Черный КузьмаТрагедыя майго настаўнiка (на белорусском языке)

Кузьма Чорны

Трагедыя майго настаўнiка

Найдрабнейшае калiва травы - незаўважанае цi даўно забытае, - i яно можа калi-небудзь увайсцi раптам у жыццё чалавека, заняць увагу i думкi. I няма тае рамы, у якую можна было б, нават самаму моцнаму з моцных, увагнаць гэтую з'яву з малым калiвам травы. А якую адлегласць трэба вымераць ад травы да чалавека?!

Аб трагедыi аднаго старога чалавека, майго былога настаўнiка чатырох правiлаў арыфметыкi, паведамiў мне яго лiст. Я атрымаў яго ў летнi дзень, пад вечар.

"Прыйшлося мне давесцi да вашага ведама, што я ажанiўся, - пiсаў ён. Жонка мая - вельмi маладая, прыгожая, слаўная i добрая; яна мяне вельмi глядзiць, шкадуе i любiць, хоць мне i пайшоў ужо шэсцьдзесят чацвёрты год. Я яе вельмi люблю, але жыць з ёю мне цяжка, бо дзецi мае, Клаўдзя i Ваця, мне жыць не даюць. Яны мяне i яе выганяюць з хаты i намагаюцца, каб я браў з ёю разлуку. Кажуць, што мне даўно пара ўмiраць, а я ажанiўся. Я не дамагаюся пашаны да мяне як да бацькi, я толькi клапачуся, каб як ёй пражыць разам са мною. А яна жыве i начуе ў суседкi, бо яны не пускаюць яе нават на парог дома. Яны кажуць, што я iм свет завязаў, а тут, удумаўшыся, як я яго iм мог завязаць, калi гэта яны свет мне завязалi, не даючы спакойна пражыць да канца жыцця майго. Яна цяпер ходзiць да людзей на работу i кормiць мяне. Дык от я, ваш даўнейшы настаўнiк, i зварочваюся да вас як да свайго даўнейшага вучня, каб вы паклапацiлiся аба мне i дапамаглi мне дастаць пасаду настаўнiка. Хоць я ўжо год восем i не працую настаўнiкам, можа, нават i больш, але я нiчога з навук не забыўся. Палiтыку i палiтэканомiку я падзубру, i ў мяне ўсё як мае быць пойдзе. Я аб сабе не думаю, мне толькi, каб яна не нудзiлася. Калi трэба будзе прайсцi настаўнiцкiя курсы, то я за свой кошт мог бы гэта зрабiць, нiчога не патрабуючы ад казны, абы толькi мець пасля пасаду настаўнiка. Пастарайцеся, дарагi мой, паклапацiцеся аба мне, не пакiньце мяне ў маёй бядзе. Можа, вам будуць што пiсаць на мяне цi нагаворваць мае ворагi, дык вы не верце iм, бо яны ўсе жадаюць мне толькi бяды, хоць я iм нiякае прыкрасцi i не зрабiў. Я з сваёю жонкаю абкружаны ворагамi, нават родныя дзецi паўсталi на мяне. Памажэце мне, дарагi. Чакаю ад вас добрага для мяне адказу".

Лiст гэты тры днi ляжаў у мяне на стале - я стараўся дадумацца, што мне адказаць яму. Нельга было проста сказаць яму, што нiчога я не магу дапамагчы яму ў гэтай справе, - усё роўна не дасць веры.

На чацвёрты дзень прыйшоў ад яго другi лiст, пiсаны больш нервова, як бы ён падыходзiў да апошняга пункта, за якiм няможна ўжо было шукаць збавення.

"Калi здарыцца, што вам мае Ваця або Клаўдзя напiшуць што-небудзь, то будзьце так сардэчна адданы мне, не звяртайце ўвагi на iх захады, а iдзеце поўнасцю насустрач мне. Так гаворыць нам камунiзм, што трэба iсцi насустрач нашаму беднаму класу. Жонка ж мая вельмi бяздольная пры цяперашнiм нашым становiшчы, i мне застаецца толькi адно - клапацiцца, каб не давялося ёй iсцi з торбаю па свеце.

Гэта з ёю здарыцца, калi я з ёю разлучуся; а жыцця ёй i мне ў доме маiм няма i не прадбачыцца. Адзiн мне выхад - пайсцi на службу настаўнiка, што зрабiць можна пры дапамозе добрых маiх прыяцеляў. Так што, мой дарагi, як ужо я вам пiсаў раней, паклапацiцеся. Даведайцеся, можа, мне можна i трэба быць на курсах, i я буду згодны. Чым хутчэй адкажыце мне, бо Ваця i Клаўдзя стараюцца ва ўсiм перашкодзiць мне. Яны процi таго, каб я жыў з сваёю жонкаю, хоць бы i на пасадзе, не ў сваiм доме. Будзьце ласкавы, пагаварыце там з кiм належыць; я гатоў прайсцi курсы, але толькi ў Менску, бо ў сваёй акрузе цяжка мне будзе папасцi на iх, у мяне тут няма дарагiх таварышоў. На рэшце лiста гэтага прашу яшчэ раз паклапацiцца як аб сваiм былым настаўнiку i яшчэ раз папярэджваю вас, што калi будзе ў вас якая-небудзь заява супроць майго паганага становiшча, то адкiньце яе, бо ў iх адна мэта - разбiць маё жыццё з жонкаю, i ад гэтага для мяне здарыцца вельмi непрыемная гiсторыя. Каб мне папасцi на курсы, то тады мая жонка магла б пажыць у сваёй вёсцы, а пасля была б пасада, i ўсё было б добра i спакойна. Мой дарагi, пастарайся мне зрабiць кар'еру жыцця, у iншым выпадку я канчаткова прападу. Так я цяпер нуджуся i так у мяне цяпер горка на сэрцы, што я не магу перажыць i не ведаю, дзе мне дзецца. Ваця ж i Клаўдзя рады, што мне нядобра. Жонка жыве ў суседкi, а я дома нi госць, нi гаспадар. Забралi яны ўсё ў свае рукi. Прывядзiце мяне да спакойнага жыцця, i я буду лiчыць вас да дошкi труны свае маiм ласкавым другам. Добра было б атрымаць ад вас адказ дзён праз 8-10, бо калi пазней, то я не ведаю, што яны са мною зробяць. Пiшыце мне на iмя брата майго Ўладыслава, бо дома яны перахвацяць лiст. Яшчэ раз прашу вас, дарагi мой, не пакiньце без увагi мае просьбы".

"Прывесцi яго да спакою жыцця?!"

I я нiчога не напiсаў яму. Я сам меўся ехаць туды i думаў сам пастарацца як-небудзь пераканаць яго, што нiколi ў канцылярыях камiсарыятаў i iх аддзелаў я не буду такiм аўтарытэтным, каб дапамагаць каму-небудзь заняць пасаду.

Лiсты гэтага старога чалавека наводзiлi на мяне думкi аб усякiх трагедыях чалавечых, аднак адзiн з маiх знаёмых, якому я для практыкi вывучэння ўсяго, што толькi можна вывучаць, пачытаў гэтыя лiсты, сказаў мне, што чалавек гэты - вузкi эгаiст i па-дурному разумее жыццё. Перш за ўсё, для яго няважна шырыня настаўнiцкае працы, ён проста думае аб тым, каб як самому зачапiцца за што ў жыццi. Апроч гэтага, ён як iндывiдуум супярэчыць прыроднаму ўстанаўленню: ён жа пражыў сваё жыццё, даўно адкрасаваў, а тым часам усе звесткi гавораць, што ён iмкнецца парушыць устаноўлены ход падзей, задумаўшы нанава пачаць жыць. Тут толькi амалажэнне магло б утварыць парушаны парадак. Ён падобны да таго старога дупляватага дрэва дзе-небудзь у садзе, якое, высахшы ўсiм галлём сваiм, пачынае пускаць пасынкi з пня i карэнняў. Пасынкi растуць густа i не ў належную меру, глушаць адзiн аднаго, гусцяцца там, дзе самая густата шкодзiць iх жа росту, i рэдка растуць там, дзе можна б i гусцей расцi. Калi iх не абрэжуць або не зрэжуць зусiм дрэва, яны пачынаюць разрастацца не як пладовае дрэва, а як дзiкая прырэчная вярба, што расце зараз i голлямi, i карэннямi. I от само дрэва падобнае ўжо на куст, праўда, зялёны i купчасты, але бясплодны i некарысны ў садзе. А вакол растуць маладзенькiя шчэпы, што прышчэплены некалi былi ад гэтага самага дрэва, калi яно было яшчэ здаровым i давала плады. Блiжэйшыя шчэпы цяпер глушацца гэтым раскушчаным дупляватым дрэвам, расцi iм тут невыгодна, бо частку сонца засланяе сабою непатрэбны куст пасынкаў.

Дзецi гэтага старога хочуць таксама жыць. Можа, гэты сын яго, Ваця, нядаўна ажанiўся цi думае жанiцца, а стары бацька засланiў яму ў хаце свет.

Вось да чаго падобна гэта здарэнне.

Так гаварыў мой знаёмы. Падумаўшы трохi, ён яшчэ сказаў:

- Чалавек гэты навылет працяты хрысцiянскiмi разуменнямi. Ён адмаўляе ўсякую актыўнасць арганiзацыi. Для яго проста па-хрысцiянску камунiзм нейкая вышэйшая, невядома адкуль нараджоная iстота, якая вучыць iсцi i сама iдзе насустрач усiм бедным i бяздольным. Спадзявайся, значыцца, на гатовае. Сядзi рукi склаўшы i ўздыхай, пакуль нехта, навучаны камунiзмам, не прыйдзе i не прынясе збавення. Да гэтага ж трэба дадаць, што ён i хiтранькi, гэты чалавек; думаючы падкупiць вас, ён гаварыў тут пра нейкi для яго далёкi i незразумелы камунiзм.

- Аднак жа ён сам дзейнiчае; сам пачаў нанава жыць, супярэчачы дзецям, - пастараўся апраўдаць я свайго былога настаўнiка.

- Малая яго ў гэтым храбрасць - ён проста эгаiст ды, у дадатак, баязлiвы.

- А што ты хочаш ад яго, старога?

- Ад яго нiчога нiхто не хоча i не вымагае, толькi я падвожу яго пад агульны закон для такiх людзей - хто з iх больш правы: ён цi дзецi. Па-мойму, дзецi павiнны поўнаю жменяй чэрпаць жыццё, а ён - "пастолькi паколькi".

Я выслухаў майго знаёмага, i нядобрае пачуццё засталося ў мяне да яго. З аднаго боку, трагедыя чалавека, з другога - формула. I нядобрае пачуццё гэтае надоўга не пакiнула мяне, бо бачыў я шмат пiсароў, якiя складалi незлiчоныя анкеты абсалютна для ўсiх, самi ж нiколi ў iх не ўпiсвалiся. За вельмi малы час цэлы калейдаскоп iх, гэтых асоб i характараў, сiлком, без майго нават клопату, паказала мне сябе навылет. Адна шаноўная асоба запрасiла была раз мяне на абед. I я пайшоў, радасна чакаючы пачуць паважнае слова.

Аднак паважнага слова я так i не дачакаўся, бо слухаў увесь час усякую гаворку аб закулiсных справах адной вялiкае ўстановы. Пры гэтым лысiна паважнае асобы далiкатна блiшчала, i твар зрабiўся раптам мяккiм i добрым вiдаць было, што асоба папала ў сваю сферу! Другая, не менш паважная асоба, напоўнiлася раз вялiкiм жахам, калi я ў нейкай справе прапанаваў змянiць вельмi цяжкiя i надзвычайна невыгодныя метады адной работы на лепшыя.

Асоба прызнала прапанову вельмi добрай, старыя метады вельмi дрэннымi i новыя вельмi добрымi, аднак, з выглядам чалавека, пад якiм рушыцца свет, заўважыла:

- Вы забываеце, што тыя метады, якiмi цяпер карыстаемся, некалi былi праведзены ў жыццё.

- Дык што?

- Дык тое, што яны ў свой час былi ўхвалены, i, адкiнуўшы iх, мы кампраметуем сябе. Заўсёды памятайце, што пра iх было раздзьмута кадзiла, i няхай сабе яно цяпер непатрэбна, аднак мы павiнны хоць штучна падкладаць у яго вуголле i ладун. Разумееце?!

Я не меў права не разумець.

I я толькi быў рад аднаму: гаворачы аб змене метадаў, асоба мiжвольна пакрыла твар свой страхам, звычайным чалавечым страхам. Такiм чынам, першы раз у жыццi давялося мне ўбачыць у гэтае паважнае асобы чалавечы твар.

Я ўспомнiў пра калейдаскоп асоб... I мне захацелася зараз жа ўбачыць майго былога старога настаўнiка i, пераканаўшы яго ў праўдзiвасцi палажэння, што нiчога дапамагчы яму я не магу, сказаць яму радаснае, ласкавае слова. Я ведаў, што ласкавае слова - гэта саматужнiцтва i што адзiнае ўстанаўленне жыцця - гэта iндустрыя, аднак нiчога з сабою зрабiць не мог. Такая ўжо ў мяне брыдкая натура.

Я не паспеў яшчэ выехаць туды, як раптам зноў лiст прыйшоў да мяне. Лiст не ад яго, а пра яго. Мiж усякiмi iншымi навiнамi мне пiсалi, што пад вечар ён нечага зайшоў дадому. I мiж iм i сынам Вацем адбылася такая гаворка:

- Чаго ты прыйшоў сюды? - сказаў сын.

- Я трохi паляжу тут на лаве, - адказаў бацька.

- Iдзi вон, тут табе не месца.

- Тут жа мой дом, я паляжу трохi, дзе ж я дзенуся.

- Дзе дзенешся? Унь студня. Iдзi i дзенься там.

Тады ён пайшоў "дзецца" ў студню. Як атручаны, прайшоў па вулiцы, даючы "дзень добры" ўсiм сустрэчным. У студню ён палез паволi, па выступах. Вада заняла яму толькi да грудзей. I ён там стаяў у немай роспачы. Як збеглiся i хацелi яго выцягнуць, ён паволi падкурчыў ногi, каб схаваць у ваду галаву i захлынуцца.

Дасталi яго нежывога.

1927