палкоўнiк нядаўна быў, а цяпер, мусiць, ад вайны з свайго маёнтка выехаў. Але чаго ён з гэтага маёнтка выехаў?

- А гэта ж таксама яго маёнтак, - адказаў сусед. - Я ведаю. У яго маёнткi скрозь паўз гэты гасцiнец.

- Дык вайна ўсе яго маёнткi пазаймае.

- Халера яго не возьме. У яго фабрыкi па гарадах. I банкi пад яго абладаю.

- Праўда, чорт яго не возьме, - стала згадзiўся бацька.

Я не магу не шукаць бацькi. Я павiнен яго знайсцi. Мы от скончылi вайну. Я адчуваю цяпер сябе гэтак, як можа адчуваць сябе гаспадар на разбуранай гаспадарцы. Ён ведае, чаму i як разбурана гаспадарка, як яе падняць на ногi i з чаго пачынаць. I я цяпер думаю пра свайго бацьку гэтак, як калiсьцi, напэўна, ён думаў пра мяне, калi я, малое дзiця, адно асталося на яго растрыбушаным возе. Я шукаю цяпер бацькi, думаючы пра яго гэтак, як можа думаць бацька пра малое дзiця...

- А можа, ён цяпер нават апярэдзiў цябе. Рэвалюцыя i новая вайна прайшлi ўжо з таго часу. Не жыў жа ён у паветры...

Яны канчалi гутарку ўжо ў цягнiку.

V

Пятро Тадаровiч назаўсёды пакiнуў у памяцi хмурны дзень позняй вясны, калi ён з'явiўся "дадому". Хаты ён там не знайшоў, ледзьве пазнаў тое месца, дзе яна калiсьцi стаяла. Цалюткi той дзень ён прасядзеў на каменi. Камень астаўся на месцы, раней ён падпiраў з вулiцы хатнi вугал. Ён кiдаўся то ў вялiкую роспач, калi думаў пра адзiнага свайго сына, якi дзесьцi "бадзяецца па свету", думаў пра сям'ю, што загiнула на чужых дарогах, пра сваё адзiноцтва; то апаноўвала яго радасць i ўздым да працы i дзейнасцi, калi абмацваў ён у кiшэнi грошы i паперку на пяць дзесяцiн зямлi. Цяпер трэба пачынаць усё спачатку.

I ён пачаў усё спачатку, адзiн. Дзень той першы прайшоў як бы ў нейкай суглядальнасцi. Змеркла. Ён сядзеў, пасля ўстаў i пайшоў дарогаю. Вярнуўся назад, выбраў месца на зямлi, лёг, прадрамаў сяк-так ноч, узняўся раней за сонца i пакiнуў назаўсёды тое месца. Ён падаўся на месца тых пяцi дзесяцiн. Палова маёнтка была зруйнавана, але пан пачынаў ужо яго адбудоўваць. Зямлю сваю ён атрымаў, як толькi паказаў палкоўнiцкую паперку. Але самога палкоўнiка ён ужо не застаў у маёнтку. Якраз у тыя самыя днi палкоўнiк выехаў камандаваць палком легiянераў. Пачыналася савецка-польская вайна.

Пятро Тадаровiч вельмi шпарка выкапаў сабе зямлянку на той сваёй зямлi. I як толькi начаваў у ёй першую ноч, адчуў, што гады прайшлi, сям'я загiнула, вялiкая самота пануе над iм, што ўсё адно не ўцёк ён нi ад вайны, нi ад усiх iншых няшчасцяў; гэтыя няшчасцi якраз у той самай меры навiсалi над iм, як i над усёю рэштаю людзей на свеце. Як быццам бы ўжо нейк i нецiкава яму стала займацца гэтымi пяцьма дзесяцiнамi зямлi. Нашто яму ўсё гэта? Але ён не мог сядзець рукi склаўшы, ды i трэба было жыць. I ён варушыўся на сваiх пяцi дзесяцiнах. Ён пусцiў у ход з кiшэнi дарагi метал сваю кроў i мазалi, i паставiў нейкую хацiну; у першы год пасеяў палавiну поля, набыў нейкага канючка. Ён чапляўся за зямлю, за традыцыi працавiтага простага чалавека, за жыццё. Ужо да таго моманту, калi вайна была на пераломе, у самыя гарачыя яе часы, ён ужо меў сабе другую жонку - добрую, працавiтую жанчыну. Усё пайшло лацвей; вырастала перспектыва новай сям'i. Чалавек ажыў, забыўся на свае ранейшыя сумныя трывогi. I зноў ён стараўся не думаць пра вайну. Няхай сабе ваююць! На ўсялякi выпадак ён яшчэ хаваў белы бiлет з ранейшай вайны. Але аднойчы ён зноў пачуў гарматны гул. А праз некалькi дзён выехала з маёнтка панская сям'я. I толькi. Больш нiхто не выязджаў, хiба адно панскiя, не простыя, слугi. Пятро Тадаровiч усё яшчэ думаў, што вайна неяк пройдзе паўз яго. Але аднойчы зранку легiянеры выгналi яго ў абоз. Ён пачаў быў адмаўляцца, але нейкi старшы над гэтымi салдатамi (чына Пятро Тадаровiч не ведаў) сцебануў яго нагайкаю цераз плечы. Цяжарная жонка яго кiнулася ратаваць мужа, але яе той самы начальнiк збiў гэтак, што яна ледзьве дапаўзла да пасцелi. Так ён i пакiнуў яе зусiм хворую, без догляду. Ён павёз нейкае вайсковае дабро. Яго мучыла думка пра хворую жонку, пра яе цяжарнасць, пра яе адзiноцтва - мучыла тое, што зноў вайна не мiнула яго; чапае няшчасце ўсiх людзей, чапае i яго. Раз уначы ён паспрабаваў уцячы. Ён цiха вывеў з аглабель каня, як усе паснулi, правёў яго крыху, а пасля паехаў конна на iм. Яго заўважылi, вярнулi i збiлi да паўсмерцi. Так бiлi, што ён паспрабаваў, сцяўшы зубы, баранiцца: ён пхнуў кулаком у грудзi вайсковага начальнiка. Пасля гэтага ён сам ужо далей ехаць не мог. Каня i фурманку пагналi без яго, а ён праляжаў дзён тры ў кустах ля дарогi, а пасля пачаў блытацца па ўсёй мясцовасцi, не могучы прабiцца праз фронт туды, дзе была яго хата i дзе ўжо стаялi бальшавiкi... Дабiўся ён дадому праз немалы час, калi ўжо зноў легiянеры занялi тую мясцовасць. Там ён знайшоў жонку зусiм хворую - збiтая тады вайсковым начальнiкам, яна нарадзiла нежывое дзiця i сама з таго часу ледзьве хадзiла. На трэцi дзень пасля таго, як Пятро Тадаровiч з'явiўся дадому, хату яго абкружылi вайскоўцы. Хату гэту вiнавацiлi ў тым, што ў ёй мелi прытулак партызаны: хата стаяла за маёнткам, ля лесу, з яе стралялi па маёнтку тады, калi з яго выязджаў на вёску карны атрад польскай армii.

- Мяне тады нават дома не было, - пачаў прасiцца Пятро Тадаровiч.

- Значыцца, ты сам недзе з iмi быў!

Чалавека забралi i пагналi немаведама куды.

VI

У тысяча дзевяцьсот трыццаць другiм годзе зiмой даволi-такi стараваты, але яшчэ моцны з выгляду чалавек хадзiў па панскiх дварах, апытваючы, цi не можна дзе астацца за парабка. Мясцовасць была - паўднёвая частка Заходняй Беларусi. Чалавек хадзiў доўга, нарэшце яму пашэнцiла: за парабка яму неяк усё ж удалося астацца. Ён закватараваў у агульнай парабчанскай афiцыне сям'i ў яго не было.

- Дзе ж твая сям'я, чалавеча? - запыталi ў яго парабкi.

- Ат, - адказаў чалавек, - няма сям'i. За войны ўсё пагiнула. Я ад вайны ўцякаў, па Расеi бадзяўся...

Парабак быў гэтакi самы, як i ўсе. Гэтаксама рабiў, гэтаксама бедаваў, што, можа, давядзецца астацца без работы, бо збяднелыя людзi прагнуць абы-дзе астацца на службу, абы не памерцi з голаду, а работы нiдзе няма. Дык парабкам зменшваюць i так малы заработак. У каго сям'я, дык хоць кладзiся ды канай.

- Дык чаго ты вярнуўся сюды? Парабкаваць?

Чалавек не расказаў пра тыя пяць дзесяцiн зямлi. Ён гаварыў гэтак:

- Тут таксама людзi патрэбны.

- Нашто яны тут, i так рабiць няма чаго, - нi то жартаваў, нi то стала сказаў хтосьцi.

Парабак загаварыў:

- Работа ёсць, колькi хочаш. Адно рабi.

- Хiба панскiя двары палiць? (Нiбыта жарт, але зусiм не жарт.)

- Нашто палiць? За гэта па астрогах цягаць пачнуць.

- А каб не цягалi?

- Дык тады i палiць не трэба было б.

Так i дайшлi з гаворкi неўзаметку да таго, што трэба палiць панскiя маёнткi.

- Чаго ж ты ўсё-такi варочаўся сюды, чалавеча? Калi варочаўся, дык, значыцца, дамоўку тут маеш. Дзе ж яна, што ты ў парабкi пайшоў?

Чалавек, калi ўжо зжыўся добра з усiмi парабкамi, калi ўжо ўведаў усiх, расказаў усё як мае быць пра сябе.

- Мяне як пагналi былi другi раз, дык жонка памерла, з нуды, з хваробы пасля нежывога дзiцяцi. Я думаю, што хата мая ўжо не стаяла доўга на тых пяцi дзесяцiнах зямлi. Калi я на трэцi год вярнуўся, пяць дзесяцiн адышлi пад асаднiка. Я стаў жабрак. Я пайшоў па свету шукаць работы. Меў я крыху работы ў горадзе. Пасля сюды падаўся. Нiчога цяпер не маю. Рукi свае адно.

- Каб ты ведаў, што давядзецца табе гэтак, дык не ратаваў бы тады на вайне таго палкоўнiка.

- А можа б, ты, чалавеча, - сказаў другi, - цяпер як-небудзь дабiўся да таго самага палкоўнiка. Ты ж яму быў тады зрабiў, не жартуючы сказаць, вялiкую ласку, як сам расказваеш. Няхай ён цяпер цябе нанава аддзякуе. Ён астаўся, з твае ласкi, жывы, каб панаваць, а ты яго выратаваў, каб гараваць. Лiха яго не возьме, калi i цяпер табе дасць, як жыць на свеце. Ён цябе павiнен успомнiць, дабiся адно да яго. Жыве, як у раi. Магнат. Маёнткi, фабрыкi.

- Дык, можа, ён мне паможа, каб не гараваць на свеце. Ну, дык што з гэтага? Я пакiну, скажам, гараваць, але ж табе ад гэтага не стане лепш. Мiльёны людзей гаруюць, так i астануцца гараваць. Так цi не?.. Вы ведаеце, што цяпер вырабляюць яго гэтыя фабрыкi, фабрыкi гэтага самага майго знаёмага пана палкоўнiка? (Ён цяпер напэўна ўжо ў большых чынах.) Ён сваю фабрыку пусцiў на выраб вайсковых матэрыялаў. Чаго ён, значыцца, хоча? Вайны. Каму вайна - смерць i гора, а яму - заработак. Думайце самi...

Парабак не ўбыў доўга на адным месцы. Неўзабаве ён ужо зноў хадзiў па маёнтках, шукаючы службы, i па вёсках, шукаючы работы. Пасля ён быў нейкi час у горадзе - i там усё шукаў работы.

Раз загарэўся панскi маёнтак. Праз тры днi згарэў другi. Каля таго самага часу сяляне выгналi з вёскi падатковага чыноўнiка. Карны атрад адразу з'явiўся на месца. Ён арудаваў шмат дзён i выехаў пасля ўжо таго, калi спустошыў i ажабрачыў людзей. Як толькi атрад выехаў, адразу ж з'явiўся туды, неўзаметку, той самы парабак.

- Работы ў горадзе я не дастаў, - сказаў ён, - буду спрабаваць шчасця зноў тут.

Праз некалькi дзён зноў загарэўся панскi маёнтак.

Той самай зiмы, пад вясну, на хiмiчнай фабрыцы, у горадзе, баставалi рабочыя. Да хiмiкаў далучылiся рабочыя ўсiх гарадскiх фабрык i заводаў. Шматтысячная дэманстрацыя сышлася на пляцы i стала на мiтынг. Пасля мiтынгу, калi ўжо з'явiлася войска i палiцыя, выйшаў вялiкi вайсковы чын. Ён хацеў штосьцi сказаць.

- Я гавару вам ад iмя гаспадароў тых прадпрыемстваў, дзе вы робiце забастоўкi, ад iмя армii Жэчы Паспалiтай i ад iмя дзяржаўнай улады...

Камянi i кавалкi цэглы пасыпалiся ў яго. Ён шпарка рушыў у свой закрыты аўтамабiль. Дэманстрацыя рынулася ў бакавыя вулiцы. У першым шэрагу першай калоны iшоў Пятро Тадаровiч. Iдучы, ён гаварыў свайму суседу:

- Я яго адразу пазнаў. Гэта той самы палкоўнiк. Мне страшна хацелася кiнуцца да яго i палажыць яго на месцы. Я яго калiсьцi выратаваў, я яго i забiў бы.

У тыя самыя днi, на тым месцы, дзе калiсьцi быў той уцякацкi барак, чалавек праглядаў газеты. Ён сядзеў у малым пакоi. З акна вiдаць быў даўно ўжо адбудаваны вакзал. На месцы колiшнiх прывакзальных драўляных дамкоў i хат быў залiты асфальтам пляц. На месцы барака i ў глыб вулiцы вырас велiчэзны хiмiчны завод. Чалавек, што праглядаў газеты, сядзеў у дырэктарскiм кабiнеце гэтага завода. Перад iм ляжала зводка заказаў на штучныя ўгнаеннi. Спачатку ён толькi праглядаў газеты, пасля палажыў газеты на стол i пачаў чытаць пра паўстаннi, забастоўкi, дэманстрацыi, расстрэлы за межамi. Прачытаўшы, ён задумаўся. Пасля цiха сказаў, апусцiўшы галаву на рукi:

- А бацька ўсё калiсьцi думаў пра тыя пяць дзесяцiн зямлi... Калi жыве ён, дзе i як мне знайсцi яго?

1932