Акиньчиц СтаниславЗалаты век Беларусi (на белорусском языке)

Станiслаў Акiньчыц

Залаты век Беларусi

"Гэта кажа Госпад: Спынiцеся на шляхах вашых i разгледзцеся,

i запытайцеся пра шляхi старадаўныя, дзе шлях добры,

i iдзiце па яму, i знойдзеце супакой душам вашым".

Бiблiя, Кнiга прарока Ярэмii, 6,16

Адкуль наш род

Калi паглядзець на гiсторыю Беларусi, мiж iншых пэрыядаў выразна выдзяляецца час, якi многiя называюць Залатым Векам нашае краiны. Гэта XVI стагодзьдзе, эпоха Адраджэньня, час найбольшага культурнага, iнтэлектуальнага, эканамiчнага росквiту Беларусi, час вялiкiх людзей, дзяржаўных i культурных дзеячоў сусьветнага маштабу. На XVI стагодзьдзе прыпадае большасьць найважнейшых падзеяў у гiсторыi Беларусi, якiя сфармавалi беларусаў як нацыю. Вядомы гiсторык У.Пiчэта так ахарактарызаваў гэтую эпоху: "Адраджэньне ... ёсьць культурнае зьявiшча першараднае важнасьцi ў духоўным жыцьцi беларускага народу".

Найбольш характэрнай рысай беларускага Адраджэньня XVI стагодзьдзя зьяўляецца разьвiцьцё Рэфармацыi на нашых землях. У XVI стагодзьдзi ўся Эўропа перажывала грандыёзныя зьмены ў сваiм духоўным, культурным, эканамiчным i палiтычным жыцьцi, зьвязаныя з рухам аднаўленьня царквы, вяртаньня да бiблiйных падставаў хрысьцiянства. Гэты рух, званы Рэфармацыяй, стаўся крынiцай росквiту для многiх народаў. Немцы, швэды, ангельцы, галяндцы, швайцарцы дзякуючы Рэфармацыi паўсталi як паўнавартасныя сучасныя нацыi. Рэфармацыя сталася цэнтральнай падзеяй усяго XVI стагодзьдзя. У поўнай меры ўсё гэта адносiцца i да нашае краiны. Мы ня можам гаварыць пра Адраджэньне ў Беларусi, iгнаруючы Рэфармацыю, i, наадварот, нельга Рэфармацыю аддзялiць ад Адраджэньня. Выбiтныя постацi беларускага Адраджэньня адначасова былi людзьмi Рэфармацыi. Гэта i Франьцiшак Скарына, якi друкаваў Бiблiю на беларускай мове, i Сымон Будны, выдавец першага беларускага катэхiзму, у якiм проста i зразумела, у духу Эвангельля, тлумачыў праўды веры, i Васiль Цяпiнскi, якi на поўны голас заявiў пра неабходнасьць разьвiцьця навукi i лiтаратуры на роднай мове i сам узяўся за пераклад Новага Запавету на беларускую мову, каб кожны беларус мог зразумець Слова Божае. Гэта таксама магнат Мiкалай Радзiвiл Чорны, якi засноўваў цэрквы, школы, друкарнi па ўсёй краiне, канцлер Астафей Валовiч, якi кiраваў правядзеньнем зямельнай рэформы, так званай "валочнай памеры", i рыхтаваў самы дасканалы збор законаў у Эўропе XVI стагодзьдзя - Статут Вялiкага Княства Лiтоўскага.

Рэфармацыя ўкшталтавала беларускае Адраджэньне, стварыла Залаты Век Беларусi, заклала падмуркi беларускае нацыi. Да XVI стагодзьдзя зьвяртаюцца многiя пакаленьнi беларусаў у пошуках сваiх каранёў, сваёй тоеснасьцi, свайго прызначэньня, сваёй iдэi.

Напярэдаднi

На пачатку XVI стагодзьдзя Эўропа дасягнула крытычнага пункту ў сваiм эканамiчным i палiтычным жыцьцi. Крызыс сярэднявечнай духовасьцi стаўся прычынай усеабдымнага крызысу эўрапэйскага грамадзтва. Адыходзiла старая гатычная Эўропа, аб'яднаная лацiнскай культурай, каталiцкай царквою, рыцарскай традыцыяй i фэўдальнымi адносiнамi, якiя панавалi на ўсiм абшары ад Пiрэнэяў да Дняпра, ад Сiцылii да Скандынавii. Нясупынныя войны руйнавалi цэлыя краiны. Спачатку Стогадовая вайна пустошыла Францыю, пасьля ў Англii вайна Белай i Пунсовай Ружы вынiшчыла большасьць ангельскага рыцарства. У Гiшпанii чатыры каралеўствы змагалiся памiж сабою i з арабамi, iмкнучыся здабыць згубленыя яшчэ ў VIII стагодзьдзi землi. Чэхiя, прыняўшы пропаведзь Яна Гуса аб вяртаньнi царквы да Эвангельля, дзесяткi гадоў вяла барацьбу супраць войскаў нямецкага iмпэратара. Iталiйскiя дзяржавы зацята бiлiся памiж сабою за панаваньне на Апэнiнах.

Калi дадаць да гэтага эпiдэмii i розныя стыхiйныя бедствы, няма нiчога дзiўнага, што людзi жылi ў страху. Надмагiльныя камянi ў супрацьлегласьць спакойным постацям з VIII стагодзьдзя паказвалi людзей, мучаных хваробамi, старасьцю, зьнiшчаных жыцьцём. "Танцы сьмерцi" запоўнiлi фрэскi, гравюры, з аднолькавай пагардаю паказваючы каралёў i бiскупаў, прыгожых жанчынаў i манахаў. Замест Хрыста-Валадара ў каралеўскiх шатах, так распаўсюджанага ў раньнiм Сярэднявеччы, касьцёлы напоўнiлiся выявамi Iсуса, Якi памiрае на крыжы ў страшэнных муках. Усе чакалi хуткага канцу сьвету. Прароцтвы з Адкрыцьця сьвятога Яна сталi папулярнымi як нiколi. Тым больш, што на Ўсходзе паўставаў небясьпечны апакалiптычны вораг. У 1453 годзе Эўропа аслупянела на вестку аб захопе туркамi Канстантынопалю. Бiзантыйская iмпэрыя - хрысьцiянская дзяржава, спадкаемца Рымскай iмпэрыi ў Грэцыi i на Блiзкiм Усходзе - перастала iснаваць. Султан Мэхмэт на канi ўехаў у храм сьвятой Сафii, якi пасьля быў перароблены на мячэт.

Усе гэтыя падзеi прымушалi людзей шукаць збаўленьня, задумвацца аб вечнасьцi. Пытаньне пра лёс чалавека пасьля сьмерцi выходзiла на першы плян. Сяляне i рыцары, каралi i месьцiчы распачлiва шукалi дарогi, якая забясьпечыць iм вечнае жыцьцё, выбавiць ад кары за грахi. У другой палове XV стагодзьдзя вялiкую папулярнасьць набылi iндульгенцыi - граматы, якiя абяцалi прабачэньне грахоў кожнаму, хто дасьць грошы на нейкую мэту, вызначаную папам рымскiм. Прагнучы ўнутранага супакою, людзi скуплялi розныя рэлiквii, якiя, маўляў, гарантавалi вечнае жыцьцё, шукалi магчымасьцi дакрануцца цi хаця б пабачыць галiнку палаючага куста, якi бачыў Майсей, аблiчча Iсуса на хустцы сьвятой Вэранiкi, вяроўку, на якой павесiўся Юда, цi адзiн са срэбнiкаў, што ён атрымаў за здраду Хрыста.

Але ня толькi апакалiптычныя настроi несла ў сабе XV стагодзьдзе. Новыя iдэi, народжаныя ў Iталii, iмклiва распаўсюджвалiся на поўнач, захад i ўсход. Гэта былi iдэi Рэнэсансу, Адраджэньня. Зьвяртаючыся да скарбаў антычнай культуры, Рэнэсанс нёс у сабе новы стыль жыцьця, новы спосаб успрыйманьня сьвету. "Чалавек нараджаецца не дзеля таго, каб марнець у бязьдзеяньнi, а каб працаваць над вялiкай i грандыёзнай справай", - казаў адзiн зь дзеячоў гэтай эпохi Леон Батыста Альберцi. У тым, каб адкрыць магчымасьцi чалавека, бачылi сваю задачу людзi эўрапэйскага Рэнэсансу.

У 1455 годзе Ёган Гутэнбэрг зь нямецкага гораду Майнца вынайшаў друкарскi станок. У тым жа годзе з-пад друкарскага прэсу выйшла першая кнiга - Бiблiя на лацiнскай мове. Тое, што адбылося пазьней, можна сьмела назваць iнфармацыйным выбухам. За некалькi дзесяткаў гадоў з моманту вынаходнiцтва колькасьць кнiгаў у Эўропе павялiчылася з 50 тысячаў да 10 мiльёнаў, i большасьць зь iх складалi тэксты Сьвятога Пiсьма. Калi раней, каб перапiсаць Бiблiю ад рукi, патрэбны быў не адзiн год штодзённай працы манахаў-пiсараў, дык цяпер на працягу некалькiх тыдняў магчыма было даць чытачам сотнi кнiгаў Старога i Новага Запавету. Бiблiя пераставала быць рэдкасьцю, яе можна было ўбачыць i ў рыцарскiм замку, i ў хаце заможнага селянiна, у палацы багатага купца i ў доме рамесьнiка.

Адначасова паўсюль пачалi зьяўляцца пераклады Бiблii на нацыянальныя мовы. У 1466 годзе ў Страсбургу выйшла Бiблiя на нямецкай мове, а праз 5 гадоў першая iтальянская Бiблiя i францускi пераклад Новага Запавету. У 1475 годзе пабачыла сьвятло чэская Бiблiя, пасьля галяндзкая i каталянская (мова адной зь дзяржаваў на Пiрэнэях).

Эразм Ратэрдамскi пiсаў двума дзесяцiгодзьдзямi пазьней: "Я хацеў бы, каб Бiблiю пераклалi на ўсе мовы, каб яе чыталi i разумелi ня толькi шатляндзцы i iрляндзцы, але таксама туркi i сарацыны. Я жадаў бы, каб араты сьпяваў вершы зь Бiблii, iдучы за плугам, ткач паўтраў iх пры стуку кроснаў, а падарожнiк бавiў сябе эвангельскiмi аповядамi пад час доўгай дарогi". I гэтае жаданьне знаходзiла жывы водгук у сэрцах многiх сучасьнiкаў, якiя прагнулi паглыбiцца ў сьвет Божага аб'яўленьня, прачытаць i зразумець Кнiгу кнiгаў.

Яшчэ адна падзея ўскалыхнула Эўропу на прыканцы XV стагодзьдзя. Генуэскi марак Хрыстафор Калюмб адкрыў новы кантынэнт - Амэрыку. Аказваецца, ёсьць яшчэ iншыя землi, iншыя народы, якiх нiхто ня ведаў, аказваецца, той сьвет, да якога прызвычаiлася сярэднявечная Эўропа, - гэта толькi частка вялiкага, яшчэ неспазнанага сьвету.

Страх перад будучыняй i поўнае надзеi чаканьне новага перапаўнялi сэрца кожнага, хто жыў у гэтую эпоху. Царква, якая сваёй дзейнасьцю пранiкала ўсе сфэры жыцьця эўрапэйскiх народаў, павiнна была адказаць на выклiк часу i даць арыентыры, так неабходныя ў сытуацыi, калi рушыцца стары, звыклы сьвет. Аднак яна, далёка адыйшоўшы ад бiблiйных каранёў, была бязрадная. Крывадушнасьць царкоўных лiдараў, iх нязгоднае з Эвангельлем жыцьцё прымушалi многiх шукаць вобраз царквы, адпавядаючы Сьвятому Пiсьму, шукаць шляхi духоўнай адновы хрысьцiянства. Джыралама Саванарола, флярэнцкi манах, бачучы паўсюднае маральнае сапсуцьцё, усклiкаў: "У першаапостальскай Царквы келiхi былi з дрэва, але служыцелi - з золата; сёньняшняя Царква мае келiхi з золата, але служыцеляў - з дрэва". Тысячы людзей думалi гэтак сама, i таму голас, якi прагучаў у Вiтэнбэргу ў 1517 годзе, адгукнуўся рэхам па ўсiм хрысьцiянскiм сьвеце.

Дзевяноста пяць тэзiсаў, якiя зьмянiлi сьвет

Вечарам 31 кастрычнiка 1517 году вулiцы Вiтэнбэрга, сталiцы аднаго з Саксонскiх княстваў, былi запоўненыя ўзрушаным натоўпам, якi выходзiў з замкавага касьцёлу пасьля ўрачыстай iмшы напярэдаднi сьвята Ўсiх Сьвятых. Некалькi гадоў назад курфюрст саксонскi Фрыдрых Мудры, якi прагнуў зрабiць Вiтэнбэрг, невялiкi яшчэ горад на беразе Эльбы, новай сталiцай Саксонii, канкурэнтам славутаму сваiмi кiрмашамi i ўнiвэрсытэтам Ляйпцыгу, атрымаў ад папы рымскага прывiлей адпушчэньня грахоў для кожнага, хто на сьвята Ўсiх Сьвятых паспавядаецца i будзе на iмшы ў замкавым касьцёле. На гэты фэст з усёй Саксонii зьбiралiся жадаючыя атрымаць душэўны супакой. На некалькi дзён колькасьць жыхароў у Вiтэнбэргу павялiчвалася ў два-тры разы. Тут можна было ўбачыць князёў i баронаў, здрабнелую шляхту i вiтэнбэргскiх месьцiчаў. Тлумна цягнулiся жабракi аж з-пад Дрэздэна, студэнты новаўтворанага ўнiвэрсытэту сьпяшалiся замольваць свае грахi, сяляне з усяго навакольля зьяжджалiся цэлымi сем'ямi, ператвараючы гарадзкi пляц у вялiкi табар.

I вось увесь гэты разнастайны, галасьлiвы натоўп напоўнiў замкавы касьцёл, суцiшваючыся, здымаючы каптуры i капелюшы, каб пабожна ўдзельнiчаць у iмшы, спадзеючыся атрымаць нейкую пэўнасьць, калi ня ў гэтым жыцьцi, дык хаця б пасьля сьмерцi. Пачалася iмша. Хор манахаў з кляштару аўгустынiянаў засьпяваў "Альлелюя", i ўрачыстая мэлёдыя ўзьнялася пад гатычнае скляпеньне касьцёла. Пасьля на амбону ўзыйшоў сярэдняга веку манах у пацёртым, латаным манаскiм адзеньнi. Лёгкi шум прабег па натоўпу. "Марцiн Лютар, прафэсар", - зашаптаў студэнт месьцiчу, у якога здымаў пакой на паддашшы. Марцiн Лютар стаў на амбоне, выцягнуў некалькi аркушоў паперы, сьпiсаных дробнымi лiтарамi, i гучным голасам прамовiў: "Наш Госпад i Настаўнiк Iсус Хрыстос гаворыць: "Пакайцеся!" Ён прагне, каб усё жыцьцё веручых было пакаяньнем". У касьцёле запанавала цiшыня. Брат Марцiн гаварыў пра тое, што мучыла многiх, што сабралiся ў гэты вечар. "Калi ўсё жыцьцё павiнна быць пакаяньнем, чаго вартыя iндульгенцыi? Калi можна за грошы набыць прабачэньне грахоў, у чым тады сэнс пакаяньня?" - працягваў манах. З гневам, з абурэньнем Лютар гаварыў пра iндульгенцыi, пра безсэнсоўныя спробы адкупiцца ад кары, пра тых, якiя падманваюць людзей дзеля асабiстай выгоды, прадаючы неiснуючыя квiткi ў Валадарства Нябеснае. Сваю пропаведзь брат Марцiн скончыў, зачытаўшы 95 тэзiсаў супраць iндульгенцыяў, пасьля зыйшоў з амбоны, выйшаў з касьцёлу i прыбiў аркушы з тэзiсамi да брамы. "Калi нехта можа абвергнуць тое, што тут напiсана, я запрашаю да дыскусii цi тут, у Вiтэнбэргу, цi ў любым горадзе Сьвятой Рымскай iмпэрыi нямецкай нацыi", - абвесьцiў ён i вярнуўся на сваё мейсца. У касьцёле раптам стала шумна: гэта студэнты пачалi абмяркоўваць тэзiсы Лютара, падтрымлiваючы цi абвяргаючы прафэсара, але большасьць людзей разгублена маўчала. Хор зноў засьпяваў, служба пайшла далей, але сэрцы сотняў людзей былi ўсхваляваныя словамi, якiя яны пачулi.

Дзевяноста пяць тэзiсаў ускалыхнулi горад. Некалькi дзён увесь Вiтэнбэрг толькi i гаварыў пра пропаведзь брата Марцiна. Ужо назаўтра студэнты пераклалi тэзiсы Лютара, напiсаныя на лацiне, на нямецкую мову, а Ганс Люфт, якi меў друкарню паблiзу ўнiвэрсытэту, надрукаваў гэты пераклад. Шматлiкiя паломнiкi, што прыйшлi на сьвята Ўсiх Сьвятых у горад, панесьлi па ўсёй краiне тэзiсы вiтэнбэргскага прафэсара. У палацах i ў карчмах пачалiся зацятыя спрэчкi пра iндульгенцыi, пра збаўленьне, пра пакаяньне, пра Бiблiю, пра тое, якой павiнна быць царква. Пропаведзь Марцiна Лютара стала той запалкай, якая падпалiла Нямеччыну. Уся краiна загаварыла пра Рэфармацыю.

Рэфармацыя - гэта лацiнскае слова, якое ўтвараецца праз дадаваньне прыстаўкi "рэ-" да слова "фармацыя". "Фармацыя" азначае наданьне нечаму пэўнага кшталту, формы, а прыстаўка "рэ-" - што дадзенае дзеяньне паўтараецца зноў. Такiм чынам, Рэфармацыя - гэта аднаўленьне першапачатковага кшталту, першаснага вобразу. Рэфармацыя - гэта вяртаньне да першакрынiцы - Бiблii, вяртаньне да Божага погляду на Царкву, на грамадзтва, на чалавека. I Марцiн Лютар быў тым, хто на поўны голас заявiў пра гэта.

Кiм жа быў гэты прафэсар зь Вiтэнбэргу, словы якога ўскалыхнулi Эўропу? Марцiн Лютар быў манахам ордэну аўгустынiянаў i прымаў дзейны ўдзел у жыцьцi каталiцкае царквы як сьвятар i прафэсар тэалёгii. Здавалася, ён мог бы быць задаволены сваiм жыцьцём, стаўшы ў 29 год прафэсарам, а пазьней - вiкарыем (наглядчыкам) усiх саксонскiх кляштараў аўгустынiянаў. Але брат Марцiн увесь час пытаўся ў сябе: "Як дасягнуць мiру з Богам? Як знайсьцi ласку ў Бога?" I гэтыя пытаньнi не давалi яму спакою.

Для Лютара, як i для iншых вернiкаў таго часу, Бог быў грозным, немiласэрным Судзьдзёю, Якi сочыць за чалавекам i карае кожны ягоны праступак. Гэтага Бога трэба было задобрыць сваiмi ўчынкамi. У Лютара было вельмi чульлiвае сумленьне. Некаторыя кажуць, што "надта" чульлiвае. Ён рабiў усё, каб здабыць мiласьць Бога, але ад гэтага яго жыцьцё станавiлася яшчэ горшым. Будучы манахам, сьвятаром, прафэсарам, ён праводзiў сваё жыцьцё ў пастах i малiтвах да сьвятых, насiў кашулi з конскага воласу, пастаянна спавядаўся ў сваiх грахах, хадзiў у паломнiцтвы, купляў iндульгенцыi, выконваў усе патрабаваньнi каталiцкай царквы. Але гэта падавалася яму недастатковым, i нават калi ён сам лiчыў, што робiць усё магчымае, каб жыць праведна, супакою не было. Нiводзiн сьвятар ня мог сказаць яму ўпэўнена, што ён прабачаны, i Лютар сам ведаў, што ня мае мiру з Богам. У гэты час ён наведаў Рым, сталiцу хрысьцiянства, малiўся, пасьцiўся, выконваў усе абрады, дакранаўся ўсiх рэлiквiяў, але ўнутры было пуста. Гледзячы на духоўнае i маральнае сапсуцьцё рымскага духавенства, брат Марцiн губляў надзею.

Як прафэсар тэалёгii ў Вiтэнбэргу ён чытаў студэнтам лекцыi - камэнтаваў Псальмы i Новы Запавет. У адзiн з доўгiх зiмовых вечароў Марцiн Лютар, вывучаючы Пасланьне да Рымлянаў, раптам спынiўся на словах, якiя далi адказ на ўсе пытаньнi загубленага чалавека: "Праведнiк вераю жыць будзе". Вось яно, выратаваньне! "Я адчуў сябе цалкам адроджаным ... Гэтыя словы Паўла сталiся для мяне брамамi раю", - апiсваў брат Марцiн свае перажываньнi таго вечару. Апраўданьне Божае прыходзiць да нас не праз нашыя ўласныя намаганьнi, але мы атрымлiваем яго, калi прымаем вераю тое, што Iсус Хрыстос ужо зрабiў для нас на крыжы. Усьведамленьне гэтага перавярнула жыцьцё Марцiна Лютара. Ён зразумеў, што збаўленьне - гэта перш за ўсё асабiстыя адносiны з Богам.

Крок за крокам дасьледуючы Бiблiю, ён адкрыў, што царква цалкам сказiла Эвангельле. Замест Божай мiласьцi прапаведвалiся чалавечыя заслугi, замест веры - забабоны i рэлiгiйныя абрады, замест Слова Божага - легенды i традыцыi. Асаблiва ўражвала вiтэнбэргскага прафэсара вучэньне аб iндульгенцыях, аб тым, што манахi i сьвятары за пэўную плату могуць вымалiць прабачэньне грахоў. Заплацiўшы грошы, якiя павiнны былi пайсьцi на пабудову базылiкi сьвятога Пятра ў Рыме, чалавек атрымлiваў спэцыяльную грамату, змацаваную папскай пячаткай, якая гарантавала прабачэньне грахоў жывому або памёршаму. З гэтым згадзiцца Марцiн Лютар нiяк ня мог, i таму на браме замкавага касьцёлу ў Вiтэнбэргу зьявiлiся 95 тэзiсаў супраць iндульгенцыяў. Некалькi папскiх тэолягаў прынялi выклiк Лютара да дыскусii, але нiчога не змаглi супрацьпаставiць ягоным тэзiсам, толькi абвiнавацiлi брата Марцiна ў тым, што ён паўтарае вучэньне Яна Гуса, асуджанае каталiцкай царквою на саборы ў Канстанцы. На гэта Лютар адказаў, што нават адзiн чалавек, абапiраючыся на Сьвятое Пiсьмо, можа выступаць i супраць папы, i супраць сабору. Калi празь нейкi час гусiты з Чэхii прыслалi Марцiну Лютару творы Яна Гуса, ён, прачытаўшы iх, знайшоў, што мноства iдэяў праскага рэфарматара падобныя да яго ўласных. Менавiта тады ён абвесьцiў сваiм пасьлядоўнiкам: "Усе мы - гусiты, ня ведаючы пра гэта".

Папа рымскi выслаў Лютару грозны загад адмовiцца ад сваiх поглядаў. Рэфарматар адказаў на гэта "Зваротам да хрысьцiянскай шляхты нямецкай нацыi", якi быў надрукаваны нечуваным на тыя часы накладам у 4 000 асобнiкаў i разыйшоўся так хутка, што празь месяц ужо друкавалася новае выданьне. У гэтым звароце, напiсаным па-нямецку, Лютар сьцьвярджаў, што няма сэнсу гаварыць пра тое, што сьвятары - гэта нейкiя асаблiвыя людзi, бо згодна зь Бiблiяй усе веручыя належаць да сьвятарства, i нагадваў, што сапраўдная Рэфармацыя пачынаецца ў сэрцы чалавека. Падзеi набiралi разгон.

15 чэрвеня 1520 году папа рымскi Леў X падпiсаў бульлю (пасланьне), у якой Марцiну Лютару давалася 60 дзён, каб ён адмовiўся ад сваiх словаў, i загадвалася спалiць усе ягоныя творы. Але абвесьцiць гэтае пасланьне папскiя легаты (пасланьнiкi) змаглi толькi ў некаторых гарадах. У Майнцы, Ляйпцыгу, Кёльне не было пра гэта нават гаворкi, бо яны ледзь уцяклi ад абуранага натоўпу. А 20 сьнежня 1520 году ля брамы Вiтэнбэргу Лютар, акружаны ўсхваляванымi студэнтамi, выкладчыкамi i месьцiчамi, кiдае ў вагонь папскае пасланьне.

Вясною 1521 году Марцiн Лютар па загаду iмпэратара зьявiўся на Вормскiм сойме (сходзе нямецкiх князёў i прадстаўнiкоў гарадоў). Ад яго зноў запатрабавалi адрачэньня ад сваiх тэзiсаў. Тады Лютар, нагадаўшы, што папа i саборы неаднойчы памылялiся, абвесьцiў, што калi яго не пераканаюць на падставе Бiблii, ён не адмовiцца ад выказаных думак: "На гэтым я стаю, я не магу iнакш. Няхай дапаможа мне Бог". Iмпэратар нiчым ня змог аспрэчыць рэфарматара, аднак прысудзiў яго на выгнаньне. Тады саксонскi курфюрст Фрыдрых Мудры, якi спрыяў Лютару, схаваў яго ў замку Вартбург. Там Марцiн Лютар пачаў сваю працу над перакладам Бiблii на нямецкую мову. У верасьнi 1522 году зьявiўся ў продажы Новы Запавет у яго перакладзе. Нягледзячы на вялiкi наклад i завялiкую цану ў паўтары дукаты, усе асобнiкi раскупiлi за два месяцы, i каб хоць неяк задаволiць попыт, на працягу двух гадоў выйшла 70 выданьняў гэтага перакладу. У 1534 годзе зьявiлася поўная Бiблiя на нямецкай мове. Яе папулярнасьць была такой вялiзарнай, што нават каталiцкiя друкарнi выдавалi гэты пераклад. Да сёньняшняга дня Бiблiя ў перакладзе Марцiна Лютара зьяўляецца найпапулярнейшым нямецкiм перакладам Сьвятога Пiсьма. Больш таго, гэты пераклад стварыў i ўнармаваў сучасную нямецкую мову, зьяўляючыся найбольшым нямецкiм празаiчным творам.

Але ня толькi перакладамi i рэлiгiйнымi трактатамi Марцiн Лютар абнаўляў царкву. Ён пiсаў таксама песьнi, якiя сьпявалi па ўсёй Нямеччыне i за яе межамi. Ягоныя псальмы распаўсюджвалi Эвангельле хутчэй за ягоныя пропаведзi. Марцiн Лютар зрэфармаваў таксама лiтургiю, праводзячы яе на нямецкай мове i ставячы ў яе цэнтры пропаведзь Слова Божага.

Вучэньне Лютара можна абагульнiць наступнымi прынцыпамi:

1. Sola gratia - толькi ласка Божая. Чалавек сваiмi ўласнымi намаганьнямi нiяк ня можа заплацiць за свае грахi. Бог Сам вырашыў гэтую праблему, паслаўшы Свайго Сына Iсуса Хрыста, Якi Сваёй сьмерцяй заплацiў за кожнага грэшнiка. Чалавек нiчым не заслужыў свайго выратаваньня, гэта iнiцыятыва мiласэрнага Бога.

2. Sola fides - толькi вера. Адказам чалавека на Божую iнiцыятыву павiнна быць вера. Вера - гэта прыняцьцё таго, што Бог ужо зрабiў для кожнага чалавека. Чалавек сам па сабе ня можа быць праведным. Праведнасьць зьяўляецца дарам ад Бога, якi прыходзiць толькi празь веру.

3. Sola Scriptura - толькi Сьвятое Пiсьмо. У Бiблii Бог адкрывае Свой плян, якi мае для кожнага чалавека i для сьвету. Бiблiя зьяўляецца адзiным крытэрам, якi паказвае Божыя стандарты для кожнай сфэры жыцьця чалавека.

4. Sola Christo - толькi Хрыстос. Няма iншага шляху выратаваньня чалавека, як толькi вера ў Iсуса Хрыста. Верыць у Хрыста - гэта значыць iмкнуцца жыць жыцьцём Сына Божага. Насьлядаваньне Хрыста зьяўляецца сутнасьцю хрысьцiянскага жыцьця.

Рэформы, пачатыя Марцiнам Лютарам, ахапiлi ўсю Эўропу. У 1526 годзе Альбрэхт Гогенцольлерн абвесьцiў лютаранства афiцыйным веравызнаньнем Прусii. У гэты самы час Швэцыя вяла змаганьне за вызваленьне ад дацкага панаваньня, i змагары за незалежнасьць iшлi пад штандарамi Рэфармацыi, ствараючы лютаранскую царкву ў сваёй краiне. У 1529 годзе нямецкiя князi на iмпэратарскiм сойме ў Шпэеры выступiлi з пратэстам супраць пастановаў, скiраваных на забарону рэфармацыйнага руху. З гэтага часу пасьлядоўнiкаў Рэфармацыi сталi называць пратэстантамi.

У 1518 годзе рух Рэфармацыi ахапiў Швайцарыю. Гэтая горная краiна ўяўляла сабою саюз вольных кантонаў, кожны зь якiх быў малою рэспублiкаю. З тых часоў, калi швайцарцы, абараняючы незалежнасьць сваёй краiны, разьбiлi славутыя аддзелы бургундзкiх рыцараў, усе эўрапейскiя валадары запрагнулi мець у сваiм войску швайцарскую пяхоту. Маладыя людзi з альпiйскiх вёсак iшлi ў чужаземныя войскi i сотнямi гiнулi на палях бiтваў. Лямантам у пустынi стаў голас Ульрыка Цвiнглi, патрыёта i рэфарматара, якi з амбоны катэдральнага касьцёлу ў Цюрыху выступiў супраць наёмнай службы, нязгоднай з хрысьцiянскай маральнасьцю. Абвяшчаючы, як i Лютар, збаўленьне празь веру, Цвiнглi выступiў таксама супраць iндульгенцыяў, заклiкаючы выгнаць з гораду тых, хто прадае адпушчэньне грахоў, як ашуканцаў i махляроў, i сьцьвердзiў, што толькi Бiблiя ўтрымлiвае прынцыпы, абавязковыя для кожнага хрысьцiянiна. У хуткiм часе рада Цюрыху абвесьцiла пра пераход кантону на бок Рэфармацыi. Замест незразумелай лацiны ў царкоўных пропаведзях загучала родная мова. Цюрыхскiя цэрквы пазбавiлiся алтароў, абразоў, статуяй i сталi дамамi малiтвы. Надаючы царкве першасны вобраз, Цвiнглi арганiзаваў самакiраваньне ў царкоўных супольнасьцях.

Рэформы Цвiнглi прынялi найбольш перадавыя кантоны Бэрн, Базэль, Цюрых. Але спроба распаўсюдзiць Рэфармацыю на ўсю краiну сустрэла ўпарты супрацiў так званых "старых" кантонаў, якiя мелi немалы даход з наёмнай службы швайцарцаў. Спрэчка пра веру сталася спрэчкаю пра далейшыя шляхi разьвiцьця краiны. Гэта прывяло да вайны. 12 сьнежня 1531 году ў бiтве пры Капэлi цюрыхскi аддзел у 1 800 ваяроў быў разьбiты 8-тысячнай армiяй, сабранай старымi кантонамi. Паранены Цвiнглi трапiў у рукi ворагаў, якiя прапанавалi яму захаваць жыцьцё, калi ён вырачацца сваёй веры, але Цвiнглi адмовiўся i быў забiты.

Аднак сьмерць Цвiнглi не спынiла Рэфармацыю ў Швайцарыi. Яе працягнуў iншы рэфарматар - Жан Кальвiн. Пакаяўшыся ў 1534 годзе, ужо ў 1536 годзе ён скончыў трактат "Хрысьцiянскае выхаваньне", названы гiсторыкамi "кнiгаю, якая мела найбольшы ўплыў на тэалёгiю ў гiсторыi Царквы" i "клясычным тэкстам францускай мовы". Жан Кальвiн вярнуў хрысьцiянству праўду, што кожны чалавек створаны Богам для нейкай канкрэтнай мэты, i сэнсам яго жыцьця зьяўляецца знайсьцi i рэалiзаваць Божы плян. Грэх зрабiў чалавека няздольным ажыцявiць сваё прызначэньне, але Хрыстос вызвалiў яго з гэтай няволi i даў яму шанец рэалiзавацца. Толькi дзякуючы веры ў Хрыста чалавек можа стаць самiм сабою i дасягнуць сваёй мэты. У тым жа 1536 годзе Кальвiн быў запрошаны ў Жэневу, вялiкi горад, поўны распусты i п'янства. Два гады змагаючыся з немаральнасьцю i духоўнай абыякавасьцю жэнеўцаў, рэфарматар адмовiўся рабiць ламаньне хлеба, калi жыхары гораду не пакаюцца ў сваiх грахах. Рада Жэневы ў адказ пастанавiла выгнаць занадта радыкальнага прапаведнiка. Аднак праз тры гады жэнеўскiя месьцiчы зноў запрасiлi Кальвiна да сябе, i ў хуткiм часе сьвет убачыў прыклад зрэфармаванага гораду. Вулiцы Жэневы сталi бясьпечныя нават уначы, i iдучы па iм, ня трэба было баяцца, што нехта вылье памыi на галаву або пачне чапляцца нейкi п'янiца. Апошнi шынок, дзе прадавалi вiно гарадзкiм алькаголiкам, зачынiўся тры гады таму, а ягоны гаспадар зьехаў у Францыю, дзе людзям яшчэ патрэбна вiно, каб уцячы ад праблемаў у сям'i цi ад безнадзейнасьцi жыцьця. Каля кожнага дому чыста прыбрана, бо кожная вулiца мае адказнага, якi глядзiць за парадкам i мае права штрафаваць таго, хто ператварае сваё жытло ў сьметнiк. Квартал гарадзкой басоты цяпер не пазнаць: адзiн стаў майстрам, другi працуе ў друкарнi, а Жан Дзiвак стаў банкiрам. Банк яго пакуль што невялiкi, але хто ведае, што будзе праз пару дзесяткаў гадоў. Кожны грош палiчаны i не iдзе абы-куды, але пускаецца на разьвiцьцё справы. У нядзелю горад пусьцее, бо кожны сьпяшаецца ў царкву, трымаючы пад пахаю Бiблiю.

Сваiм вучэньнем Жан Кальвiн iмкнуўся выхаваць моцных людзей, якiя не хiстаюцца, але супрацоўнiчаюць з Богам i выконваюць Яго волю. Дзеля гэтага на пропаведзях ён вучыў карыстацца бiблiйнымi прынцыпамi ў штодзённым жыцьцi, дзеля гэтага заклаў у Жэневе мноства пачатковых школаў i адкрыў Акадэмiю, дзеля гэтага арганiзаваў жыцьцё царквы так, каб кожны вернiк нёс адказнасьць за яе служэньне. Чэрпаючы зь Бiблii iдэалы самакiраваньня, Кальвiн вучыў, што каралi пастаўленыя Богам над народам як кара за чалавечыя грахi, i сьцьвярджаў, што Бог можа навучыць народных прадстаўнiкоў абыйсьцiся без манарха i, узяўшы ўладу ў свае рукi, рабiць Божыя справы.

Ня дзiўна, што ўдзельнiкi вайны за незалежнасьць Галяндыi, змагары Слаўнай рэвалюцыi 1648 году ў Англii, перасяленцы ў ангельскiх калёнiях у Паўночнай Амэрыцы называлi жэнеўскага рэфарматара сваiм духоўным бацькам. Ягоныя iдэi сталiся асновай сёньняшняга грамадзтва, таму гiсторыкi ў адзiн голас называюць Кальвiна "заснавальнiкам новай цывiлiзацыi".

Рэфармацыя кардынальна зьмянiла аблiчча Эўропы. Калi ў Сярэднявеччы паўночныя краiны былi без параўнаньня больш бедныя i адсталыя, чым Iталiя, Францыя, Гiшпанiя, то пасьля Рэфармацыi ўсё стала дакладна наадварот. Паўночныя краiны, прыняўшы Рэфармацыю, пачалi iмклiва разьвiвацца, i ня гледзячы на менш спрыяльныя прыродныя ўмовы, хутка багацелi, а краiны Паўднёвай Эўропы паступова ставалiся беднымi i адсталымi на фоне сваiх паўночных суседзяў. Шэраг нямецкiх земляў, а таксама Швайцарыя пачалi перажываць iмклiвы эканамiчны ўздым. Галяндыя, напалову затопленая, зьнiшчаная саракагадовай вайной за незалежнасьць, ужо празь пяцьдзесят гадоў становiцца цэнтрам мiжнароднага грашовага рынку, дзяржавай, зь якой усе мусяць лiчыцца. У Швэцыi ўцекачы-пратэстанты зь iншых краiнаў Эўропы сталi распачынальнiкамi эканамiчных i палiтычных пераўтварэньняў, якiя стварылi з краiны дзiкiх вiкiнгаў адну з самых уплывовых дзяржаваў. У Англii Слаўная рэвалюцыя 1648 году, асноўнай сiлай якой былi пурытане - ангельскiя кальвiнiсты, стала пачаткам сусьветнага панаваньня Брытанii. Пазьней рух мэтадыстаў прадухiлiў у Англii паўтарэньне падзеяў Францускай рэвалюцыi 1789 году i зрабiў Англiю "майстэрняй сьвету". Фэнамэнальная гiсторыя Злучаных Штатаў Амэрыкi непарыўна зьвязаная зь дзейнасьцю эвангельскiх мiсыянэраў i разьвiцьцём эвангельскiх цэркваў. Сацыёлягi сьцьвярджаюць, што фармаваньне рынкавай эканомiкi бярэ свой пачатак з Рэфармацыi, якая сфармавала так званую "пратэстанцкую этыку", паводле якой каштоўнасьць чалавека вызначаецца якасьцю яго працы. Такi падыход да працы стварыў падставы сёньняшняга дабрабыту заходняй цывiлiзацыi.

Адзiн з галоўных прынцыпаў аднаўленьня духоўнага жыцьця заключаецца ў непасрэдных адносiнах з Богам, якiя базуюцца на чытаньнi i разуменьнi Бiблii кожным чалавекам, таму разьвiцьцё Рэфармацыi выклiкала дынамiчны рост колькасьцi навучальных установаў ва ўсёй Эўропе. Кожная эвангельская царква iмкнулася мець школу, у якой бы дзецi i дарослыя вучылiся чытаць, пiсаць, лiчыць i г.д. Лютаранская Швэцыя стала першай краiнай, якая ўвяла ўсеагульную адукацыю на дзяржаўным узроўнi. З Рэфармацыi таксама бярэ свой пачатак такая навука як пэдагогiка. Ян Амос Каменскi, прапаведнiк i настаўнiк, увёў тыя прынцыпы, на якiх трымаецца сучаснае навучаньне, напрыклад: "Настаўнiк павiнен вучыць ня столькi, колькi ён можа, а колькi вучань можа зразумець". Каб дзецi лепш маглi ўспрыняць матэрыял, ён першы пачаў выкарыстоўваць малюнкi ў навучальным працэсе.

Чытаючы Бiблiю, многiя адукаваныя людзi XVI-XVII стагодзьдзяў зьвярнулi ўвагу на тое, што Бог хоча, каб кожны чалавек вывучаў, пазнаваў, разьвiваў i абрабляў той сьвет, у якiм ён жыве. Гэта дало пачатак разьвiцьцю прыродазнаўчых навукаў. Дацкi астраном Тыха Брагэ заснаваў ва Ўнiборгу найлепшую ў Эўропе абсэрваторыю, якая стала навуковым цэнтрам Данii. Дзякуючы гэтаму, Тыха Брагэ выканаў найдакладнейшыя астранамiчныя вылiчэньнi i склаў каталёг тысячаў зорак. На аснове гэтых дасьледваньняў нямецкi вучоны Ёган Кеплер, якi прысьвяцiў сваё жыцьцё пошуку матэматычнай гармонii, у адпаведнасьцi зь якой Бог стварыў сусьвет, адкрыў тры законы абарачэньня плянэтаў вакол Сонца, канчаткова давёўшы гелiяцэнтрычную будову Сонечнай сыстэмы i стаўшы адным з пачынальнiкаў сучаснай астраномii. Нямецкi батанiк Фукс даў навуцы найбольш шырокую i сыстэматызаваную батанiчную намэнклятуру. Ангельскi фiлёзаф Фрэнсiс Бэкан, якi лiчыў неабходным аднавiць панаваньне чалавека над прыродай, страчанае ў вынiку грэхападзеньня, стаў адным з заснавальнiкаў мэтаду навуковага экспэрымэнту, якi прадвызначыў iмклiвае разьвiцьцё навукi ў наступных стагодзьдзях. У пазьнейшыя часы iдэi, народжаныя з чытаньня Слова Божага, натхнялi матэматыка Готфрыда Ляйбнiца i фiзыка Iсаака Ньютана. Менавiта вяртаньне хрысьцiянскага сьвету да Бiблii дало пачатак астраномii, фiзыцы, хiмii, батанiцы, анатомii i iншым навукам, безь якiх немагчыма ўявiць сучасную цывiлiзацыю.

Да часоў Рэфармацыi адносiцца ўзьнiкненьне паняцьцяў, якiя сёньня вядомыя як агульначалавечыя каштоўнасьцi. Свабода сумленьня, свабода слова, права на жыцьцё, права на адукацыю i многiя iншыя сягаюць сваiмi каранямi ў XVI стагодзьдзе.

Нельга не заўважыць уплыву Рэфармацыi i на нацыянальнае разьвiцьцё народаў. Кожны раз прыняцьцё iдэяў Рэфармацыi суправаджалася нацыянальным уздымам, вяло да незалежнасьцi, як у выпадку Галяндыi цi Швэцыi, або падымала нацыянальную культуру, мову на дзяржаўны ўзровень, як гэта было ў Нямеччыне, Францыi, Англii. Адным з прынцыповых патрабаваньняў рэфарматараў заўсёды было патрабаваньне шырокага ўжываньня роднай мовы.

Можна з упэўненасьцю сказаць, што тое грамадзтва, у якiм мы сёньне жывем, тая культура, тая тэхнiка, якiя нас атачаюць, сталi тым, чым ёсьць, дзякуючы Рэфармацыi. Рэфармацыя распачала працэсы, якiя зьмянiлi сьвет, менавiта яна стала пачаткам пэрыяду, названага гiсторыкамi Новым Часам.

Уздоўж Вiльлi i Нёмана

Вялiкi рух Рэфармацыi, якi ахапiў у XVI стагодзьдзi Эўропу, не абмiнуў i Вялiкае Княства Лiтоўскае, беларускую дзяржаву, пачаткi якой губляюцца ў трывожным XIII стагодзьдзi. У 1242 годзе тумэны Бату-хана ператварыўшы ў пустыню Ўладзiмiра-Суздальскую Русь, прайшлi вогненым катком праз Кiеўшчыну, Валынь, Паўднёвую Польшчу i Вэнгрыю, пакiдаючы пасьля сябе папялiшчы гарадоў i зарастаючыя маладым лесам палi. У гэтай сытуацыi беларускiя княствы, якiх не закранула яшчэ татарская навала, пачалi аб'ядноўвацца. Цэнтрам новага дзяржаўнага ўтварэньня стала Лiтва, пушчанскi край ў ваколiцах Наваградка, дзе ўжо даўно жылi разам, то ваюючы, то сваячачыся, славяне i балты. Каля 1250 г. Мiндоўг, абраны наваградзкiм князем, пашырыў сваю ўладу аж да Менску. Здольны дыплямат i мудры ваявода, у 1253 г. ён быў каранаваны ў Наваградку папскiм легатам, i такiм чынам нэўтралiзаваў небясьпечнага ворага на паўночным захадзе - Тэўтонскi ордэн. Зьяўленьне магутнай улады ў Верхнiм Панямоньнi занепакоiла суседзяў, i празь некалькi гадоў да межаў Беларусi пацягнулiся незьлiчоныя татарскiя орды хана Бурундая. Перш чым iсьцi на Наваградак, Бурундай запатрабаваў пад пагрозай вайны Галiцка-Валынскаму княству зруйнаваць усе ўмацаваньнi вакол гарадоў, i князю Данiле Галiцкаму прыйшлося зрабiць гэты самагубчы крок, бо хто ж мог супрацьстаяць татарам. Але паход Бурундая на Лiтву (так у старажытнасьцi называлi беларускiя землi) не прынёс Ардзе перамогi. Спустошыўшы Случчыну i Наваградчыну, Бурундай ня змог падпарадкаваць беларускiя княствы i адыйшоў назад у прычарнаморскiя стэпы. З тых часоў засталiся ў народзе паданьнi пра бiтвы з татарамi пад Койданавым i Магiльным.

Пасьпяхова адбiўшы татараў, наваградзкае княства пачало падпарадкоўваць сабе балцкiя плямёны ўздоўж Вiльлi, i прэтэндаваць на Жамойць, змагаючыся пры гэтым з Тэўтонскiм ордэнам. Адначасова шляхам дамовы "Старыны ня рухаем, навiны ня ўзводзiм" да Наваградку далучылiся Полацак, Вiцебск, Тураў, Пiнск. Новая дзяржава, якая атрымала назву Вялiкае Княства Лiтоўскае, ад самага пачатку карысталася наваградзкiм гербам Пагоня - на чырвоным полi срэбны вершнiк з узьнятым мячом. На беларускiх землях "пагоняй" называлася склiканьне баярства на вайну, усеагульнае апалчэньне.

У першай палове XIV стагодзьдзя Вялiкае Княства Лiтоўскае аб'яднала практычна ўсю Беларусь i частку Жамойцi, пастаянна адбiваючы напады крыжакоў з захаду i поўначы i татараў з усходу i поўдня. У 1323 годзе вялiкi князь Гедзiмiн перанёс сталiцу дзяржавы з Наваградку ў Вiльню i пачаў будаваць мураваныя замкi ў паўночна-заходняй Беларусi (у Вiльнi, Наваградку, Лiдзе, Мядзелi), каб супрацьстаяць крыжацкiм нападам. Ягоны сын, Альгерд, у 1362 годзе разьбiў татараў у бiтве каля ракi Сiнiя Воды i вызвалiў з-пад iхняй улады ўкраiнскiя землi - Кiеўшчыну, Валынь i Падольле, паклаўшы пачатак заняпаду Залатой Арды. Вялiкае Княства Лiтоўскае стала адной з найвялiкшых i адной з магутнейшых дзяржаваў у Эўропе. У гэты час беларускiя землi канчаткова аб'ядналiся i замацавалi сваё цэнтральнае месца ў дзяржаве, у вынiку чаго, паводле вобразнага выразу Ф.Багушэвiча, Беларусь стала тут "як зерне ў гарэху". Пачынаючы з гэтага часу i аж да другой паловы XIX стагодзьдзя сучасная Беларусь называлася Лiтвою, а яе жыхары - лiцьвiнамi або людзьмi лiтоўскiмi, лiтвою.

Справаводзтва пры двары вялiкага князя вялося на дзьвюх мовах: уся дакумантацыя, зьвязаная з Захадам, выконвалася на лацiне, а дакуманты, прызначаныя для ўласнай дзяржавы i ў адносiнах з усходнiмi суседзямi, пiсалiся як на лацiне, так i на царкоўнаславянскай мове, якая ў Вялiкiм Княстве выконвала тыя самыя функцыi, што i лацiна ў Заходняй Эўропе. Гэтыя мовы, па сутнасьцi, былi мёртвымi, але дазвалялi паразумявацца з усiмi навакольнымi народамi. Ужо ў сярэдзiне XIV стагодзьдзя ў граматах, пiсаных у Вiльнi цi Полацку на царкоўнаславянскай мове, заўважаюцца ўплывы жывой беларускай мовы, а на пачатку другой паловы XV стагодзьдзя старабеларуская мова стала дзяржаўнай мовай Вялiкага Княства Лiтоўскага.

Сьмерць вялiкага князя Альгерда выклiкала крывавую мiжусобную барацьбу ў Княстве, у вынiку чаго вялiкiм князем лiтоўскiм стаў Альгердаў сын - Ягайла. Стаўшы на чале дзяржавы, Альгердавiч апынуўся ў досыць складанай сытуацыi, бо на паўночным захадзе ўзмоцнiлi свой наступ Тэўтонскi i Лiвонскi ордэн, захапiўшы Жамойць, з поўдня прыходзiлi трывожныя весткi з Арды, на ўсходзе пачыналiся першыя канфлiкты зь Вялiкiм Княствам Маскоўскiм, а на захадзе не сьцiхала спрэчка з Польскiм Каралеўствам пра Валынь. Апроч усяго Ягайла ня быў старэйшым сынам Альгерда i за вялiкакняскi пасад трэба было змагацца i са сваiмi роднымi братамi, i са стрыечнымi. Таму вялiкi князь лiтоўскi шукаў апiрышча ў саюзе з суседнiмi дзяржавамi, або з Масквой, або з Польшчай. Аднак ледзь пачаўшы перамовы з Дзьмiтрам Данскiм, Ягайла хутка адмовiўся ад гэтых крокаў, бо маскоўскi князь запатрабаваў ад Альгердавiча прызнаць сябе "малодшым братам" Масквы i ахрысьцiць у праваслаўе "ўсю Лiтву". Саюз з Польшчай выглядаў больш прывабным, бо дазваляў вялiкаму князю лiтоўскаму стаць адначасова польскiм каралём. У дадатак гэта давала магчымасьць сумеснымi намаганьнямi спынiць крыжацкую агрэсiю. Пасьля адпаведных перамоваў у 1385 г. у Крэве было падпiсанае пагадненьне аб дынастычнай вунii (аб'яднаньне, у якiм дзьве дзяржавы маюць аднаго караля). Ягайла са свайго боку абавязваўся хрысьцiць паводле каталiцкага абраду яшчэ ня хрышчаных лiцьвiнаў. Але Крэўская вунiя не прынесла супакою Княству, не задаволенаму падпiсанымi ўмовамi. На чале апазыцыi стаў стрыечны брат Ягайлы, Вiтаўт, якога падтрымлiвала значная частка беларускiх баяраў. Каб канчаткова не згубiць улады над Вялiкiм Княствам, Ягайла пайшоў на саступкi i прызнаў Вiтаўта вялiкiм князем лiтоўскiм. У 1410 годзе аб'яднаныя войскi Вялiкага Княства Лiтоўскага i Польскага Каралеўства пад Грунвальдам разграмiлi армiю Тэўтонскага ордэну. Краiна ўздыхнула з палёгкай. Скончылася перамогай амаль двухсотгадовая вайна, заходняя мяжа на стагодзьдзi стала самай спакойнай. Праз сто гадоў Тэўтонскi ордэн прызнае сваю васальную залежнасьць ад Польскага Каралеўства, а Лiвонскi ордэн стане галоўным экнамiчным партнёрам Княства, ягоная сталiца Рыга гандлёвай брамай для Беларусi ў Заходнюю Эўропу.

Адносны супакой, якi панаваў у Вялiкiм Княстве ў сярэдзiне XV стагодзьдзя, а таксама шчыльны кантакт з Заходняй Эўропай перамянiў ваяўнiчых беларускiх баяраў у шляхту, якая ўсё больш займалася арганiзацыяй сваiх гаспадарак i пачынала сур'ёзна задумвацца аб сваiх правах. Грамата вялiкага князя Казiмiра ад 1447 году аб праве свабоднага выезду за мяжу на вучобу ва ўнiвэрсытэты i "для лепшаго счасьтя набытья" дазволiла дзесяткам i сотням ураджэнцаў Беларусi атрымлiваць вышэйшую адукацыю ў навучальных установах Кракава, Прагi, Вены, Падуi, Балёньi. Толькi на пераломе XV-XVI стагодзьдзяў у Кракаўскiм унiвэрсытэце вучылася 140 студэнтаў-лiцьвiнаў, сярод якiх быў i славуты Франьцiшак Скарына з Полацку.

Усьлед за iншымi эўрапейскiмi краiнамi шляхта Вялiкага Княства пачала абмяжоўваць уладу манарха. У 1492 годзе вялiкi князь Аляксандар выдаў прывiлей, паводле якога "гаспадар" быў абавязаны весьцi дыпляматычныя зносiны зь iншымi краiнамi толькi па ўзгадненьню з панамi раднымi, у справах унутраных нiчога не адмяняць з таго, што было вырашана разам з радаю, бяз згоды яе членаў не рабiць прызначэньнi на дзяржаўныя пасады цi зьмяшчэньнi зь iх, распараджацца фiнансамi толькi пад кантролем рады. Такiм чынам дзяржаўную кампэтэнцыю гаспадарскай рады Вялiкага Княства Лiтоўскага можна параўнаць з кампэтэнцыяй сучаснага парляманту. Гэта была даволi прадстаўнiчая структура, у якую ўваходзiлi каталiцкiя бiскупы, ваяводы i кашталяны вiленскi i троцкi, канцлер, гетман, скарбнiк, маршалкi i iншыя прадстаўнiкi дзяржаўнага апарату Княства, разам каля 50 чалавек.

У канцы XV стагодзьдзя аформiўся яшчэ адзiн прадстаўнiчы ворган дзяржаўнай улады - сойм, у склад якога ўваходзiлi паны-радныя, прадстаўнiкi вялiкакняскай адмiнiстрацыi i шляхта з усёй краiны. Спачатку ўся шляхта запрашалася на сойм, але пасьля было ўведзена прадстаўнiцтва - два дэпутаты ад павету, хоць нiякаму шляхцiчу не адмаўлялася права на асабiстую прысутнасьць на сойме.

Вялiкае Княства Лiтоўскае нiколi не было жорстка цэнтралiзаванай дзяржавай. Асновай яго заўсёды была дамова памiж вялiкiм князем i канкрэтнай зямлёй. Так у Полацку i Вiцебску вялiкi князь ня меў права асабiста прызначаць ваяводу бяз згоды земскага сойму - сходу прадстаўнiкоў шляхты ваяводзтва. Большасьць беларускiх гарадоў карысталiся магдэбурскiм правам, гэта значыць правам на самакiраваньне, якое вызваляла горад ад суду i ўлады вялiкакняскiх ваяводаў.

Беларусь уваходзiла ў XVI стагодзьдзе як эўрапейская дзяржава, якая жыла тымi самымi прынцыпамi, што i рэшта Эўропы. Але на ўсходзе паднiмалiся чорныя хмары. Маскоўская дзяржава, падпарадкаваўшы сабе апошнiх канкурэнтаў, Вялiкi Ноўгарад i Цьвер, усутыч падыйшла да межаў Вялiкага Княства Лiтоўскага. Пасваячыўшыся праз шлюб з Палеолагамi, дынастыяй Бiзантыйскай iмпэрыi, якая перастала iснаваць пад ударамi туркаў, маскоўскi князь Iван III пераняў герб Бiзантыi (дзьвюхгаловы арол), i яе палiтычную дактрыну, абвесьцiўшы Маскву трэцiм Рымам, а сябе - "гасударом усяе Русi". Iван III так фармулюе сваю пазыцыю: "Ано не то адно наша отчiна, коi городы i волостi i ныне за намi, i вся Руськая земля, Кiев i Смоленск i iные городы ... с Божьею волею iз старiны, от нашiх прародiтелей наша отчiзна". I гэта не былi толькi словы. Ад 1492 году ўсходняя мяжа становiцца самай неспакойнай мяжой Княства. Адна за другою пяць войнаў з Масквою спусташалi ўсходнюю Беларусь. Вялiкае Княства страцiла Вязьму, Смаленск, Чарнiгаў, Бранск. Аднак 8 верасьня 1514 году пад Воршаю 30-тысячнае беларускае войска, ведзенае гетманам Канстанцiнам Астроскiм, зьнiшчыла 80-тысячную маскоўскую армiю i на нейкi час спынiла агрэсiю.

Як i ў-ва ўсёй Эўропе, у Беларусi на пачатку XVI стагодзьдзя царква i рэлiгiя зьяўлялiся адным з неабходных элемэнтаў жыцьця грамадзтва. Будынак праваслаўнай царквы або каталiцкага касьцёла быў мейсцам, дзе людзей хрысьцiлi, хавалi, дзе яны зьбiралiся ў нядзелi i сьвяты. Царкоўныя званы рэгулявалi жыцьцё навакольных паселiшчаў, папярэджвалi аб небясьпецы. Аднак, хаця хрысьцiянства не было навiною ў краiне, большая частка сялянаў, а таксама месьцiчаў i шляхты характарызавалася хутчэй рэлiгiйнай абыякавасьцю, чым гарачай пабожнасьцю, молячыся i ў царкве, i старым паганскiм багам. Праваслаўная царква ўвайшла ў новае стагодзьдзе яўна ня могучы даць адказ на выклiк часу. Духоўны ўзровень сьвятароў хутчэй адпiхваў людзей ад веры, чым прыцягваў да яе. "У нас яшчэ чытаюць старасьвецкiя саборнiкi, чытаюць пралогi, але iх ужо не разумеюць нi той, хто чытае, нi той, хто слухае", - прызнаваўся адзiн з рэлiгiйных дзеячоў таго часу.

Дакуманты ў адзiн голас сьведчаць пра недастойнае жыцьцё духавенства: "Аще-лi кто вопрашает iх о кнiгах, то отвещают глаголющее: убозi есьмы, не имамы чым кнiг стяжатi. Ходят-же не яко убозi, но рiзы носяще светлы i блещащеся, расшiряюще воскрылья, шеi же яко у тельцов, на заколенiе упiтанных". Князь Канстанцiн Астроскi, сын знакамiтага ваяводы, з абурэньнем пiсаў да тураўскiх сьвятароў: "Вы не захоўваеце прыстойнасьцi згодна сана свайго ... ходзячы па корчмах, пiцьцё бязь меры ўжываеце". Не нашмат лепшай была сытуацыя i ў каталiцкай царкве. Шляхта паўсюдна наракала на немаральныя паводзiны сьвятароў i iх неадукаванасьць. Гучным стаўся выпадак, калi адзiн зь бiскупаў заблытаўся i ня змог назваць падставовыя праўды веры. Жыгiмонт Аўгуст, малады вялiкi князь лiтоўскi, пiсаў у 1547 г. да кракаўскага бiскупа: "Яшчэ вельмi сьвежыя ў гэтым нашым Вялiкiм Княстве павевы хрысьцiянскай веры. Бо тут, па-за Вiльняй, цёмны неадукаваны народ аддае чэсьць боскую (ня кажучы ўжо пра iншыя забабоны) гаям, дубам, лiпам, ручаям, валунам, вужам, i прыносяць iм ахвяры, як супольныя, так i прыватныя".

Сапраўды, павевы хрысьцiянства нават на пачатку XVI стагодзьдзя былi вельмi слабымi ў нашай краiне. Хоць праваслаўная царква была прысутнай у Беларусi ад часоў Рагнеды, яна ахапiла сваiм уплывам толькi частку насельнiцтва. Адначасова зь ёю ў гарадах дзейнiчалi каталiцкiя асяродкi. Але яшчэ ў канцы XIV стагодзьдзя Вялiкае Княства заставалася адзiнай нехрысьцiянскай дзяржавай у Эўропе.

У 1413 г. Беларусь наведаў Геранiм Праскi, сябра i паплечнiк Яна Гуса. На працягу некалькiх месяцаў ён зьбiраў вялiкiя грамады слухачоў у Вiльнi, Полацку, Вiцебску, iншых гарадах, прапаведуючы iм Слова Божае, заклiкаючы жыць па веры. Неўзабаве з Чэхii ў Вiльню прыбыла дэлегацыя, запрашаючы вялiкага князя лiтоўскага стаць чэскiм каралём i падтрымаць гусiтаў у iх барацьбе за рэформу царквы. Вiтаўт прыхiльна прыняў пасланцоў i абяцаў дапамогу. У 1420 годзе пяцiтысячнае беларускае войска на чале з Жыгiмонтам Карыбутавiчам увайшло ў Чэхiю, здабыло замак Нэйстау i абвясьцiла ўладу Вiтаўта ў Чэскiм Каралеўстве. На працягу сямi гадоў лiцьвiны i чэхi разам змагалiся за права жыць паводле Эвангельля, адбiваючы крыжовыя паходы нямецкiх iмпэратараў.

Калi ваяры Карыбутавiча вярнулiся ў Беларусь, многiя зь iх, прыняўшы ў Чэхii iдэi Яна Гуса, пачалi распаўсюджаваць iх у сябе на радзiме. Пазьней да iх далучылiся тыя, хто атрымлiваў адукацыю ў Праскiм унiвэрсытэце. Такiм чынам, пасьлядоўнiкi Яна Гуса прапаведвалi ў Беларусi, пачынаючы з часоў Геранiма Праскага. Недзе каля 1490 году папа рымскi Сыкст IV усталяваў iнквiзыцыю ў Вялiкiм Княстве Лiтоўскiм, надаючы ёй права далучэньня да каталiцкай царквы герэтыкоў i схiзматыкаў. Пад схiзматыкамi тут разумелiся праваслаўныя, а пад герэтыкамi - гусiты, бо iншага руху, "герэтычнага" у вачах рымскай царквы, у Беларусi ў той час не iснавала. На самым пачатку Рэфармацыi ў Беларусi мы бачым вызнаньне чэскiх братоў, якое спачатку аддзялялася ад iншых рэфарматараў, але хутка злучылася з вызнаўцамi кальвiнiзму.

Аднак сапраўдным пачаткам Рэфармацыi для Беларусi стала выданьне доктарам Франьцiшкам Скарынаю з Полацку перакладу Бiблii на тагачасную беларускую лiтаратурную мову. У той самы год, калi ў Вiтэнбэргу Марцiн Лютар абвесьцiў 95 тэзiсаў супраць iндульгенцыяў, у Празе доктар лекарскiх навук пачаў друкаваць асобныя кнiгi Старога Запавету. У прадмовах Скарына пiсаў: "Прото я, Францiшек, Скорынiн сын с Полацька, в лекарьскых науках доктор, разумея сее, iже без страху Божiя, без мудростi i без добрых обычаев не ест мощно почстiве жiтi людем посполiте на землi, казал есмi тiснутi Прытчi iлi Прысловiя...рускiя языком напред ко чтi i к похвале Створiтелю, Спасiтелю, Утешiтелю Богу в Троiце едiному, ... потом людем простым абы, научывшыся мудростi, добре жiвучы на свете, мiлостiвого Бога хвалiлi, по тому яко же прiлежыть на велiкую высокость i велеможность iменi Его святого". У той час "рускiм языком" называлася старабеларуская мова, у адрозьненьнi ад царкоўнаславянскай, званай "словенской".

Беларуская Бiблiя, выдадзеная Скарынам, значна апярэдзiла падобныя выданьнi ў суседнiх народаў, стаўшы другой пасьля чэскай друкаванай Бiблiяй у славянскiм сьвеце.

Што гэта значыла для Беларусi, яскрава сьведчыць такi прыклад. У Санкт-Пецярбургу, у бiблiятэцы Акадэмii навук, захоўваецца ўнiкальны, шыкоўна аздоблены помнiк кнiжнага мастацтва Беларусi пачатку XVI стагодзьдзя - Бiблiя на царкоўнаславянскай мове. Яе перапiсваў адзiн чалавек - Мацей з Тарапца, званы Дзесятым, на працягу пяцi гадоў: пачаў у 1502 годзе ў Вiльнi, а скончыў у 1507 годзе ў Супрасьлi. Кнiжны фалiянт Мацея Дзесятага па аб'ёму тэксту крыху пераўзыходзiць 23 кнiгi Бiблii, выдадзеныя на працягу 1517-1519 гадоў у Празе беларускiм першадрукаром. I хоць Скарына працаваў не адзiн, калi ўлiчыць тэхнiчныя цяжкасьцi пры падрыхтоўцы i выпуску кнiг друкарскiм спосабам, яго Бiблiю па выдатках чалавечае працы магчыма параўнаць з рукапiснай Бiблiяй 1507 году. Прыблiзна за такi самы час, калi Мацей Дзесяты перапiсваў адну кнiгу, Скарына змог падрыхтаваць да друку i выдаць некалькi сотняў камплектаў Бiблii. Паколькi наклад Скарынавых выданьняў сягаў паўтысячы асобнiкаў, агулам за два з паловай гады зь ягонай друкарнi ў Празе выйшла звыш 10 тысячаў кнiгаў. Такую бiблiятэку не змаглi б адолець сто перапiсчыкаў i за дзесяць гадоў.

Скарына даў свайму народу Бiблiю на зразумелай мове, задавальняючы ў пэўнай меры кнiжны голад, якi iснаваў тады ў Вялiкiм Княстве, ды i ў-ва ўсёй Усходняй Эўропе. Захавалася перапiска памiж пiсарам вялiкага князя лiтоўскага Якубам i маскоўскiм дойлiдам Ярмолiчам, якiя жылi напрыканцы XV ст. Якуб прасiў свайго маскоўскага прыяцеля прыдбаць для яго Пасланьнi апостала Паўла, на што той даў адказ, што патрэбных кнiгаў купiць гатовымi ён ня змог, i абяцаў замовiць iх у "дабрапiсцаў". Калi нават вялiкакняскi пiсар адчуваў дэфiцыт кнiгаў i шукаў iх за мяжою, то набыць Бiблiю шляхцiчу цi месьцiчу было яшчэ цяжэй.

У такiх умовах ужо толькi друкаваньне Бiблii само па сабе было рэфарматарскiм крокам. Сучаснiк Скарыны, каталiцкi кардынал Гозi, аднойчы сказаў: "Дазволiць народу чытаць Бiблiю - значыць даваць сьвятыню сабакам i кiдаць пэрлы перад сьвiньнямi". Пазыцыi прыхiльнiкаў Рэфармацыi i яе ворагаў у гэтым пытаньнi кардынальна розьнiлiся.

Але Скарына ня толькi iмкнуўся зрабiць Бiблiю больш даступнай, ён прагнуў зрабiць яе як мага больш зразумелай чытачу. Палачанiн сьцьвярджаў неабходнасьць асабiстых адносiнаў чалавека з Богам, адмаўляў патрэбу ў "пасярэднiках" памiж Словам Божым i веручым, акцэнтаваў увагу на вывучэньнi Бiблii i жыцьцi згодна са Словам Божым, "понеже не толiко докторове i людi вченыi в нiх разумеють, но всякiй человек простый i посполiтый, чтучы iх iлi слухаючы, можеть поразуметi, что ест потребно к душному спасенiю его".

Менавiта на людзей простых i паспалiтых зарыентаваныя прадмовы Скарыны перад кожнай з кнiгаў. У гэтых прадмовах доктар Франьцiшак даваў разнастайныя зьвесткi па гiсторыi, геаграфii, культуры, асаблiва што тычылася народаў Блiзкага Ўсходу. Найчасьцей свае прадмовы рэфарматар пачынаў з тлумачэньня назвы кнiгi i далей сьцiсла выкладаў яе зьмест: "Сiя кнiга Есфер называется еврейскiм языком Мьгiля, то ест лiсты iлi грамоты, пiшеть в ней найболей о том, яко Аман побрал лiсты от царя Асвера на побiтiе всех iудеев, i теже яко царiца Есфер выбавiла iх от побiтiя i выпросiла от царя лiсты протiвные".

Апрача прадмоваў, перад кожным разьдзелам Бiблii быў надрукаваны так званы аргумант - кароткi зьмест разьдзелу. Iмкнучыся, як i iншыя дзеячы Рэфармацыi, навучыць чытачоў разумець Бiблiю, Скарына даваў на палях тлумачэньне незразумелых царкоўнаславянскiх цi грэцкiх словаў, а таксама параметры месцаў у Бiблii, дзе гаворыцца пра нешта падобнае: "Так же будь ведома, положiл есмi некоторые на сторонiцах в сей Псалтырi главы з розных кнiг, а то для того, абы знакомiто было iже всi iные светые пiсма згожаються с Псалтырею i одно на другое светчыть. А то, чтучы в тых кнiгах, iже суть главы на боцех опiсаны, знайдете. Так же положiл есмi на боцех некоторыi слова для людей простых, не рушаючы самое Псалтырi нi в чем же, яко суть онагрi i геродеево жылiще i хлябiе, i iные слова, которыi суть в Псалтырi неразумныi простым людем, найдуть iх на боцех рускiм языком, что которое слово знаменуеть. Теже розделiл есмi всi псалмы на стiхi по тому, яко ся в ыных языцех делiть".

Нават памеры Скарынавых выданьняў сьведчаць, што рэфарматар друкаваў Бiблiю для штодзённага чытаньня людзей паспалiтых, а не для лiтургiчных мэтаў. Калi напрастольныя Эвангельлi ў той час рабiлiся "ў аркуш", то кнiгi Скарыны былi надрукаваны "ў чацьвёрку", г.зн. у чатыры разы меньшыя, а то i "ў васьмёрку", што рабiла iх зручнейшымi ў карыстаньнi.

Нягледзячы на стрыманую, а часта адкрыта варожую пазыцыю праваслаўнага духавенства, Скарынавы пераклады шырока разыйшлiся па ўсяму Вялiкаму Княству, даючы магчымасьць сотням i тысячам лiцьвiнаў зразумець Слова Божае. Скарына сваёю дзейнасьцю падрыхтаваў зьмены ў сьвядомасьцi i характары мысьленьня сваiх суайчыньнiкаў, заклаў асновы ўздыму Рэфармацыi ў Беларусi ў сярэдзiне XVI ст. Праз сто гадоў вунiяцкi архiмандрыт Сялява, зьвяртаючыся да праваслаўных, пiсаў лiтаральна наступнае: "Перад вунiяй (Берасьцейскай 1596 г.) быў Скарына, герэтык гусiт, каторы для вас друкаваў у Празе кнiгi па-руску". Дарэчы, гэта адзiная ўзгадка ў дакумантах той эпохi, у якой гаворыцца пра веравызнаньне Скарыны.

На працягу доўгiх гадоў сярод навукоўцаў не сьцiхаюць спрэчкi пра тое, кiм быў па веравызнаньню Франьцiшак Скарына з Полацку, католiкам цi праваслаўным, хоць аргумантацыя аднога i другога боку базуецца толькi на ўскосных довадах. Сам Скарына нiдзе ў сваiх творах не ўжываў словаў "каталiцкi" або "праваслаўны", ён заўсёды гаварыў пра хрысьцiянства. А ўсе крынiцы XVI ст., якiя нешта гавораць пра Скарыну, сьведчаць аб вялiкай рэфарматарскай дзейнасьцi беларускага першадрукара, нездарма Сялява называе яго "герэтыкам гусiтам". Калi ў мiсыйным запале Скарына павёз свой пераклад Бiблii ў Маскву, усе кнiгi па загаду маскоўскага цара былi спалены, бо праваслаўныя багасловы заявiлi пра ўплыў iдэяў Лютара на Скарынавы выданьнi. Празь некалькi дзесяткаў гадоў князь Андрэй Курбскi, якi ўцёк ад Iвана Жахлiвага ў Вялiкае Княства, рэзка крытыкаваў у сваiм лiсьце да Рыгора Хадкевiча, вялiкага гетмана лiтоўскага, пераклад Скарыны, вiнавацячы палачанiна ў "злачыннай сувязi" з Рэфармацыяй, у скажэньнi праваслаўнай веры i герэтычным мысьленьнi. Ён сьцьвярджаў, што Бiблiя Скарыны "растленна", пярэчыць "всем апостальскiм i святым уставам", i ў-ва ўсiм згодная зь Бiблiяй Марцiна Лютара.

У 1530 г. вялiкi князь лiтоўскi Жыгiмонт Стары ў Вiльнi абвесьцiў першы дэкрэт супраць "лютаранаў i анабаптыстаў", у якiм забараняў пропаведзь антыкаталiцкiх поглядаў ня толькi публiчна, але i ў прыватных размовах, а таксама распаўсюджваньне кнiгаў падобнага зьместу. Гэты дакумант не называе нiякiх прозьвiшчаў, але пасьля абвяшчэньня дэкрэту Франьцiшак Скарына выехаў зь Вiльнi ў Каралявец да Альбрэхта Гогенцольлерна, якi ўжо аб'явiў лютаранства веравызнаньнем сваёй дзяржавы. Празь некалькi месяцаў мы зноў бачым Скарыну ў Вiльнi, але зь лiстамi ад прускага герцага да вiленскага ваяводы i вiленскага магiстрату, у якiх герцаг Альбрэхт просiць не чынiць крыўды доктару Франьцiшку з Полацку. Усе гэтыя факты яскрава паказваюць, што адным з тых "лютаранаў i анабаптыстаў", супраць якiх быў скiраваны вялiкакняскi дэкрэт, быў i беларускi першадрукар Франьцiшак Скарына.

Уся дзейнасьць Скарыны - гэта перш за ўсё рэфарматарская дзейнасьць, накiраваная на аднаўленьне асабiстых адносiнаў чалавека з Богам. Усе прадмовы першадрукара прасякнуты iдэямi Рэфармацыi, прагненьнем вярнуць хрысьцiянаў да першакрынiцы - Бiблii. I таму абсалютна справядлiва мы можам назваць Франьцiшка Скарыну адным зь першых дзеячоў Рэфармацыi ў Вялiкiм Княстве Лiтоўскiм, распачынальнiкам беларускай Рэфармацыi.

У сваiм жаданьнi вярнуць хрысьцiянству эвангельскае аблiчча, Скарына ня быў самотны. Ужо ў 1525 г. манах франьцiшканiн Станiслаў Рапегелан у Вiльнi прапаведваў вучэньне Марцiна Лютара. У хуткiм часе ён выехаў у Вiтэнбэрг, доўгi час быў вучнем самога Лютара i атрымаў ад яго ступень доктара тэалёгii, а пасьля вярнуўся ў Беларусь далей прапаведваць iдэi рэформы.

Рэфармацыя пачала жыва цiкавiць месьцiчаў i шляхту, многiя зь якiх пазнаёмiлiся зь ёю пад час паездак за мяжу. Гэтаму ня змог зашкодзiць нi ўжо ўзгаданы вялiкакняскi дэкрэт у 1530 г., нi наступны падобны дакумант у 1538 г. У 1539 г. пры падтрымцы троцкага ваяводы Гаштоўта магiстар вызваленых навук Юры з Эйшышак спрабаваў заснаваць у Вiльнi лютаранскую школу, але гэта яму забаранiла капiтула (рада каталiцкiх сьвятароў). Але ў тым жа 1539 г. iншы выпускнiк Вiтэнбэрскага ўнiвэрсытэту, Абрагам Кульва, адкрыў школу, у якой вучылiся больш за 60 вучняў, перад усiм дзецi магнатаў i шляхты. Апрача таго, ён прапаведваў iдэi Лютара ў вiленскiм касьцёле сьвятой Ганны. Дзейнасьць Кульвы настолькi пашырыла эвангельскае вучэньне сярод жыхароў Вiльнi, што вiленскi бiскуп Павал Гальшанскi быў вымушаны зьвярнуцца да Жыгiмонта Старога з просьбай пра дапомогу ў спыненьнi распаўсюджваньня "сэктанцтва". У 1542 г. у новым дэкрэце кароль i вялiкi князь загадаў Кульве вырачыся сваiх поглядаў, а таксама пагражаў кожнаму шляхцiчу пазбаўленьнем шляхецкай годнасьцi i канфiскацыяй маёмасьцi ў выпадку, калi той будзе вызнаваць вучэньне Лютара, забараняў скiроўваць моладзь на вучобу ў Нямеччыну i запрашаць немцаў у якасьцi выхавацеляў i настаўнiкаў. Аднак нiякiя дэкрэты i рэпрэсii не маглi спынiць духоўнае аднаўленьне, i ўжо ў наступным годзе быў адменены закон, забараняўшы вучобу ў нямецкiх унiвэрсытэтах.

Зорны час Мiкалая Радзiвiла

Вясна 1554 году была нялёгкай для луцкага бiскупа Валерыяна Пратасевiча. У Берасьцi Лiтоўскiм, важным горадзе луцкага бiскупства, ўжо больш за год нейкi Сымон Зак, выхаванец Кракаўскага ўнiвэрсытэту, прапаведуе навуку швайцарскага герэтыка Жана Кальвiна. I мала таго, што прапаведуе. Найгоршае, што яго слухаюць. Ня толькi берасьцейцы, але нават шляхта з ваколiцаў кожную нядзелю зьбiраюцца на замку, дзе спынiўся гэты вераадступнiк, каб паслухаць, як яны кажуць, Слова Божае. Усё шукаюць нечага новага, не падабаецца iм вера продкаў. Трэба тэрмiнова прымаць меры, а то гэтая зараза распаўзецца па ўсёй Лiтве, як лютарава герэзiя апанавала Нямеччыну.

Бiскуп паклiкаў пiсара i загадаў пiсаць позву на бiскупскi суд у Янаў Палескi для герэтыкоў, якiя перакручваюць праўдзiвую навуку хрысьцiянскую: Сымона Зака, Геранiма Пякарскага i Альбiнуса, у вялiкай хрысьцiянскай мiласэрнасьцi даючы iм шанец вырачыся сваiх памылак i вярнуцца ва ўлоньне каталiцкае царквы. У позве загадаў таксама адзначыць, што падсудныя могуць прыехаць на паседжаньне суду толькi ў таварыстве чатырох асобаў, сяброў цi сваякоў. 22 красавiка бiскуп Пратасевiч сеў у сваю карэту i паехаў у Янаў. Ужо пад'яжджаючы да мястэчка, заўважыў ён на гасьцiнцы вялiкi конны аддзел. Гэта Зак i Пякарскi ехалi на бiскупскi суд. Праўда, зь iмi было не чацьвёра, але трыста чалавек берасьцейскай шляхты, усе на конях, у панцырах, зь дзiдамi i шаблямi. Толькi гэтыя вершнiкi адрозьнiвалiся ад тых шляхецкiх загонаў, якiя не аднойчы сустракаў луцкi бiскуп у сваiм жыцьцi. Не было чуваць п'яных крыкаў, лаянкi, нiхто ня бiў сябе ў грудзi, нешта даводзячы iншым. Конi iшлi нясьпешна, а кожны вершнiк трымаў у руцэ разгорнутую Бiблiю, i ў рытм конскай хады ў неба ўзносiлiся словы псальмаў, чытаных гэтым незвычайным войскам.

Што мусiў рабiць у такой сытуацыi кiраўнiк луцкага бiскупства? Стаць тварам у твар з трыма сотнямi ўзброенных, дасьведчаных у бiтвах ваяроў? Што ён iм скажа? Бiскуп Пратасевiч вырашыў не рызыкаваць, загадаў павярнуць карэту i завочна прысудзiў Зака i яго таварышаў на выгнаньне i канфiскацыю маёмасьцi.

Чаму бiскуп, голас якога яшчэ нядаўна шмат значыў для шляхты, якi меў шматлiкiя каралеўскiя прывiлеi, нiчога ня мог зрабiць зь нейкiм прапаведнiкам? Што адбылося ў Вялiкiм Княстве, што iдэi Рэфармацыi здабылi так шмат прыхiльнiкаў? Адказ на гэтае пытаньне зьвязаны зь дзейнасьцю адной з найвыбiтнейшых постацяў беларускай Рэфармацыi - князя Мiкалая Радзiвiла Чорнага, чалавека, якi шырока адчынiў дзьверы абнаўленьню хрысьцiянства ў Беларусi, на працягу некалькiх гадоў зрабiўшы Вялiкае Княства краiнай Рэфармацыi.

Мiкалай Радзiвiл Чорны нарадзiўся ў Нясьвiжы 4 студзеня 1515 году. Рана застаўшыся бяз бацькi, ён разам з малодшым братам Янам i сястрой Ганнай быў узяты на выхаваньне на каралеўскi двор у Кракаў. У Кракаве малады магнат вучыўся ва ўнiвэрсытэце, а таксама набываў веды, неабходныя для дзяржаўнага дзеяча, назiраючы палiтычнае жыцьцё польскай сталiцы. Мянушку "Чорны" Мiкалай атрымаў крыху пазьней з-за колеру сваёй барады, чым адрозьнiваўся ад свайго стрыечнага брата, вялiкага гетмана лiтоўскага Мiкалая Радзiвiла Рудога.

Славуты ў Вялiкiм Княстве магнацкi род Радзiвiлаў заўсёды славiўся сваiм патрыятызмам. Ня быў выключэньнем i Мiкалай Чорны. У гэты час палiтычнае жыцьцё Вялiкага Княства Лiтоўскага перажывала застой, выклiканы шматгадовай адсутнасьцю вялiкага князя Жыгiмонта Старога ў дзяржаве, якi наведваў Вiльню раз на некалькi год, астатнi час жывучы ў Кракаве. Мiкалай Радзiвiл, бачачы, як дзяржава гiбее без адпаведнага лiдарства, прапанаваў беларускiм магнатам зьвярнуцца да Жыгiмонта Старога з просьбай аб перадачы рэальнай улады ў Княстве сыну караля, Жыгiмонту Аўгусту, якi ў 1529 г. быў ужо фармальна абраны i на польскi, i на лiтоўскi трон. Гэтая прапанова Чорнага патрапiла на добрую глебу, i восеньню 1544 г. на Берасьцейскiм сойме Жыгiмонт Аўгуст дэ-факта становiцца ўладаром Вялiкага Княства Лiтоўскага. Трыццацiгадовы Мiкалай Радзiвiл стаў галоўным дарадцам i правай рукой вялiкага князя, зь якiм яго зьвязвалi доўгiя гады сяброўства яшчэ з часоў знаходжаньня ў Кракаве пры каралеўскiм двары. Гэтая пазыцыя Чорнага была замацаваная пасадаю вялiкага маршалка, найважнейшай пасьля канцлера пасадай у Вялiкiм Княстве, якую надаў свайму сябру Жыгiмонт Аўгуст. Да кампэтэнцыi маршалка належала судовая ўлада вышэйшай iнстанцыi i пытаньнi зьнешняй палiтыкi краiны.

Уплыў Мiкалая Радзiвiла на дзяржаўныя справы яшчэ больш павялiчыўся, калi неўзабаве Жыгiмонт Аўгуст закахаўся ў Барбару Радзiвiл, стрыечную сястру Чорнага. Маладая ўдава троцкага ваяводы жыла тады ў палацы свайго брата, Мiкалая Радзiвiла Рудога. Вялiкi князь часта наведваў яе, i вестка пра гэта разыйшлася па ўсёй краiне. Браты Барбары зьвярнулiся да свайго валадара, просячы, каб сваiмi заляцаньнямi да iхняй сястры не прыносiў няславы роду Радзiвiлаў i не наведваў палац на Лукiшках у iх адсутнасьць. Жыгiмонт Аўгуст згадзiўся i нейкi час да Барбары не прыходзiў. Аднойчы, пачуўшы, што браты выехалi зь Вiльнi, вялiкi князь парушыў сваё слова i патаемна зьявiўся на Лукiшках. Але ўвайшоўшы ў палац, замест каханай Жыгiмонт Аўгуст убачыў братоў Мiкалая Чорнага i Мiкалая Рудога. Вялiкi князь ня стаў хiтраваць i абвесьцiў, што хоча ажанiца на Барбары. "Дай жа Бог", - адказалi браты i адразу паклiкалi сьвятара. Шлюб Жыгiмонта Аўгуста i Барбары Радзiвiл быў патаемны, i амаль год пра яго практычна нiхто ня ведаў. Толькi калi ў 1548 г. памёр Жыгiмонт Стары i вялiкi князь лiтоўскi Жыгiмонт Аўгуст атрымаў польскую карону, выявiлася, што малады кароль мае жонку-лiцьвiнку. Каб падвысiць статус сваёй сястры ў вачох польскага грамадзтва, Мiкалай Чорны адмыслова выехаў у 1547 г. з пасольствам у Вену, дзе атрымаў княскi тытул з рук iмпэратара Карла V.

На працягу некалькiх наступных гадоў Мiкалай Радзiвiл Чорны становiцца некаранаваным каралём Лiтвы. У яго руках засяродзiлiся найважнейшыя дзяржаўныя пасады нашай краiны. У 1549 г. ён атрымаў пасаду троцкага ваяводы, праз два гады стаў канцлерам Вялiкага Княства, а яшчэ праз год атрымаў вiленскае ваяводзтва (найважнейшая ваяводзкая пасада ў дзяржаве). Сьмерць каралевы не пахiснула даверу Жыгiмонта Аўгуста да Мiкалая Чорнага. Вялiкакняскiм прывiлеем ён атрымаў права захоўваць у сваiм архiве ў Нясьвiжы ўсе паперы i дакуманты, зьвязаныя з унутранай i зьнешняй палiтыкай Вялiкага Княства, прыраўноўваючы нясьвiскi архiў да дзяржаўнага. Улiчваючы, што Жыгiмонт Аўгуст большасьць часу знаходзiўся ў Польскiм Каралеўстве, фактычная ўлада ў краiне была сканцэнтраваная ў руках Мiкалая Радзiвiла.

Але ня толькi палiтычная кар'ера цiкавiла князя Мiкалая. Час iмклiвага ўзвышэньня быў адначасова пэрыядам складаных духоўных пошукаў. Рэфармацыя, якой жыла Эўропа XVI стагодзьдзя, не магла пакiнуць абыякавым Мiкалая Радзiвiла. Упершыню ён сутыкнуўся зь iдэямi аднаўленьня хрысьцiянства пад час вучобы, калi выяжджаў у Нямеччыну для завяршэньня сваёй адукацыi. Вярнуўшыся ў Вiльню, малады магнат пазнаёмiўся зь вiленскiмi лютаранамi. У гэты час ён блiзка сыйшоўся з Абрагамам Кульвай, палымяныя пропаведзi якога выклiкалi ў маладога Радзiвiла захапленьне ягонай верай i ягонай перакананасьцю. Калi ў 1542 г. Кульва, ратуючыся ад перасьледваньняў, выехаў у Каралявец, дзе стаў прфэсарам у тамтэйшым унiвэрсытэце, Мiкалай Чорны заапекаваўся хворай мацi аднаго зь першых прапаведнiкаў Рэфармацыi ў Вiльнi.

У той самы час Ян Радзiвiл, малодшы брат Чорнага, паехаў на лячэньне ў Iталiю. Па дарозе ён заехаў у Вiтэнбэрг i пазнаёмiўся там зь Фiлiпам Мэлянхтонам, вучнем i наступнiкам Марцiна Лютара. Пабыўшы некаторы час у сталiцы Рэфармацыi, Ян Радзiвiл прыняў эвангельскае вучэньне i стаў гарачым яго вызнаўцам. Наступныя два гады, якiя ён правёў у Iталii, толькi ўмацавалi Яна ў слушнасьцi зробленага выбару. Вярнуўшыся на радзiму, Ян Радзiвiл пачаў прапаведваць вучэньне Лютара сярод усiх сваiх шматлiкiх сваякоў. I хоць вiленскi бiскуп Павал Гальшанскi крывым вокам глядзеў на дзейнасьць маладога рэфарматара, нiчога зрабiць яму ня мог. Тым больш, што да Рэфармацыi пачаў схiляцца дзядзька Радзiвiлаў, найбагацейшы магнат Вялiкага Княства, Станiслаў Кежгайла.

Але лявiна падзеяў, актыўным удзельнiкам якiх стаў Мiкалай Чорны, адцягнула яго ад прыняцьця акрэсьленай духоўнай пазыцыi. Напружаны Берасьцейскi сойм, агiтацыя за Жыгiмонта Аўгуста, пасада маршалка, пасольствы, паседжаньнi паноў рады, патаемны шлюб Жыгiмонта Аўгуста i Барбары Радзiвiл, сьмерць Жыгiмонта Старога i каранацыя Жыгiмонта Аўгуста, каранацыя Барбары, дзеля якой Мiкалай Чорны вымушаны быў больш за год пераадольваць супрацiў магнатаў Польскага Каралеўства, шлюб з Альжбэтай Шыдлавецкай, атрыманьне тытулу князя, выправа супраць крымскiх татараў на Валынь. Здаецца, што няма часу, каб спынiцца i задумацца.

У 1551 годзе раптоўна памiрае стрыечная сястра Мiкалая Радзiвiла, каралева Барбара. Празь некалькi месяцаў адыходзiць у вечнасьць малодшы брат Ян. Сьмерць блiзкiх людзей заўсёды прымушае чалавека думаць аб сэнсе жыцьця... Мiкалай Чорны затрымаўся ў сваёй дзейнасьцi. "Чалавек - як трава, i ўсякая слава ягоная - як краска травы, засохла трава, i краска апала; але Слова Госпада трывае вечна", -прыйшлi на памяць словы зь Бiблii, якая з новай сiлай пачала прыцягваць да сябе князя Мiкалая. З далёкага Вiтэнбэргу прыйшоў лiст, гэта Фiлiп Мэлянхтон прыслаў элегiю на сьмерць Яна Радзiвiла. Канцлер Вялiкага Княства зноў i зноў узгадваў словы брата, як той расказваў пра Марцiна Лютара, пра апраўданьне верай, пра малiтву, пра Бiблiю. Шукаючы адказу на свае пытаньнi, Мiкалай Чорны зьвяртаўся да збораў вялiкакняскай бiблiятэкi, у якой знаходзiлася шыкоўная Бiблiя ў перакладзе Лютара зь яго ўласным прысьвячэньнем Жыгiмонту Аўгусту, камэнтар Кальвiна да Пасланьняў апостала Паўла, прысьвечаны вялiкаму князю лiтоўскаму, мноства эвангельскай лiтаратуры, асаблiва той, што друкавалася ў Караляўцы па загаду прускага герцага Альбрэхта. Князя Мiкалая глыбока ўзрушыў палымяны "Зварот да хрысьцiянскай шляхты нямецкай нацыi" Лютара, прымусiлi сур'ёзна задумацца "Хрысьцiянскае выхаваньне" Кальвiна, iншыя творы айцоў Рэфармацыi. У кастрычнiку 1556 г. у адкрытым лiсьце да папскага нунцыя Лiпамана Мiкалай Радзiвiл напiсаў, што ён быў бы рады бачыць у Вялiкiм Княстве ня толькi Кальвiна, але i Мэлянхтона, i iншых рэфарматараў. Эвангельскае вучэньне захапляла князя Мiкалая. Жывая вера, непасрэдныя адносiны з Богам - гэта тое, чаго так прагнула яго душа, гэта тое, што было неабходна яго краiне.

Цёплым жнiвеньскiм вечарам 1552 году вiленскi ваявода ў атачэньне 30 вершнiкаў прыехаў у Берасьце, каб правесьцi рэвiзiю iнвэнтароў Берасьцейскага староства. Берасцейскi кашталян (камэндант замку), даючы справаздачу князю Мiкалаю, сярод пытаньняў, якiя неабходна вырашыць, узгадаў пра нейкага Сымона Зака, прапаведнiка, якога аб'явiлi герэтыком i якi шукае прытулку ў Берасьцi. Вiленскi ваявода ўжо чуў пра гэтага чалавека i пра ягоныя пропаведзi, таму неадкладна загадаў паклiкаць яго да сябе. Назаўтра ў Берасьцейскiм замку пачаўся банкет з нагоды прыезду князя Радзiвiла. Шляхта пiла вiно за здароўе шаноўнага госьця, але сам вiленскi ваявода адмаўляўся. Амаль увесь вечар ён размаўляў зь нейкiм сьцiпла апранутым мужчынам, якога нiхто з запрошаных ня ведаў. Празь некалькi дзён Мiкалай Чорны, сабраўшы ўсiх паважаных людзей староства, урачыста аб'явiў, што ў Берасцейскiм замку з гэтага часу будзе арганiзаваная эвангельская царква, мiнiстрам (прапаведнiкам) у якой будзе Сымон Зак, магiстар тэалёгii Кракаўскага ўнiвэрсытэту. Гледзячы на новага прапаведнiка, многiя пазналi таго незнаёмца, зь якiм доўга размаўляў на банкеце вiленскi ваявода.

Вясною 1553 году Мiкалай Чорны з пасольствам выправiўся да iмпэратара Фэрдынанда. Праяжджаючы празь Нямеччыну - калыску Рэфармацыi, вiленскi ваявода глядзеў на яе iншымi вачыма. Ён i раней быў у гэтых мясьцiнах, але цяпер, бачачы абноўленую нямецкую царкву, Мiкалай Радзiвiл канчаткова акрэсьлiў сваю пазыцыю як эвангельскага хрысьцiянiна. Вярнуўшыся ў Вiльню, канцлер Вялiкага Княства Лiтоўскага, вiленскi ваявода князь Мiкалай Радзiвiл Чорны публiчна абвесьцiў, што ён вызнае эвангельскую веру, вольную ад усялякага iдалапаклонства, i што закладае кальвiнскую царкву ў сваiм палацы на Лукiшках, запрашаючы туды ўсiх, хто жадае вызнаваць сапраўдную веру Хрыстовую. Вiленскага ваяводу глыбока ўзрушылi творы Жана Кальвiна, яго бачаньне хрысьцiянскага жыцьця як служэньня ўсемагутнаму Богу, разуменьне, што кожны чалавек прыйшоў на гэты сьвет не выпадкова, а каб споўнiць сваё прызначэньне. Князь Мiкалай знайшоў у жэнеўскага рэфарматара адказы на шматлiкiя пытаньнi, як асабiстыя, так i тыя, што хвалявалi яго як аднаго з кiраўнiкоў дзяржавы.

У тым жа годзе Мiкалай Чорны выдаў сваiм коштам у Берасьцi катэхiзм хрысьцiянскай веры для простага народу. Адначасова ва ўсiх сваiх вялiзарных уладаньнях ён адкрывае новыя цэрквы, цi, як iх тады называлi, зборы, дзе зьбiралiся месьцiчы i шляхта слухаць пропаведзь Слова Божага. Вiленскi ваявода не шкадаваў нi сiлаў, нi сродкаў, каб распаўсюдзiць веру ў жывога Бога па ўсiм Вялiкiм Княстве. Яго марай было зрабiць кальвiнiзм пануючым веравызнаньнем у нашай краiне. Празь некалькi гадоў у прадмове да кнiгi "Навучаньне аб сапраўдным i фальшывым пакаяньнi", зьвернутай да Мiкалая Чорнага, Лаўрын Дыскордыя пiсаў: "Бо гэта яўна кожнаму, i ня толькi ў Княстве Лiтоўскiм, што як толькi Госпад Бог у Сваёй мiласэрнасьцi Сваё слова i праўдзiвую навуку перад вачыма гэтага сьвету выявiў i аб'явiў, адразу Вашая княская мiласьць раней за iншых Слова Божае i сапраўдную хвалу Ягоную за справай Духа Сьвятога ўзьлюбiў i моцна ўхапiўся, i ня толькi сам, але як сапраўдны апостал або другi Карнэль, прывёў да гэтага многiх. Спачатку наймiлейшую жонку, якая на пачатку не згаджалася i доўга працiвiлася з прычыны некаторых сваiх прыяцеляў, Вашая княская мiласьць чыстай сваёй пропаведзьдзю i праз напамiны iншых хрысьцiянскiх людзей прывёў да прыняцьця Слова Божага разам зь дзецьмi, слугамi i служанкамi, i падуладнымi сваiмi. I цяпер кожны яўна бачыць i чуе, што практычна ўсе знакамiтыя дамы ў Княстве Лiтоўскiм, i ў Жамойцi, i на Русi, гледзячы на прыклад i напамiны Вашай княскай мiласьцi, часта слухаючы Слова Божае ад сваiх прапаведнiкаў, прыйшлi i сёньня надалей прыходзяць, паводле волi i мiласэрнасьцi Божай, да пазнаньня Слова Ягонага".

Мiкалай Чорны зь вялiкiм энтузыязмам падтрымлiваў кожную iнiцыятыву рэформы царквы ў Вялiкiм Княстве. Аднак задача, якую паставiў сабе вiленскi ваявода, не была простай, ня гледзячы на тое, што ён меў вялiзарную ўладу i немалыя сродкi. Сутыкаючыся з рознымi праблемамi ў ажыцяўленьнi пераўтварэньняў, князь Мiкалай вёў сталую перапiску зь нямецкiмi i швайцарскiмi рэфарматарамi: Кальвiнам, Булiнгерам, Вольфам, Мэлянхтонам, i раiўся зь iмi ў шматлiкiх практычных i багаслоўскiх пытаньнях.

Мiкалай Радзiвiл ня быў адзiным, хто прагнуў Рэфармацыi ў Вялiкiм Княстве. Лiтаральна празь месяц пасьля Мiкалая Чорнага аб сваiм навярненьнi абвясьцiлi Геранiм Хадкевiч i Станiслаў Кiшка. Не прайшло i году, як пасьлядоўнiкамi Рэфармацыi сталi Валовiчы, Глябовiчы, Сапегi, Вiшнявецкiя, Войны, Пацы, Зяновiчы, Агiнскiя, Пронскiя, Нарушэвiчы, Шэметы i iншыя. Шляхта, як католiкi, так i праваслаўныя, масава пераходзiлi ў кальвiнiзм, а месьцiчы актыўна прымалi вучэньне Лютара. Па-рознаму адбывалiся гэтыя навярненьнi. У князя Паўла Друцкага-Сакалiнскага, цiвуна троцкага, жонка пачала хадзiць на кальвiнскiя набажэнствы. Князь спачатку злаваўся, крычаў, што здрадзiла веры, потым перастаў зьвяртаць увагу. Аднойчы, пад час банкету ў вiцебскага судзьдзi гродзкага Ольбрыхта Вiльчка, дом якога стаяў па суседзтву, нехта з гасьцей выказаў генiяльную iдэю, што рабiць зь непакорнай жонкаю: узяць кiй, i выгнаць яе ад тых кальвiнаў, а зборышча iхняе разагнаць. Поўны праведнага гневу на крыўдзiцеляў праваслаўнай веры, князь Друцкi-Сакалiнскi разам з узброенымi кiямi слугамi, пайшоў на другi канец Вiцебску шукаць кальвiнскi збор. Калi, аднак, увайшоў у хату, дзе iшло набажэнства, прапаведнiк ня толькi не спужаўся загневанага князя, але, наадварот, прапанаваў яму сесьцi на лаўку i паслухаць пропаведзь. Пазьней цiвун троцкi ўзгадваў, што яго такi страх i пашана агарнулi, што нават калi б яму месца пад лаўкай паказалi, ён бы i там сеў безь нiякага супрацiву. Неўзабаве князь Павал пакаяўся, а празь некалькi гадоў вiцебскi судзьдзя гродзкi зацьвярджаў наданьне на вiцебскi кальвiнскi збор: "Я, князь Павел Друцкiй-Соколiнскiй, маршалок его королевской мiлостi, тiвун i городнiчый троцкiй, мiлуючы правдiвое слово Божое у зборе светом евангелiцком проповеданое i для размноженiя i розшыренiя в нем верных Панскiх, ку вечной чэстi i фале Пана Бога Вшэхмогонцого i Сына Его едынаго Хрыста Пана i Духа Светого, ку збудованню збору светого власным коштом своiм надал i на вечность од давного часу запiсал пляц i огород свой, лежачый в Замку Нiжнем вiтэбском".

У савецкай гiстарычнай лiтаратуры пашырана меркаваньне, што галоўнай прычынай масавага прыняцьця Рэфармацыi беларускiмi магнатамi i шляхтай было прагненьне захапiць маёмасьць каталiцкай цi праваслаўнай царквы i жаданьне мець танную, невымагаючую царкву ў сваiх уладаньнях. Аднак нават павярхоўнага позiрку на сытуацыю ў Вялiкiм Княстве Лiтоўскiм у сярэдзiне XVI стагодзьдзя дастаткова, каб абвергнуць такое цьверджаньне. Зямельныя ўладаньнi далёка ня самых заможных беларускiх магнатаў, такiх як Гарнастаi цi Тальвашы, нашмат перавышалi ўладаньнi каталiцкiх бiскупстваў. Праваслаўная царква жыла пераважна за кошт дапамогi заможных апекуноў i практычна ня мела больш менш сур'ёзнай уласнасьцi. У той жа час будаўнiцтва новых збораў, распаўсюджваньне iдэяў Рэфармацыi, увогуле стварэньне новага вобразу царквы патрабавала немалых фiнансавых выдаткаў. У дадатак рэфармаваныя цэрквы ад сваiх вернiкаў патрабавалi без параўнаньня большай пасьвячонасьцi, а самае галоўнае сапраўднай, жывой веры. Калi ж зьвярнуцца да дакумантаў таго часу, то асабiстая перапiска беларускай шляхты сьведчыць аб тым, што асноўнымi прычынамi iх падтрымкi Рэфармацыi былi асабiстая вера, народжаная слуханьнем Слова Божага, i жаданьне бачыць царкву, адпаведную вобразу царквы, апiсанай у Бiблii.

У 1556 годзе ўся Эўропа чытала адказ Мiкалая Радзiвiла Чорнага на адкрыты лiст папскага нунцыя (пасла) у Польшчы Алёiза Лiпамана. У студзенi гэтага году нунцы ў сваiм лiсьце абвiнавацiў вiленскага ваяводу ў спрыяньнi вераадступнiцтву i скрытыкаваў ягоныя погляды, заклiкаючы вярнуцца да каталiцкай царквы. Адказ Мiкалая Чорнага, напiсаны на лацiне i выданы ў Караляўцы ў кастрычнiку таго самага году, стаў сваеасаблiвай дэклярацыяй беларускай Рэфармацыi. Вiленскi ваявода фактычна першым сярод рэфармацыйных дзеячоў Вялiкага Княства сфармуляваў дактрыну эвангельскiх цэркваў у краiне.

Перш за ўсё Мiкалай Чорны абверг канцэпцыю паўсюднасьцi ўлады папы рымскага: "Мы цалкам згодныя з тым, што каралеўства Хрыстова мусiць быць, адпаведна са Сьвятым Пiсьмом, пашырана па ўсёй зямлi, ад мора i да мора, ад усiх рэк i аж да ўскраю сьвету. Але гэтае каралеўства зусiм не такое, як iмпэрыя Кiра цi Аляксандра, цi Цэзара Аўгуста, якiя славiлiся сваiмi незьлiчонымi багацьцямi. Каралеўства Хрыстова - гэта духоўная еднасьць людзей, дзе няма багацьцяў. Сам Хрыстос гаварыў: "Каралеўства Маё ня ёсьць падобным да гэтага сьвету"". Далей вiленскi ваявода выказаў праграму сваiх дзеяньняў дзеля рэформы царквы: "Закладаючы ў сваiх уладаньнях i там, куды сягае мая ўлада, зборы i алтары новай веры, раблю тое дзеля вяртаньня сапраўднай веры Хрыстовай, вольнай ад папскiх прыдумак i iдалапаклонства. Я скiнуў з алтароў багоў, апраўленых у золата i срэбра, i замкнёных у скрынках, годных найвялiкшай пагарды, якiх вы, як пагане, ушаноўвалi... Пры кожным, у духу праўдзiвай веры арганiзаваным зборы ёсьць прапаведнiцкая катэдра, зь якой вернiкам абвяшчаюцца не прыдумкi Скота, Эна, Пiгiуса, Вiцэлiуса i да iх падобных, але сапраўднае Слова Божае... Нашыя прапаведнiкi добра ведаюць праўдзiвую навуку Хрыстовую i прапаведуюць не каноны i дэкрэты, а слова вечна жывога Госпада Бога... Кнiгi, якiя сам чытаю i iншым чытаць раю, не герэтычныя хаця б таму, што iх папскi пасол зганiў. Яны адкрываюць людзям праўдзiвае Эвангельле. Некаторыя з тых кнiгаў я сваiм коштам друкаваў i друкаваць буду... Мы, прытрымлiваючыся старых канонаў, апостальскiх прыказаньняў i навукi iншых сьвятых мужоў, хочам, каб духоўныя асобы не былi разлучаныя з жанчынамi, што i Сьвятое Пiсьмо раiць... Найсьвяцейшая i найдастойнейшая сьвятасьць цела i крывi Госпада майго Iсуса Хрыста, якая ўстаноўленая Iм Самiм i праз збаўленых людзей нам перададзеная, шанавалася ў царкве Хрыстовай з даўнейшых часоў. Яна i для нас сьвяцейшая за ўсе iншыя рэчы i няма нiякага iдалапаклоньнiцтва, калi спаўняецца праўдзiва i сваiм парадкам. Госпадзе Божа, зрабi так, каб мы, адкiнуўшы ўсе недарэчныя прыдумкi, зьвярнулiся ўрэшце да служэньня, што было прынята апосталамi i iснавала ў грэцкай царкве ў часы Залатавуснага i Васiля, а ў лацiнскай - у часы Амброзiя, Геранiма i Аўгустына". Асобна князь-рэфарматар спынiўся на пытаньнi мовы ў царкве: "Я так лiчу, што ўсе людзi, узносячы хвалу, малiтвы i падзякi Госпаду Богу за Яго дабрадзействы, павiнны рабiць тое з чыстымi думкамi i шчырым сэрцам. Таму неабходна, каб той, хто гэта чынiць, абавязкова ведаў мову i спасьцiгаў сэнс сказанага. Калi ж набажэнства адбываецца на лацiне, цi на грэцкай, цi на якой iншай, незразумелай простаму чалавеку мове, то ён i рады быў бы шчыра малiцца Госпаду Богу i хвалiць Яго, прыкладаючы да гэтага свае сэрца i розум, але, на жаль, ня можа зразумець сэнсу сваiх словаў i сутнасьцi ўчынкаў. Менавiта з гэтае прычыны я так лiчу: на якой мове кожны народ здольны спасьцiгаць таямнiцы Слова Божага, на той мове трэба праводзiць сьвятыя царкоўныя набажэнствы". Папскi пасол заявiў, што адной з рысаў прававернасьцi каталiцкай царквы ёсьць факт, што яна аб'ядноўвае большасьць хрысьцiянаў, дык сумнiўна, што ў такiм малым зборы, да якога належыць вiленскi ваявода, была б сапраўдная навука Хрыстовая. Мiкалай Чорны не абмiнуў увагаю i гэты закiд: "Ад пачаткаў сьвету праўдзiвая вера, празь якую Бог аб'яўляў людзям праўду, была заўсёды ў меншасьцi, уцiсканая. Падобна дзеецца i сёньня. Таму я лепш хачу быць у гэтай пагарджанай нунцыем царкве як герэтык, чым у рымскай царкве як сьвяты... Я апякуюся добрымi i пачцiвымi прапаведнiкамi, якiя надзвычай дасьведчаныя ў сапраўднай навуцы i добрых звычаях i ведаюць праўдзiвае набажэнства Хрыстовае. Яны мне адкрываюць праўду i распавядаюць пра вечнага i несьмяротнага Бога i Ягоную неабсяжную волю, аб'яўленую праз адзiнага Сына Iсуса Хрыста, i перададзеную праз апосталаў".

Дзеля ўкараненьня iдэяў Рэфармацыi ў Вялiкiм Княстве, Мiкалай Радзiвiл Чорны пачаў паўсюль арганiзоўваць эвангельскiя цэрквы. Сьледам за Берасьцем i Вiльняй кальвiнскiя зборы паўстаюць у Нясьвiжы, Клецку, Iўi, Койданаве, Воршы. Iншыя магнаты дзейнiчалi па прыкладзе вiленскага ваяводы. Князi Пронскiя заснавалi збор у Iказьнi, Кiшкi - у Венгрове, Дарагастайскiя - у Ашмянах, i так у мностве гарадоў i мястэчак па ўсей Беларусi. Найчасьцей новыя зборы паўставалi ня коштам ужо iснуючых касьцёлаў цi праваслаўных цэркваў, але або будуючы свае храмы, або зьбiраючыся ў нейкiх грамадзкiх цi прыватных будынках, як, прыкладам, на замку ў Берасьцi цi ў палацы Радзiвiла ў Вiльнi. Да працы ў новапаўсталых зборах запрашалiся пастары i прапаведнiкi, ведамыя дзякуючы сваёй адукаванасьцi i аратарскiм здольнасьцям, часта з-за мяжы, бо ўласных служыцеляў не хапала. Дзейнасьць пастароў не абмяжоўвалася толькi правядзеньнем служэньняў i прапаведваньнем на iх. Мiкалай Чорны прагнуў, каб хрысьцiяне сталiся авангардам нацыi, таму вялiкую ўвагу надаваў адукацыi. Дзякуючы яго намаганьням пры кожным зборы былi адчынены пачатковыя школы, у якiх маладыя людзi вучылiся чытаньню, пiсьму, а таксама асновам хрысьцiянскай веры. Практычна ўся будучая элiта Вялiкага Княства, тыя людзi, якiя вызначалi жыцьцё краiны аж да пачатку XVII стагодзьдзя, вучылiся менавiта ў такiх школах. Кальвiнскiя школы, маючы прынцыпова iншую сыстэму навучаньня, давалi значна лепшую адукацыю, чым каталiцкiя школы таго часу, i гэтым таксама спрыялi хуткаму распаўсюджваньню Рэфармацыi. Вiленская школа, заснаваная Мiкалаем Радзiвiлам Чорным адначасова са зборам, у канцы XVI ст. прэтэндавала на ступень акадэмii, але з-за моцнага супрацьдзеяньня каталiцкай герархii i караля Жыгiмонта Вазы гэты праект не атрымалася рэалiзаваць.

Адзiн з галоўных дзеячоў рэфарматарскага руху ў Вялiкiм Княстве, князь Мiкалай Радзiвiл, выдатна разумеў неабходнасьць кнiгавыдавецкай дзейнасьцi для посьпеху Рэфармацыi ў краiне. Ён бачыў, як менавiта дзякуючы друкаванаму слову iдэi Лютара i Кальвiна сталi вядомымi ўсёй Эўропе i сур'ёзна паўплывалi на жыцьцё народаў. Таму амаль адначасова са зборам на замку ў Берасьцi вiленскi ваявода заклаў друкарню, у якой сваiм коштам друкаваў разнастайную эвангельскую лiтаратуру: катэхiзмы, сьпеўнiкi, падручнiкi, палемiчныя творы, камэнтары да Бiблii. Урэшце ў 1563 годзе Мiкалай Радзiвiл Чорны ажыцявiў грандыёзны выдавецкi праект - пераклад i выданьне Бiблii на польскай мове. Жывая размоўная мова жыхароў Вялiкага Княства была ў сваёй лексiцы больш падобнай да польскай мовы, чым да царкоўнаславянскай, таму гэтае выданьне было патрэбнае ня толькi хрысьцiянам Польскага Каралеўства, але магло быць выкарыстана i ў шматлiкiх зборах у Вялiкiм Княстве. Вiленскi ваявода запрасiў да сябе вядомых вучоных хрысьцiянаў, знаўцаў гебрайскай i грэцкай моваў, i даручыў зрабiць iм пераклад усёй Бiблii з моваў-арыгiналаў: Стары Запавет - з гебрайскай, а Новы Запавет - з грэцкай. Да канца 1562 году праца над рукапiсам перакладу была скончана, i 4 верасьня 1563 году зь берасьцейскай друкарнi Радзiвiла Чорнага выйшлi першыя асобнiкi шыкоўна выданай Радзiвiлаўскай, або Берасьцейскай, Бiблii з уласнай прадмовай князя-рэфарматара. На гэтае выданьне Мiкалай Чорны ахвяраваў вялiзарную суму - 10 тысячаў дукатаў - гадавы даход усiх сваiх уладаньняў.

Аднак вiленскi ваявода нiколi не забываўся i пра патрэбы сваёй краiны, i адначасова зь Берасьцейскай Бiблiяй, у Нясьвiжскай друкарнi князя Радзiвiла пабачылi сьвятло два кальвiнскiя выданьнi на старабеларускай мове: "Катэхiзiс" i "Аб апраўданьнi грэшнага чалавека перад Богам", падрыхтаваныя Сымонам Будным. У звароце да князёў Радзiвiлаў у прадмове "Катэхiзiсу" мы чытаем: "Слушная бо речь ест, абы Вашы княжыцкiе мiлостi того народу язык мiловатi рачылi, в котором давные предкi i iх княжецкiе мiлостi панов отцы Вашiх княжецкiх мiлостей славне преднейшые положеньства несуть".

Мiкалай Радзiвiл Чорны i ягоныя аднадумцы сярод палiтычнай элiты Вялiкага Княства дзейнiчалi зь вялiкiм пасьвячэньнем i ахвярнасьцю. Сваiм коштам яны закладалi эвангельскiя цэрквы, будавалi зборы, дзе маглi зьбiрацца вернiкi, запрашалi пастароў i прапаведнiкаў для навучаньня праўдам веры, адчынялi школы, у якiх магла вучыцца моладзь з розных станаў грамадзтва, закладалi друкарнi. Дзякуючы iх намаганьням перакладалiся кнiгi Сьвятога Пiсьма, пiсалiся палемiчныя i пазнавальныя кнiгi, якiя пашыралi ў грамадзтве iдэi Рэфармацыi, друкавалiся падручнiкi для школаў i катэхiзмы эвангельскай веры. Прыклад пачынальнiкаў рэфармацыйнага руху натхняў iншых рээфарматараў, i Вялiкае Княства Лiтоўскае лiтаральна на вачах станавiлася эвангельскай краiнай. На пачатку ХХ стагодзьдзя дасьледчык Рэфармацыi ў Беларусi В.Плiс пiсаў: "Трэба прызнаць бясспрэчным той факт, што на пачатку 60-ых гадоў XVI стагодзьдя кальвiнскае вызнаньне знаходзiлася на ўзроўнi пануючага веравызнаньня i пачынала моцна ўкараняцца тут". Дасьледваньнi iншых гiсторыкаў адназначна падцьвярджаюць гэтыя словы. Г.Мерчынг, аўтар спэцыяльнага дасьледваньня аб колькасьцi эвангельскiх храмаў у Вялiкiм Княстве Лiтоўскiм, налiчыў iх каля 200. Iншы дасьледчык, Букоўскi, называе яшчэ большую лiчбу 320, што выглядае больш праўдападобна, улiчваючы сьведчаньнi сучасьнiкаў тых падзеяў. Каталiцкi аўтар сярэдзiны XVII ст., езуiт В.Каяловiч, паведамляе, што калi перад Рэфармацыяй у Вялiкiм Княстве налiчвалася каля 700 каталiцкiх парафiяў, то ў 1576 годзе ва ўсёй Жамойцi, каталiцкiм рэгiёне Княства, засталося ўсяго 6 каталiцкiх сьвятароў, а ва ўсёй краiне католiкi складалi толькi тысячную частку насельнiцтва. На Берасьцейскiм саборы 1596 году католiкi, дакараючы праваслаўных за спробы заключыць саюз з кальвiнiстамi, гаварылi, што толькi ў Наваградзкiм ваяводзтве рэфарматары "спустошылi" 650 праваслаўных цэркваў. У гэтым жа ваяводзтве (сучасная Берасьцейская вобласьць, уключаючы Наваградак, Слонiм, Нясьвiж i Слуцак), якая складала асноўную частку епархii праваслаўнага мiтрапалiта, з 600 сем'яў праваслаўнай шляхты толькi 16 цi нават менш не прынялi вучэньня Кальвiна. На вальным сойме 1563 году беларуская шляхта зьвярнулася да вялiкага князя з просьбаю: "iж бы прысега шляхетского i посполiтого человека не на образ малёваный анi рытый, яко первей была, але на iмя Бога в Тройцы едного каждый подлуг веры свое закону хрыстiянского прысегал". У тым жа 1563 годзе магнаты i шляхта на чале зь Мiкалаем Чорным "одностайне бiлi чолом", каб быў адменены параграф Гарадзельскага прывiлею 1413 году, якi забараняў некатолiкам займаць вышэйшыя дзяржаўныя пасады. Жыгiмонт Аўгуст ня меў вялiкага выбару i 6 чэрвеня 1563 году падпiсаў у Вiльнi прывiлей, згодна якому: "достоiнства i преложеньства всякiе, i до рады нашое, i на уряды дворные i земскiе не только подданые костелу рымскому обiраны i прекладаны бытi мають, але одiнаково i заровно всi рыцерского стану з народу шляхетского, людi веры хрестiянское, яко Лiтва, так i Русь, каждый водле заслуг i годностi своее, от нас, господаря, на месца зацные i преложеньства с ласкi нашое браны бытi мають".

У хуткiм часе пасьля гэтага ў сэнаце Вялiкага Княства Лiтоўскага засталося толькi два католiкi: бiскупы вiленскi i жамойцкi, прысутнасьць якiх была замацаваная статутам Княства, а ўсе астатнiя былi эвангельскiмi хрысьцiянамi. Сярод iх можна назваць Стэфана Збаражскага, ваяводу троцкага, Станiслава Паца, ваяводу вiцебскага, Паўла Сапегу, ваяводу наваградзкага, Васiля Тышкевiча, ваяводу смаленскага, Юрыя Осьцiка, ваяводу мсьцiслаўскага, Габрыэля Гарнастая, ваяводу менскага, Астафея Валовiча, кашталяна троцкага i падканцлера, Яна Хадкевiча, маршалка земскага, Юрыя Зяновiча, кашталяна полацкага, Яна Гайко, кашталяна берасьцейскага i iншых. Калi дадаць да гэтага сьпiсу каталiцкага кiеўскага бiскупа Мiкалая Паца, якi ў 1564 годзе стаў кальвiнiстам, i жамойцкага бiскупа Юрыя Пяткевiча, стаўшага лютаранiнам, то вобраз рэлiгiйнай сытуацыi ў Вялiкiм Княстве будзе даволi адназначны. Шляхта ў Вялiкiм Княстве Лiтоўскiм, у адрозьненьнi ад многiх краiнаў Эўропы, а таксама Расеi, складала каля 10% насельнiцтва (для параўнаньня: шляхецкi стан у Францыi налiчваў недзе 1,5% грамадзтва), i ў пераважнай большасьцi яна стала пад сьцягi Рэфармацыi. У яшчэ большай ступенi гэта адносiцца да мяшчанства краiны. Мандат вялiкага князя Жыгiмонта Аўгуста на заснаваньне кальвiнскай царквы ў Вiцебску пачынаецца такiмi словамi: "Прыслалi до нас бояре, шляхта, бурмiстры, райцы i мешчане тамошнiе вiтэбскiе, бьючы чолом, абыхмо у тамошнем месте Вiтэбском дозволiлi iм ку науцэ детем i для хожэнiя iх ку слуханю слова Божего дом збудоватi i казнодею ховатi". У Полацку ў той самы час летапiсец адзначае, што "не только мiрстii людi, но i iгумены i чернцы, i попы, i дiаконы Греческого закона" актыўна ўдзельнiчаюць у стварэньнi i разьвiцьцi эвангельскiх цэркваў. Сярод 22 сэньёраў (назiральнiкаў за царкоўным жыцьцём у зборах, якiя абiралiся з найбольш паважаных членаў збору), прысутных на сынодзе ў Вiльнi, 11 чалавек былi шляхецкага стану, а другiя 11 - месьцiчы. Гэты сынод прыняў пастанову, каб у кальвiнскую школу ў Вiльнi хадзiлi "деткi шляхецкiх i мейскiх станов". Калi ў 1563 годзе маскоўскiя войскi захапiлi Полацак, "сафейскi протопоп i со священнiцы з братiей i все градскiе i посадцкiе священнiцы благодарственне iспущающе гласы, iзбавлышеся i свободiшеся от Люторского насiлованiя, что те Люторы отпалi святые православные веры, церквi разорылi i iконам не поклонялiся, i поруганiе чынiлi велiкое".

Такi ўздым рэфармацыйнага руху, асаблiва ўлiчваючы масавыя навярненьнi шляхты, ня мог не закрануць i сялян. I хоць гэты працэс iшоў значна павальней, што i ня дзiўна, калi ўзгадаць зьнiкомы ўзровень разуменьня сутнасьцi хрысьцiянства i поўную непiсьменнасьць беларускага сялянства, зь цягам часу сытуацыя пачала мяняцца. Захавалiся дакуманты, якiя сьведчаць пра тое, што ў некаторых уладаньнях кальвiнскiх магнатаў сяляне таксама вызнавалi эвангельскую веру. Адзiн з правiнцыйных сынодаў пастанавiў, каб шляхта не прымушала сялян прымаць кальвiнiзм, але раiць сэньёрам збораў, каб яны сваiх падданых прыцягвалi да слуханьня Слова Божага, самi зьяўляючыся для iх прыкладам.

Iмклiвае разьвiцьцё Рэфармацыi ў Вялiкiм Княстве дазволiла ўжо ў 1557 годзе правесьцi пад старшынствам Мiкалая Радзiвiла Чорнага першы сынод (сход сэньёраў i магiстраў збораў) эвангельска-рэфармаванага Задзiночаньня, як называлi сябе вызнаўцы кальвiнiзму ў Вялiкiм Княстве Лiтоўскiм. На гэтым сынодзе быў абраны першы супэрiнтэндант (адказны) беларускiх збораў - Сымон Зак. Неўзабаве далейшы рост колькасьцi эвангельскiх цэркваў у краiне прымусiў эвангельска-рэфармаванае Задзiночаньне падзялiцца на два, а пазьней на шэсьць дыстрыктаў (рэгiёнаў), на чале кожнага зь якiх стаяў свой супэрiнтэндант. Штогод дэлегаты ад кожнага дыстрыкту зьязджалiся ў Вiльню на агульны сынод.

Эвангельскiя цэрквы ў гарадах Вялiкага Княства, нават задоўга да свайго юрыдычнага афармленьня, вылучалiся немалой мiсыянэрскай актыўнасьцю. Прымаючы веру Хрыстовую, купцы i рамесьнiкi сур'ёзна прымалi словы Госпада: "Iдзiце i зрабiце вучнямi ўсе народы". Гарады паўночна-усходняй Беларусi мелi даўнiя гандлёвыя сувязi з Ноўгарадам Вялiкiм, Цьвер'ю i Масквою, i разам з купецкiмi абозамi на ўсход iшлi iдэi Рэфармацыi. Як вынiк гэтага ў сярэдзiне XVI стагодзьдзя ў Маскоўскай дзяржаве пачало распаўсюджвацца эвангельскае вучэньне. Адзiн зь лiдараў гэтага руху, Мацьвей Башкiн казаў, што яго настаўнiкамi былi "лiтвянiн аптекарь Матфей i другой лiтвянiн Андрей Хотеев". Калi маскоўскiя духоўныя i дзяржаўныя ўлады жорсткiмi рэпрэсiямi стлумiлi рэфармацыйны рух у Маскоўскiм царстве, частка вернiкаў уцяклi "ў Лiтву", або "ў Немцы", дзе "свабодна гучала Слова Божае".

У гэты час Вялiкае Княства Лiтоўскае перажывала ўздым ня толькi ў духоўным жыцьцi, але таксама ў эканомiцы i культуры. I менавiта Рэфармацыя стала прычынай гэтага ўздыму. Вучэньне Кальвiна, якое вялiкую ўвагу надавала характару чалавека i рэалiзацыi кожным свайго прызначэньня, асаблiва падкрэсьлiвала важнасьць якаснага выкананьня кожным сваiх абавязкаў, пры гэтым нiколi не задавальняючыся дасягнутым. Такi бiблiйны падыход да працы стварыў у Эўропе перадумовы ўзьнiкненьня рынкавай гаспадаркi. Падобныя працэсы адбывалiся i ў Беларусi.

Асаблiва спрыяла гэтаму аграрная рэформа, лiтаральна зьмянiўшая аблiчча Беларусi на працягу XVI стагодзьдзя. Iдэя рэформы, якая б дазволiла кожнаму селянiну быць непасрэдна адказным за сваю зямлю, належала каралеве Боне Сфорцы, жонцы вялiкага князя Жыгiмонта Старога. Актыўна падтрымлiваў каралеву ў яе пачынаньнях ейны духоўнiк Лiсманiнi, адзiн з прапаведнiкаў Рэфармацыi ў Вялiкiм Княстве, якi лiчыў, што прызначэньне чалавека найбольш поўна рэалiзуецца тады, калi ён мае сваю справу. Аднак рэформы каралевы Боны абмежавалiся толькi ейнымi ўладаньнямi ў Гарадзенскiм i Кобрынскiм староствах. На пачатку 1550-ых гадоў Мiкалай Радзiвiл Чорны, якi лiчыў Лiсманiнi адным са сваiх настаўнiкаў, зацiкавiўся пераўтварэньнямi на землях Боны Сфорцы i ўбачыў эфэктыўнасьць праведзеных рэформаў, якiя разьвiвалi iнiцыятыву i актыўнсьць сялянства i рабiлi сельскую гаспадарку больш прадукцыйнай. У 1556 годзе пачала працаваць спэцыяльная камiсiя па падрыхтоўцы падобнай рэформы ў дзяржаўным маштабе на чале зь вiленскiм ваяводам. Разам зь iм працавалi пiсар Вялiкага Княства Астафей Валовiч i адзiн зь непасрэдных выканаўцаў пераўтварэньняў ва ўладаньнях каралевы Боны Пётар Хвальчэўскi. Камiсiя падрыхтавала так званую "Уставу на валокi", абвешчаную Жыгiмонтам Аўгустам восеньню 1557 году, якая на доўгiя гады вызначыла гаспадараваньне зямлёй ў Вялiкiм Княстве. Сутнасьцю гэтай рэформы было мераньне зямлi i яе клясыфiкацыя паводле вартасьцi, апрацаванасьцi i ўраджайнасьцi. Абмераныя землi падзялялiся на стандартныя часткi - валокi (21,37 гектара). Зямля ў карыстаньнi сялянаў пераразьмяркоўвалася так, каб кожная сям'я атрымала адну валоку, такiм чынам лiквiдуючы церазпалосiцу i спрашчаючы падаткаабкладаньне сялянскай гаспадаркi. Такая арганiзацыя землекарыстаньня дазваляла асвойваць новыя землi i павялiчыць таварнасьць паасобных гаспадарак, дзякуючы вялiкiм памерам участка i магчымасьцi выкарыстоўваць новую, трохпольную сыстэму земляробства. Адначасова стваралiся фальваркi - вялiкiя панскiя гаспадаркi, якiя павiнны былi апрацоўвацца цяглымi сялянамi (так званая паншчына). Зямельная рэформа, або, як яе называюць, валочная памера, пачалася спачатку ў землях, што належалi вялiкаму князю, але пасьля яе падхапiла шляхта, праводзячы памеру ў сваiх маёнтках.

Валочная памера зьмянiла нават зьнешнi выгляд вёсак па ўсёй Беларусi. Яны сталi больш буйнымi, з характэрнай забудовай у адну вулiцу. I гэты iх выгляд прынцыпова не зьмянiўся да сёньняшняга дня. Яшчэ больш важным вынiкам рэформы сталася павелiчэньне грашовага абарачэньня, бо большасьць сялянаў была пераведзена з натуральнага падатку на грашовы - чынш, i таму мусiла зьвязвацца з рынкам. Акрамя таго была лiквiдаваная сялянская абшчына, бо сяляне атрымлiвалi ў спадчыну ў сваё карыстаньне валокi i выконвалi грашовыя i iншыя павiннасьцi паасобку, а ня ўсёй вёскаю. Дарэчы, падобныя рэформы былi праведзеныя ў Расейскай iмпэрыi толькi на пачатку XX стагодзьдзя прэм'ер-мiнiстрам Пятром Сталыпiным, якi меў маёнтак каля Гораднi i на ўласныя вочы бачыў вынiкi рэалiзацыi "Уставы на валокi". Сама валока аказалася настолькi трывалай гаспадарчай адзiнкай, што нават у XX стагодзьдзi беларускiя сяляне, набываючы зямлю, вымяралi яе валокамi.

Новая сыстэма гаспадараньня дала магчымасьць павялiчыць ураджаi збожжа, так што жыта i ячмень пачалi вывозiць на продаж за мяжу. Лiквiдацыя сялянскай абшчыны дазволiла разьвiваць разнастайную вытворчасьць, асаблiва зьвязаную зь перапрацоўкай драўнiны, бо частка сялянаў замест працы на зямлi пачала займацца рамяством. Зьявiлiся цэлыя паселiшчы смаляроў, катляроў, грабароў, шаўцоў, кавалёў. Усё гэта спрыяла росту мясцовага рынку i эканамiчнаму разьвiцьцю краiны. Адной з прыкметаў гэтага стала стварэньне ў Вялiкiм Княстве аднароднай грашовай сыстэмы. На пачатку XVI стагодзьдзя на Полаччыне ў абарачэньнi былi галоўным чынам рыскiя шылiнгi, у Панямоньнi - праскiя грошы, а на Палесьсi - залатаардынскiя дзiрхемы. Але ў сярэдзiне XVI стагодзьдя асноўнай манэтай ва ўсiм Княстве становiцца лiтоўскi паўгрош вiленскай вытворчасьцi.

Яшчэ адной характэрнай рысай XVI стагодзьдзя стаў хуткi рост у Беларусi гарадоў i мястэчак. Калi на пачатку стагодзьдзя iх было толькi 48, то ўжо ў 1567 годзе iх налiчвалася больш за 280. Гэтая ўрбанiзацыя Вялiкага Княства непасрэдна зьвязаная зь iмкненьнем магнатаў закладаць гарады i мястэчкi ў сваiх уладаньнях. Радзiвiлы, Кiшкi, Пацы, Сапегi запрашалi разнастайных рамесьнiкаў, перш за ўсё веручых, i надавалi новым паселiшчам магдэбурскае права (права самакiраваньня). Дзеячы Рэфармацыi ставiлi сабе за мэту клапацiцца пра пашырэньне кола людзей, якiя займаюцца нейкiм рамяством. Сымон Будны ў сваiм "Катэхiзiсе" зьвяртаў увагу бацькоў, што "повiнны родiтелi научатi сынов своiх мастерству або ремества якого побожного, абы от него слушное выжывене на потом мелi". Ён ставiў майстра ў адзiн шэраг з настаўнiкам, пастарам i ўладамi.

Сярэдзiна XVI стагодзьдзя - гэта таксама iмклiвы культурны ўздым Вялiкага Княства. Тут варта ўзгадаць хаця б тыя некалькi сотняў школаў, адкрытых пры эвангельскiх цэрквах на працягу няпоўных дзесяцi гадоў, якiя далi магчымасьць тысячам маладых людзей атрымаць прынамсi пачатковую адукацыю. Або сотнi кнiгаў, якiя выходзiлi вялiкiмi накладамi i пашыралi веды сярод жыхароў краiны. У рэфармацыйных друкарнях выдавалася ня толькi рэлiгiйная лiтаратура, але таксама кнiгi па гiсторыi, геаграфii, матэматыцы, фiлязофii, паэтычныя i празаiчныя творы розных аўтараў, пераклады з замежных моваў. Князь Мiкалай Радзiвiл Чорны стаў распачынальнiкам мэцэнацтва ў Вялiкiм Княстве. Пры яго двары стваралi музыку Кiпрыян Базылiк i Вацлаў з Шаматулаў, пiсалi вершы Мiкалай Рэй i Андрэй Трыцесскi. Нямецкiя мастакi, якiя працавалi дзякуючы падтрымцы вiленскага ваяводы, увялi ў побыт шляхты Княства партрэтны жывапiс. Мiкалай Чорны стаяў таксама ля вытокаў славутых радзiвiлаўскiх мастацкiх збораў, першай мастацкай калекцыi ў Беларусi.

Шматгранная дзейнасьць вiленскага ваяводы выяўлялася i ў палiтычным жыцьцi краiны. Пачынаючы з 1556 году Мiкалай Радзiвiл Чорны шмат увагi ўдзяляў сiтуацыi ў Прыбалтыцы, вядучы перамовы аб далучэньнi Лiвонii да Вялiкага Княства i сумеснай абароне супраць маскоўскай агрэсii. У 1558 годзе войскi Iвана Жахлiвага ўварвалiся ў Лiвонiю, пакiдаючы за сабою спаленую зямлю. Лiвонiя зьвярнулася да Вiльнi па дапамогу, становячыся пратэктаратам Вялiкага Княства. Вайна з Масквою стала непазьбежнай. Зiмою 1563 году 200-тысячная маскоўская армiя на чале зь Iванам Жахлiвым увайшла ў межы Княства i аблажыла Полацак. Вялiкi гетман лiтоўскi Мiкалай Радзiвiл Руды кiнуўся тэрмiнова зьбiраць беларускае войска i закрыў дарогу на Вiльню, але дапамагчы Полацку анiяк ня змог. У лютым 1563 году Полацак быў захоплены. Па загаду цара Iвана ўсе, хто не хрысьцiўся па-праваслаўнаму, былi пасечаныя шаблямi або ўтопленыя ў Дзьвiне, мужчыны i жанчыны, старыя i дзецi. Усiх пазасталых палачанаў захопнiкi аб'явiлi палоннымi i пагналi на ўсход. У родны горад зь iх нiхто не вярнуўся, а сам Полацак быў заселены перасяленцамi з-за Масквы. Калi праз 16 гадоў войскi Стэфана Баторыя вызвалiлi Полаччыну, гэтая некалi самая заселеная зямля ў Вялiкiм Княстве ўяўляла сабою зарослую маладым лесам пустыню безь людзей i без жывёлы. Да сёньняшняга дня гэты край самы бязьлюдны ў Беларусi.

Такое разьвiцьцё падзеяў нарадзiла панiку сярод беларускай шляхты. На палявым сойме пад Вiцебскам было прынятае рашэньне аб далучэньнi Вялiкага Княства да Польскага Каралеўства. Але гэтым плянам iнтэграцыi рашуча супрацьстаў Мiкалай Радзiвiл Чорны. На Варшаўскiм сойме ў студзенi 1564 году, калi польскiя дэлегаты i Жыгiмонт Аўгуст узамен за дапамогу ў вайне патрабавалi лiквiдацыi Вялiкага Княства i ўваходжаньня яго ў склад Польшчы, вiленскi ваявода заняў адназначную пазыцыю ў пытаньнi незалежнасьцi сваёй краiны, не згаджаючыся нi на якiя саступкi. У гэты час Мiкалай Радзiвiл Руды на рацэ Ула, маючы 4 тысячы вершнiкаў, разграмiў 30-цi тысячнае маскоўскае войска. Пытаньне пра iнтэграцыю было закрытае. Аднак незалежнiцкая пазыцыя вiленскага ваяводы каштавала яму поўнага разрыву адносiнаў з каралём i вялiкiм князем Жыгiмонтам Аўгустам. Некаторыя сучасьнiкi гаварылi, што Мiкалай Радзiвiл Чорны прымерваў для сябе вялiкакняскую карону, разьлiчваючы на тое, што Жыгiмонт Аўгуст ня мае нашчадкаў, i таму быў такi непрыхiльны да ўсялякiх саюзаў. Мы ня ведаем, цi былi ў вiленскага ваяводы такiя пляны, хутчэй за ўсё гэта прыдумкi недабразычлiўцаў. У лiсьце да сына ен пiсаў: "Кароль вельмi неахвотна ад мяне гэта прыймае, але Рэч Паспалiтая для мяне больш значыць, чым прыхiльнасьць гаспадара, таму мала мяне гэта хвалюе". Вiленскi ваявода называе тут Рэччу Паспалiтаю, г.зн. супольнаю справаю ўсiх грамадзянай краiны, Вялiкае Княства Лiтоўскае. Такая зацятасьць Мiкалая Чорнага не была дарэмнай. Гiсторыкi аднадушна сьцьвярджаюць, што пастава вiленскага ваяводы адносна вунii з Польшчай надавала сiлу беларускай дэлегацыi ў Люблiне ў 1569 годзе, i хоць Мiкалай Чорны памёр чатыры гады раней, бясспрэчна яго заслуга ў тым, што Вялiкае Княства ня стала часткаю Польскага Каралеўства i захавала сваю самастойнасьць.

Вялiкiя пэрспэктывы i вялiкiя занядбаньнi

Трывожныя падзеi 1563 i наступнага 1564 году падарвалi здароўе вiленскага ваяводы Мiкалая Радзiвiла Чорнага. Ён адчуваў наблiжэньне сьмерцi, i таму сьпяшаўся. Усё менш займаўся палiтыкай, а ўвесь свой час прысьвячаў таму, каб умацаваць эвангельскую царкву ў краiне. За апошнiя дванаццаць гадоў ён зрабiў шмат, каб укаранiць Рэфармацыю ў Вялiкiм Княстве. Здавалася, можна было глядзець у будучыню спакойна, але трывога не пакiдала князя Мiкалая. Яго непакоiлi весткi з вайны, адкрыта прапольская пазыцыя вялiкага князя. У дадатак да ўсяго ў самiм эвангельска-рэфармаваным Задзiночаньнi пачыналiся спрэчкi, якiя сеялi нязгоду мiж братамi. У красавiку 1565 году князь Мiкалай цяжка захварэў. 27 траўня ён паклiкаў да сябе свайго старэйшага сына, Мiкалая Крыштафа, i прасiў яго цьвёрда трымацца эвангельскай веры, клапацiцца пра зборы i прапаведнiкаў. Пасьля паклiкаў пiсара i пачаў дыктаваць тастамант. У сваёй апошняй волi вiленскi ваявода зноў i зноў узгадваў пра патрэбы эвангельскiх цэркваў: "А на тот костел, где тело мое поховано будет, i на школу одпiсую всi Бiблii, накладом моем друкованые в Берестi". На наступны дзень Мiкалай Радзiвiл Чорны, патрыёт i рэфарматар, некаранаваны кароль Лiтвы, лiдар эвангельскага руху ў Вялiкiм Княстве Лiтоўскiм, памёр.

Сьмерць Мiкалая Чорнага выклiкала непрыхаваную радасьць ворагаў Рэфармацыi ў нашай краiне, але справа жыцьця вiленскага ваяводы знайшла дастойных пасьлядоўнiкаў. На чале рэфармацыйнага руху стаў ягоны брат, вялiкi гетман лiтоўскi Мiкалай Радзiвiл Руды. Андрэй Вэнгерскi, аўтар адной зь першых працаў па гiсторыi Рэфармацыi ва Ўсходняй Эўропе "Slavonia Reformata" ("Рэфармаванае славянства") так апiсвае падзеi, зьвязаныя з прыняцьцём князем Мiкалаем Радзiвiлам Рудым кальвiнскага веравызнаньня: "Князь гэты, атрымаўшы 26 студзеня 1564 году слаўную перамогу над Масквою, паехаў у Чэнстахову з намерам споўнiць прырачэньне, прынятае перад бiтваю. Такога знакамiтага госьця манахi прынялi зь вялiкай радасьцю, i жадаючы ўмацаваць яго ў каталiцкай веры, бо ён ужо хiстаўся, намовiлi нейкага селянiна, каб зрабiў выгляд апанаванага злым духам. Калi ж яны выганялi зь яго д'ябла, каб паказаць, што яны сапраўдныя наступнiкi апосталаў, князь зразумеў подступ i, паклiкаўшы таго чалавека, даведаўся ад яго самога, што яго манахi падкупiлi, каб ён рабiў выгляд апанаванага. З гэтае прычыны князь, вярнуўшыся ў Лiтву, выракся памылак рымскае царквы, перайшоў да царквы рэфармаванае, i сыноў сваiх, Мiкалая i Крыштафа, загадаў выхоўваць у гэтым вучэньнi". Ужо раней вялiкi гетман лiтоўскi прыхiльна ставiўся да Рэфармацыi, падтрымлiваў многiя пачынаньнi свайго брата, Мiкалая Чорнага, але чамусьцi доўга не акрэсьлiваў сваёй пазыцыi. Падзеi ў Чэнстахове сталi той кропляй, якая выклiкала цьвёрдае рашэньне Мiкалая Рудога ня быць цёплым, але стаць гарачым. I трэба адзначыць, што адбылося гэта вельмi сваечасова.

Сьмерць Мiкалая Чорнага стала сур'ёзным выпрабаваньнем для кальвiнiстаў Вялiкага Княства. Багаслоўскiя спрэчкi разгарэлiся ўнутры эвангельска-рэфармаванага Задзiночаньня зь нечуванай сiлай i прывялi да падзелу адзiнага рэфармаванага збору на так званы большы збор - уласна кальвiнiстаў, верных навуцы Жана Кальвiна, i меншы збор - так званых арыянаў цi антытрынiтарыяў, якiя самi сябе называлi лiтоўскiмi братамi. Асноўнай прычынай падзелу стала пытаньне пра Тройцу i хрышчэньне дзяцей. Лiтоўскiя браты, падкрэсьлiваючы тое, што Iсус Хрыстос быў на 100% чалавекам, пры гэтым нярэдка адмаўлялi Яго роўнасьць Богу Айцу, а таксама лiчылi, што кожны чалавек павiнен хрысьцiцца толькi дарослым, усьведамляючы, што ён робiць. Гэтыя пазыцыi выклiкалi зацятыя спрэчкi, аднак так i не стварылi выразнай мяжы памiж большым зборам i меншым, што дазваляе меркаваць, што вядомыя нам скрайнiя выказваньнi аднаго цi другога боку гаварылiся хутчэй у запале дыскусii, чым адлюстроўвалi паўсюдна прынятую багаслоўскую пазыцыю. Многiя прыхiльнiкi лiтоўскiх братоў адначасова не парывалi з большым зборам, як напрыклад, староста берасьцейскi Ян Кiшка, якi быў найгалоўнейшым апекуном меншага збору ў Вялiкiм Княстве. Тым ня менш спрэчкi i падзелы ўнутры рэфармацыйнага руху аслабiлi пазыцыi рэфарматараў напярэдаднi тых падзеяў, якiя чакалi нашую дзяржаву.

Вайна з Масквою, якая цягнулася ўжо шмат гадоў, востра паставiла перад Вялiкiм Княствам даўняе пытаньне пра вунiю (саюз) з Польскiм Каралеўствам. Ваенная машына Маскоўскай дзяржавы, скiраваная на заваёву новых земляў, моцна пераўзыходзiла абарончыя магчымасьцi Княства, i нашай краiне выразна не ставала сваiх сiлаў, каб супрацьстаяць усходняму агрэсару. У 1563 годзе пачалiся перамовы дэлегацыi Вялiкага Княства з прадстаўнiкамi Польскай Кароны пра ўмовы аб'яднаньня дзяржаваў. Польскi бок, спасылаючыся на старыя акты часоў Ягайлы, настойваў на стварэньнi адзiнай дзяржавы, але беларускiя паслы на чале зь Мiкалаем Радзiвiлам Чорным прынцыпова стаялi на пазыцыi захаваньня незалежнасьцi Вялiкага Княства. Спрэчкi цягнулiся не адзiн год, тым часам вайна працягвалася, зьнясiльваючы краiну. Шляхта, на плячох якой ляжаў асноўны цяжар вайны, усё грамчэй патрабавала вунii, згаджаючыся на польскiя ўмовы.

Урэшце ў студзенi 1569 году ў Люблiне сабраўся супольны сойм Вялiкага Княства Лiтоўскага i Польскага Каралеўства, каб разгледзець пытаньне саюзу. Дэлегацыя Княства зноў рашуча не пагадзiлася зь iдэяй уключэньня сваёй краiны ў склад Польскага Каралеўства i ў знак пратэсту пакiнула Люблiн. Тады Жыгiмонт Аўгуст, карыстаючыся сваёй уладай вялiкага князя лiтоўскага, далучыў да Польскага Каралеўства Падляшша, Валынь i Кiеўшчыну, тым больш, што тамтэйшая шляхта была найбольш прыхiльная вунii, спадзяючыся знайсьцi праз гэта абарону ад Масквы i ад татараў. Вiльня была шакаваная такiм ходам падзеяў, нават чулiся галасы пра вайну з Польшчай, але калi з заходнiм суседам яшчэ можна было весьцi перамовы, то зь Iванам Жахлiвым размаўляць было няма пра што: там, дзе прайшлi маскоўскiя войскi, заставалася выпаленая зямля. Паслы Княства зноў паехалi ў Люблiн, каб адстойваць самастойнасьць сваёй дзяржавы i дасягнуць нейкага кампрамiсу. 1 лiпеня 1569 году быў абвешчаны акт стварэньня Рэчы Паспалiтай Двух Народаў, фэдэрацыi Польскага Каралеўства i Вялiкага Княства Лiтоўскага, якая мела аднаго караля i адну зьнешнюю палiтыку, але два войскi, два скарбы (фiнансавыя сыстэмы), два зборнiкi законаў.

Саюз кальвiнскага Вялiкага Княства зь пераважна каталiцкiм Польскiм Каралеўствам пачаў новую старонку ў гiсторыi Беларусi, але ў той час мала хто мог прадбачыць, што будзе далей. На Люблiнскiм сойме амаль усе паслы Вялiкага Княства былi кальвiнiстамi цi лютаранамi, а сярод польскай дэлегацыi эвангельскiя хрысьцiяне складалi недзе чвэрць. Нягледзячы на гэта многiя ў Беларусi меркавалi, што прынцыповых зьменаў ва ўнутранай палiтыцы Рэчы Паспалiтай Двух Народаў не прадбачыцца.

Тым часам у Польшчы рэфармацыйны рух пайшоў на спад, i каталiцкая царква пачала пацiху адваёўваць свае пазыцыi. На чале гэтай дзейнасьцi, званай Контррэфармацыяй, сталi езуiты, манаскi ордэн, якi меў сваёй мэтай усталяваньне ўлады каталiцкай царквы на ўсiм сьвеце. У 1569 годзе першыя езуiты прыехалi ў Вiльню па запрашэньнi вiленскага бiскупа Пратасевiча i ў наступным годзе адчынiлi сваю школу. Эвангельскiя цэрквы Вялiкага Княства, у той час вельмi моцныя i пашыраючыя свае ўплывы, проста не заўважылi зьяўленьня ў сталiцы свайго ў недалёкай будучынi найнебясьпечнейшага ворага. Увага ўсiх была засяроджана вакол спрэчак памiж большым i меншым зборамi, i на гэта былi кiнутыя iнтэлектуальныя i матэрыяльныя сiлы эвангельскiх хрысьцiянаў. Аднак самыя дальнабачныя зь лiдараў Рэфармацыi ў Вялiкiм Княстве разумелi неабходнасьць супольных дзеяньняў прадстаўнiкоў розных накiрункаў рэфармацыйнага руху. У сакавiку 1570 году зь iнiцыятывы Мiкалая Радзiвiла Рудога ў Вiльнi была заключана дамова памiж лютаранамi i кальвiнiстамi, якая тычылася ня столькi дагматычных пытаньняў, колькi пытаньняў супрацоўнiцтва, кансультацыяў, узаемнай дапамогi. Прыклад Вялiкага Княства падзейнiчаў, i празь некалькi месяцаў у Сандамiры было заключана падобнае пагадненьне, якое ахоплiвала эвангельскiх хрысьцiянаў усёй Рэчы Паспалiтай.

У 1572 годзе памёр, не пакiнуўшы нашчадка, Жыгiмонт Аўгуст, апошнi з дынастыi Ягайлавiчаў. Паўстала пытаньне, хто будзе наступным каралём i вялiкiм князем. Многiя ў Рэчы Паспалiтай схiлялiся да кандыдатуры Генрыка Валуа, брата францускага караля Карла IX. Сярод беларускiх кальвiнiстаў гэта выклiкала трывогу, бо акурат у той самы час уся Эўропа была шакаваная весткай пра ноч сьвятога Баўтарамея, калi ў Францыi было забiта каля 50 тысячаў гугенотаў (так у Францыi называлi кальвiнiстаў) толькi за тое, што яны ня моляцца як католiкi. Калi ў студзенi 1573 году шляхта Рэчы Паспалiтай сабралася ў Варшаве, каб акрэсьлiць умовы жыцьця краiны пад час бескаралеўя, Мiкалай Радзiвiл Руды, падтрыманы Астафеем Валовiчам i Паўлам Пацам, выступiў зь iнiцыятываю заканадаўча замацаваць рэлiгiйную талерантнасьць, каб захаваць дзяржаву ад рэлiгiйных войнаў. У вынiку галасаваньня быў прыняты акт Варшаўскай канфэдэрацыi, адзiн з пунктаў каторага гаварыў: "А iж в Речы Посполiтой ест розность немалая з стороны веры хрестiяньское, забегаючы тому, абы се с тое прычыны межы людмi заiстье якое шкодлiвое не вщело, которую по iншiх королевствах ясне вiдiм, обецуем то собе сполне за нас i за потомкi нашы на вечные часы покой межы собою заховатi, а для розное веры i отмены в костелах кровi не пролiвать, анi се каратi отсуженьем маетностi, почстiвостью, везеньем i выволаньем, i зверхностi жадное, анi уряду до такового поступку жадным способом не помагать".

Гэта быў першы ў сьвеце прававы акт, якi дэкляраваў прынцыпы раўнапраўя памiж людзьмi розных веравызнаньняў. Для Эўропы, ахопленай полымем рэлiгiйных войнаў, Варшаўская канфэдэрацыя стала прыкладам, як укладаць справы свабоды сумленьня. Пяць месяцаў раней у Парыжы быў абвешчаны каралеўскi дэкрэт, забараняючы па ўсёй Францыi ўсялякiя сабраньнi, пропаведзi i служэньнi эвангельскiх хрысьцiянаў, пагражаючы за яўнае цi патаемнае вызнаньне "герэзii" сьмерцю. Аж да канца XVI стагодзьдзя францускiя гугеноты ставiлi Рэч Паспалiтую ў прыклад сваiм суайчыньнiкам.

Увогуле, час першага бескаралеўя паказаў, на што здольны народ, у якiм жывуць iдэi Рэфармацыi. Уладу ў Вялiкiм Княстве ўзяў на сябе сэнат на чале зь вялiкiм гетманам Радзiвiлам Рудым. Шляхта па ўсёй краiне пачала склiкаць "каптуры" - канфэдэрацыi на ўзроўнi ваяводзтва, якiя павiнны былi захаваць цэласнасьць дзяржавы i забясьпечыць унутраны супакой на час бескаралеўя. "Калi б хто парушаў парадак, рабаваў цi забiваў, будзем таго лiчыць па-за законам, жыцьця яго пазбавiм, маёмасьць яго спустошым", - пiсалася ў адным з тагачасных унiвэрсалаў (пасланьняў). На шляхах i ўздоўж межаў краiны зьявiлiся ўзброеныя шляхецкiя аддзелы. Да вялiкага зьдзiўленьня сваiх i чужых не было нiякага замяшаньня. За паўтары гады адсутнасьцi манарха ў Вялiкiм Княстве не пралiлося анi кроплi крывi. Унутраны парадак у дзяржаве забясьпечылi самi лiцьвiны, выдатна здаючы iспыт на грамадзянскую сьпеласьць.

Мiж тым трэба было выбiраць караля. Кандыдатура Генрыка Валуа падабалася католiкам, але не падабалася кальвiнiстам. Але i тыя, i другiя хацелi заключыць з будучым каралём дамову аб уладзе. Так паўсталi знакамiтыя генрыкаўскiя артыкулы. Iх можна сьмела назваць канстытуцыйным актам Рэчы Паспалiтай Двух Народаў, якi акрэсьлiваў палiтычны i грамадзкi лад дзяржавы. Шляхта, сабраная каля Варшавы, мусiла зрабiць тое, што праз два стагодзьдзi рабiлi айцы-заснавальнiкi Злучаных Штатаў Амэрыкi. Генрыкаўскiя артыкулы вызначалi, што вольныя элекцыi (выбары) караля i вялiкага князя павiнны праходзiць пры кожнай зьмене манарха, пры гэтым нельга iм перашкаджаць або вызначаць наступнiка пры жыцьцi папярэдняга караля. Далей падцьвярджалася Варшаўская канфэдэрацыя, гэта значыць свабода веравызнаньня, i забаранялася каралю бяз згоды сойму аб'яўляць вайну, склiкаць паспалiтае рушэньне, а таксама прызначаць падаткi. Каралеўскi скарб павiнен быў забясьпечваць абарону межаў i ўтрыманьне прафэсiйнага войска. Калi няма пiльнай патрэбы, сойм павiнен склiкацца раз на два гады не даўжэй, чым на шэсьць тыдняў. Са складу сойму выбiралiся шаснаццаць сэнатараў, якiя павiнны быць пры каралi i вялiкiм князю як дарадцы. Акрамя таго манарх не павiнен нiчога прадпрымаць у справе сужонства бяз рады i згоды сэнатараў i не шукаць магчымасьцяў для разводу. "А калi б, Божа захавай, штосьцi супраць правам, вольнасьцям, артыкулам i ўмовам мы (г.зн. кароль) учынiлi або нечага ня выканалi, тады грамадзяне двух народаў ад паслушэнства i веры, якiя нам належаць, свабодныя".

Разам з генрыкаўскiмi артыкуламi будучаму манарху паставiлi таксама ўмовы, датычныя свабоды веравызнаньня ў самой Францыi. Гэтыя ўмовы патрабавалi, каб Карл IX абвесьцiў паўсюдную амнiстыю для гугенотаў, прызнаў свабоду веравызнаньня, вярнуў нашчадкам кальвiнiстаў, забiтых у ноч сьвятогы Баўтарамея, а таксама эмiгрантам, маёмасьць i годнасьць, дазволiў свабодна праводзiць кальвiнскiя набажэнствы i зьняў аблогу гугеноцкiх крэпасьцяў. Францускi пасол Жан дэ Манлюк прыняў ад iмя будучага манарха гэтыя ўмовы, чым у значнай меры паспрыяў выбраньню Генрыка Валуа каралём Рэчы Паспалiтай.

Адразу пасьля выбараў пасольства Рэчы Паспалiтай Двух Народаў накiравалася на берагi Сэны. Парыж зь неахвотай пагадзiўся на ўмовы беларускiх i польскiх кальвiнiстаў. Была зьнятая аблога Ля Рашэлi, гэтаму гораду i яшчэ двум iншым было дазволена публiчна праводзiць эвангельскiя служэньнi, а прыватныя набажэнствы дазвалялiся па ўсёй краiне. Прыезд пасольства выратаваў ад зьнiшчэньня гугеноцкi горад Сансэру, у якiм на момант зьняцьця аблогi засталася толькi адна бочка пораху. Рэлiгiйная вайна ў Францыi была спынена на добрых некалькi гадоў. Беларускiя i польскiя кальвiнiсты супольнымi намаганьнямi прымусiлi францускага караля даць свабоду сваiм братам па веры.

На колькi прыклад Рэчы Паспалiтай заахвочваў Францыю да талерантнасьцi, на столькi прыклад Францыi быў для паслоў Рэчы Паспалiтай яшчэ адным падцьвярджэньнем слушнасьцi сваёй паставы. Яны праяжджалi праз спаленыя вёскi i зруйнаваныя мястэчкi, бачылi голад i зьнiшчэньне на ўсiм сваiм шляху. Таму з тым большай настойлiвасьцю патрабавалi ад Генрыка Валуа прысягнуць, згодна з генрыкаўскiмi артыкуламi, захаваньне свабоды веры, сумленьня i слова. Калi пад час урачыстай iмшы ў Нотрэ-Дам будучы кароль Рэчы Паспалiтай паспрабаваў абмiнуць гэтыя параграфы артыкулаў, адзiн з паслоў, Ян Збароўскi, на вачах усяго каралеўскага двара сказаў: "Si non iurabis, non regnabis" (Не прысягнеш, ня будзеш каралём). Прыйшлося Генрыку Валуа падцьвердзiць артыкулы Варшаўскай канфэдэрацыi. Пад час каранацыi ў Кракаве 20 лютага 1575 году сцэна з Нотрэ-Дам паўтарылася. Зноў Валуа паспрабаваў абмiнуць невыгодныя словы пра свабоду веравызнаньня. Тады Ян Фiрлей, маршалак каронны, i Мiкалай Радзiвiл Руды, вялiкi гетман лiтоўскi, не дазволiлi працягваць каранацыю, пакуль усе пункты прысягi ня будуць названыя, у тым лiку абавязацельства не перасьледваць нiкога за веру. Францускi каралевiч саступiў i стаў каралём i вялiкiм князем Генрыкам I, а артыкулы Варшаўскай канфэдэрацыi набылi сiлу закону. Праўда, караляваньне новага манарха доўжылася ўсяго чатыры месяцы. Даведаўшыся пра сьмерць свайго брата, Карла IX, Генрык Валуа ў чэрвенi 1575 году ўцёк з Кракава, каб стаць францускiм каралём Генрыкам III, а для Рэчы Паспалiтай Двух Народаў зноў пачалося бескаралеўе.

У наступным годзе прайшлi новыя выбары, i каралём стаў сямiгародзкi гаспадар Стэфан Баторы. Новы манарх адразу заявiў, што ён пануе над народам, а не над сумленьнямi, i без анiякiх хiтрыкаў падпiсаў генрыкаўскiя артыкулы. Многiя гiсторыкi назвалi гэтага караля "адпаведным чалавекам", якi паказаў, што Рэч Паспалiтая Двух Народаў, дзяржава, якая абмежавала сваiх манархаў законам, дала iм уладу на падставе дамовы, ня толькi не апынулася ў хаосе i анархii, але наадварот, жыла, разьвiвалася, перамагала ў войнах. Заходняя Эўропа прыглядалася да дэмакратычных мэханiзмаў улады ў Рэчы Паспалiтай, шукаючы для сябе прыклады дзяржаўнага будаўнiцтва.

Стэфан Баторы, таленавiты военачальнiк i мудры палiтык, шмат зрабiў для ўмацаваньня Рэчы Пасталiтай, перад усiм у ваенна-палiтычнай сфэры, i перш за ўсё яго дзейнасьць была скiраваная на справы Вялiкага Княства. У 1579 годзе войскi вялiкага князя лiтоўскага вызвалiлi Полацак i ўсю паўночна-усходнюю Беларусь ад маскоўцаў, а ў 1582 годзе было падпiсанае перамiр'е з Масквою, якое скончыла Лiвонскую вайну - крывавую вайну, што паставiла пад пагрозу незалежнасьць Вялiкага Княства. Стэфан Баторы меў таксама вялiкае жаданьне пашырыць адукацыю ў краiне. Аднак у караля i вялiкага князя была адна iлюзiя: яму здавалася, што найлепш паспрыяюць разьвiцьцю краiны езуiцкiя школы, у якiх ён бачыў апiрышча ладу i парадку. На жаль, практыка паказала, што менавiта з гэтых школаў у хуткiм часе выйшлi найвялiкшыя крыкуны, якiя пад прыкрыцьцём абароны свабодаў i шляхецкай залатой вольнасьцi нiшчылi ўсякi парадак i супакой краiны. Як бы там нi было, але кароль Стэфан надаў вiленскай езуiцкай школе статус Акадэмii i адкрыў калегiюмы ў Полацку i Гораднi.

Маючы такога апекуна, езуiты зь вялiкай руплiвасьцю ўзялiся за справу пашырэньня каталiцтва ў Вялiкiм Княстве. Перш за ўсё яны скiравалi сваю ўвагу на палiтычную элiту краiны, спрабуючы перацягнуць яе на свой бок. I адразу дасягнулi гучнага посьпеху. Мiкалай Крыштаф Радзiвiл, званы Сiротка, сын Мiкалая Радзiвiла Чорнага, пад час сваёй вучобы ў Нямеччыне i Iталii, сур'ёзна захварэў i, шукаючы паратунку, выракся веры свайго бацькi, перайшоўшы ў каталiцтва. Стан здароўя маладога магната палепшыўся, i Мiкалай Крыштаф, вярнуўшыся на радзiму, схiлiў перайсьцi з кальвiнiзму на каталiцтва сваiх родных. Каталiцкая царква ў Беларусi трыюмфавала, бачачы, як сын апостала Рэфармацыi нiшчыць справу свайго бацькi, закрываючы ў сваiх уладаньнях цэрквы, друкарнi, палячы Бiблii. Аднак у хуткiм часе хвароба вярнулася, i малады чалавек амаль цалкам страцiў слых. Жадаючы замалiць свае грахi, Мiкалай Крыштаф паехаў у Сьвятую Зямлю, у Ерузалiм, але гэта не дапамагло, засноўваў езуiцкiя калегiюмы, але здароўе станавiлася ўсё горшым. З-за хваробы бацькi зь дзевяцi ягоных дзяцей трое памерлi ў дзяцiнстве, а яшчэ чацьвёра сыноў памерлi, не пакiнуўшы нашчадка. Ня дзiва, што хутка галасы, што славiлi "мудрае рашэньне" Мiкалая Крыштафа, сьцiхлi, а спробы схiлiць да каталiцкай веры iншых магнатаў Княства ня мелi вялiкага посьпеху.

Тым ня менш езуiты не здалiся, а пачалi рэалiзоўваць больш доўгатэрмiновую праграму. Школы, адкрытыя пры кальвiнскiх зборах яшчэ за жыцьця Мiкалая Радзiвiла Чорнага, далi адукацыю сотням маладых людзей. Каб працягваць вучобу, яны павiнны былi ехаць за мяжу, бо ў Вялiкiм Княстве не было свайго ўнiвэрсытэту, а зрабiць гэта маглi далёка ня ўсе. Бачачы патрэбу краiны ў вышэйшай навучальнай установе, езуiты пачалi захады, каб адкрыць у Вiльнi Акадэмiю, што i адбылося ў 1579 годзе. У Вiленскую Акадэмiю прымалiся на вучобу ня толькi католiкi, але таксама кальвiнiсты, лютаране, праваслаўныя, i гэта адкрыла перад езуiтамi вялiкую прастору для распаўсюджваньня "рымскай веры". Калi празь некалькi гадоў эвангельскiя хрысьцiяне ўсьвядомiлi, што значыць унiвэрсытэт у сваёй краiне, i пачалi рабiць захады па арганiзацыi кальвiнскай акадэмii ў Вiльнi, быў ужо iншы час i iншая ўлада. Вялiкае Княства так i не атрымала свайго кальвiнскага ўнiвэрсытэту.

Падтрымка з боку караля надавала езуiтам адвагi ў iх змаганьнi з Рэфармацыяй, але адкрыта супрацьстаяць эвангельскаму хрысьцiянству ў iх не было сiлы. Асноўная заканадаўчая i выканаўчая ўлада была ў руках кальвiнiстаў, вялiкага гетмана Мiкалая Радзiвiла Рудога i канцлера Астафея Валовiча. Краiна жыла прынцыпамi Рэфармацыi, i гэта было вiдочна на кожным кроку. "Шляхта не саромееца трымаць шынкi, займацца гандлем, лiхвярствам i iншымi нiзкiмi справамi, толькi б яны служылi абагачэньню i прыносiлi прыбытак", - пiсаў Андрэй Волан, кальвiнскi прапаведнiк, аўтар шматлiкiх трактатаў на грамадзка-палiтычныя тэмы. Да нашых дзён дайшлi запiскi Фёдара Еўлашоўскага, дробнага шляхцiча зь Ляхавiчаў, у якiх ён распавядае пра сваё жыцьцё i пра жыцьцё Княства ў другой палове XVI стагодзьдзя. У 1566 годзе дваццацiгадовы Еўлашоўскi прыехаў у Вiльню i дзеля цiкавасьцi зайшоў у кальвiнскi збор. Акурат тады прапаведвалi "мiнiстры ўчоные Вендрагоўскi i Касьцiнiюс", i малады чалавек, атрымаўшы ад гэтай пропаведзi "велiкую утеху", прымае кальвiнскае веравызнаньне. Эвангельскае вучэньне аб волi Божай для кожнага чалавека, прапаведванае кальвiнскiмi мiнiстрамi, скiроўвала чалавека на тое, каб ён рэалiзаваў сваё прызначэньне ў грамадзкiм жыцьцi, бiзнэсе, сваёй прафэсii, абвяшчала прынцыпы працавiтасьцi, дабрасумленнасьцi, ашчаднасьцi, прадпрыймальнасьцi. Фёдар Еўлашоўскi сур'ёзна прыняў Слова Божае i пачаў жыць згодна з гэтым. Неўзабаве, дзякуючы сваёй працавiтасьцi i стараннасьцi, ён назапасiў немалое багацьце i, пачынаючы зь сярэдзiны 70-х гадоў XVI стагодзьдзя, як бачна з дакумантаў, пазычаў вялiкiя сумы (па некалькi тысячаў коп лiтоўскiх грошаў) гатоўкаю некаторым магнатам. У той час за дзьве капы можна было набыць каня, а 60 коп каштаваў каменны дом у цэнтры Менску (капа раўнялася 60 грошам). Пытаньнi эканомiкi цiкавiлi i палiтыкаў, i паэтаў. Менскi ваявода Ян Абрамовiч, адзiн зь лiдараў рэфармацыйнага руху ў Княстве, напiсаў кнiгу "Погляды лiцьвiна на танную куплю i даражэйшы продаж збожжа", у якой тлумачыў неабходнасьць свабоды гандлю ў дзяржаве. Яго сучасьнiк, фiлёзаф i паэт Язэп Даманеўскi ў сваiх творах паказваў працу, актыўную жыцьцёвую пазыцыю як крынiцу шчасьця чалавека, а гультайства i бязьдзейснасьць як прычыну нешчасьлiвага жыцьця, абгрунтоўваючы гэта прыкладамi зь Бiблii. Даманеўскi сьцьвярджаў, што праца павiнна быць прадукцыйная i грамадзка карысная i што яна ня можа зьняважыць шляхецкай годнасьцi. Як прыклад таго, што надае гонар працаўнiку, паэт паказваў рамяство, гандаль i сельскую гаспадарку. Такая пазыцыя грамадзтва не магла не спрыяць хуткаму разьвiцьцю эканомiкi краiны.

Ня меншы ўздым перажывала i юрыдычная думка Вялiкага Княства. Прынцыпы свабоды асобы, свабоды слова i сумленьня адлюстроўваюць юрыдычныя дакуманты таго часу, публiцыстыка i багаслоўскiя трактаты. Ужо ўзгаданы Андрэй Волан у сваiм творы "Аб палiтычнай або грамадзянскай свабодзе" пiсаў: "Нiхто з разумных людзей не сумняецца ў тым, што свабода больш за ўсё адпавядае чалавечай прыродзе, i нiхто, такiм чынам, не нараджаецца рабом... Першы i галоўны крытэр нашай свабоды заключаецца ў тым, каб нашае жыцьцё было свабоднае ад усякага замаху на яго i несправядлiвасьцi. Далей, каб нашая маёмасьць i багацьце не ставалiся ахвяраю якога рабаваньня цi гвалту". Тут будзе дарэчы ўзгадаць канцлера Вялiкага Княства Астафея Валовiча, паплечнiка Мiкалая Радзiвiла Чорнага ў правядзеньнi зямельнай рэформы, арганiзатара працы i рэдактара Другога (1566 г.) i Трэцяга (1588 г.) Статутаў Вялiкага Княства Лiтоўскага. Гэтыя зборнiкi законаў зьяўляюцца сапраўднымi шэдэўрамi беларускай юрыдычнай думкi. Статут 1588 году лiчыцца найлепшым i найдасканалейшым юрыдычным кодэксам у Эўропе XVI стагодзьдзя. Нават праз два стагодзьдзi пасьля прыняцьця ён па-ранейшаму ўважаўся за найвыдатнейшы эўрапейскi збор законаў. Пасьля захопу Беларусi Расейскай iмпэрыяй яшчэ амаль 50 гадоў нашая краiна жыла паводле Статуту 1588 году, а не паводле расейскага заканадаўства. Статут абвяшчаў iдэю праўнай дзяржавы, у якой "естесмо невольнiкамi прав для того, абысьмы вольностi ужыватi моглi", замацоўваў падзел судовай i выканаўчай улады, лiквiдаваў судовыя прывiлеi магнатаў, сьцьвярджаў прынцыпы свабоды сумленьня i роўнасьць усiх перад законам. Акрамя таго Статут замацоўваў тагачасную беларускую мову ў якасьцi дзяржаўнай, ды i сам быў напiсаны па-беларуску, каб кожны жыхар Вялiкага Княства мог ведаць свае правы. Астафей Валовiч, будучы глыбока веручым чалавекам, на працягу свайго жыцьця засноўваў цэрквы, шпiталi, школы, актыўна ўдзельнiчаў у жыцьцi эвангельска-рэфармаванага Задзiночаньня ў Вялiкiм Княстве. На сваёй "сьмяротнай пасьцелi" ў Гораднi канцлер запаведаў пахаваць сябе ў мураваным склепе пад кальвiнскiм зборам у Сiдры (Гарадзенскi павет) без усялякiх цырымонiяў, "кгды там не на войну отхожу", а "во всiх iменiях моiх невольнiк, анi жадный дедечным правом зневоленый человек, хотя бы вязнем i должнiком зостал, маеть вольно служiтi i проч iтi".

Недзе каля 1580 году Васiль Цяпiнскi, муж пляменьнiцы Астафея Валовiча князёўны Соф'i Жыжэмскай, сябра i паплечнiк Сымона Буднага, выдаў пераклад Эвангельляў на беларускую мову, кажучы: "Рады паказаць маю веру, якую маю, асаблiва народу свайму рускаму". Друкуючы беларускi пераклад Эвангельляў, асьветнiк i рэфарматар спадзяваўся ўзьняць хрысьцiянскую духоўнасьць у грамадзтве, "ня толькi для лепшае iх веры, але таксама для лепшага разуменьня, i ў дадатак, для iх самiх навучаньня". Гаворачы пра неабходнасьць разуменьня Слова Божага, Васiль Цяпiнскi зьвяртаў асаблiвую ўвагу на разьвiцьцё i ўдасканаленьне школьнай справы, выступаў як гарачы патрыёт сваёй краiны, заклiкаючы не занядбоўваць родную мову, асаблiва ў пропаведзi Слова Божага.

Калi глядзець на 70-80-ыя гады XVI стагодзьдзя, можна сказаць, што Вялiкае Княства дыхала Рэфармацыяй. Нават праваслаўная царква не магла пазьбегнуць гэтага ўплыву. У гэты час у беларускiх гарадах пачалi актыўна дзейнiчаць брацтвы, якiя аб'ядноўвалi месьцiчаў, шляхту i некаторых сьвятароў. Братчыкi перш за ўсе iмкнулiся рэфармаваць праваслаўную царкву, спрабуючы надаць служэньню духавенства эвангельскiя прынцыпы, увесьцi ў царкоўнае жыцьцё пэўныя элемэнты Рэфармацыi. Берасьцейскi бiскуп Пацей з абурэньнем пiсаў: "Якож теперешнiх часов есть iх не мало не только межы геретiкамi, але i межы православнiкамi нашымi, которые зле Пiсьма разумеючы, iначей iх выкладают, а мало не за одно з геретiкамi i з арыяны держат...Смотрiж одно хто то чынiт, хто таковыя новiны спросные розсевает? Певне, не стан духовны, але люд посполiтый, простый, ремесный, который покiнувшый ремесло свое, дратву, ножнiцы i шыло, а прылащiвшы себе врад пастырскi, Пiсмом Божым шырмуют, нiцуют, выворачывают i на свое блюзнерскiе i хвальшывые потравы оборачают". Спробы праваслаўнай герархii абмежаваць дзейнасьць брацтваў, якiя ўсе мацней патрабавалi паправы маральнага жыцьця духавенства i вучэньня, якое б абапiралася на Слова Божае, не давалi станоўчых вынiкаў. У краiне Рэфармацыi цяжка супрацьстаяць патрабаваньням рэформы.

У сьнежнi 1586 году ў Гораднi раптоўна памёр кароль Рэчы Паспалiтай Двух Народаў Стэфан Баторы. Краiна чарговы раз стала перад пытаньнем, хто будзе каралём. Кальвiнiсты Вялiкага Княства, пiльна гледзячы, каб падчас бескаралеўя ня быў "занядбаны i пакрыўджаны народ наш i ўсё Вялiкае Княўства Лiтоўскае", таксама мелi надзею замацаваць яшчэ больш свае правы i, дзякуючы гэтаму, аслабiць уплыў езуiтаў. Полацкi ваявода Мiкалай Монвiд Дарагастайскi, не чакаючы выбараў караля, загадаў, каб у Полацку нiводнага езуiта не было. Крыштаф Радзiвiл Пярун, сын Мiкалая Рудога, князь Аляксандар Пронскi, Ян Абрамовiч, Ян Глябовiч i iншыя магнаты кальвiнiсты пачалi актыўна супрацьдзейнiчаць езуiтам па ўсёй краiне. Здавалася, што пройдзе яшчэ трохi часу, i ўжо нiшто ня зможа пагражаць Рэфармацыi ў Вялiкiм Княстве. Але выбары караля ў 1586 годзе выявiлi яшчэ адно трагiчнае занядбаньне беларускiх рэфарматараў. Прыхiльнiкi Рэфармацыi ў Вялiкiм Княстве аднадушна выступалi ў абарону незалежнасьцi сваей краiны, i тут не было iстотна, хто быў кальвiнiстам, хто лютаранiнам, хто арыянiнам. Але ў iншых палiтычных пытаньнях эвангельскiя хрысьцiяне ня мелi супольнай плятформы, i таму кожны вёў палiтыку як хацеў i як разумеў. Таму пад час элекцыi 1587 году беларуская шляхта, пераважна кальвiнская, галасавала за швэдзкага каралевiча Жыгiмонта, выхаванца езуiтаў, католiка з католiкаў.

Контррэфармацыя

У 1587 годзе вялiкiм князем лiтоўскiм i каралём польскiм быў абраны Жыгiмонт Ваза, сын швэдзкага караля Яна III Вазы i Кацярыны зь Ягайлавiчаў, сястры Жыгiмонта Аўгуста. "Кароль Стэфан быў добры для жаўнераў, а гэты будзе добры для ксяндзоў", - сказаў свайму атачэньню папскi нунцы, даведаўшыся аб вынiках выбараў. I ён ведаў, што гаварыў. Кароль Жыгiмонт Ваза на працягу ўсяго свайго доўгага панаваньня нi на крок не адступiўся ад прагненьня зрабiць каталiцтва адзiным веравызнаньнем ня толькi ў Рэчы Паспалiтай, але i за яе межамi. Гэтаму была падпарадкавана ўся ўнутраная i зьнешняя палiтыка дзяржавы, а ўсе астатняе ня мела анiякага значэньня ў вачох манарха. Новы кароль як нiчым на свеце брыдзiўся талерантнасьцю, якая была тады нормай у Рэчы Паспалiтай Двух Народаў, сьведчыць адзiн зь яго сучасьнiкаў, i "калi б ад яго толькi залежала, не было б у гэтым каралеўстве анiводнаго схiзматыка, кальвiна цi лютара". Але пры ўсiм сваiм ваяўнiчым каталiцызме Жыгiмонт Ваза пад час каранацыi быў вымушаны падпiсаць генрыкаўскiя артыкулы, якiя абмяжоўвалi ўладу манарха i гарантавалi свабоду веравызнаньня. Рэфармацыя ў нашай краiне была вельмi моцнай, i аднаго жаданьня караля, каб яе зьнiшчыць, было замала. Хоць у Польскiм Каралеўстве каталiцкая царква ўжо адваявала свае пазыцыi, страчаныя ў сярэдзiне стагодзьдзя, у сэнаце Вялiкага Княства па-ранейшаму падаўляючую большасьць складалi кальвiнiсты i лютаране, i iх голас не дазволiў Жыгiмонту Вазе адкiнуць артыкул аб талерантнасьцi. Статут Вялiкага Княства Лiтоўскага, падрыхтаваны перад усiм эвангельскiмi хрысьцiянамi, у адным са сваiх артыкулаў слова ў слова паўтараў тэкст Варшаўскай канфэдэрацыi.

Хрысьцiяне Вялiкага Княства нейкi час цешылi сябе надзеяй, што кароль, народжаны ў лютаранскай Швэцыi, прынамсi ня будзе перашкаджаць рэфармацыйнаму руху. Рэальнасьць вельмi хутка паказала марнасьць падобных спадзяваньняў. Жыгiмонт Ваза атачыў сябе езуiтамi, якiх ведаў яшчэ са Стакгольму, дзе члены гэтага ордэну былi яго настаўнiкамi i выхавацелямi, i адкрыта заявiў, што дзяржаўныя пасады ён будзе даваць толькi католiкам. Ня мае значэньне адукацыя, здольнасьцi, розум, важна толькi падзяляць праграму караля - ачысьцiць Рэч Паспалiтую ад усяго некаталiцкага. На дзяржаўным узроўнi была аб'яўлена вайна Рэфармацыi.

Аднак прагненьнi Жыгiмонта Вазы так i засталiся б прагненьнямi, калi б яго iдэi былi толькi ягонымi iдэямi. На самой справе кароль Рэчы Паспалiтай ня быў аўтарам сваёй палiтыкi. Сапраўднымi аўтарамi, а таксама выканаўцамi палiтыкi Контррэфармацыi ў Рэчы Паспалiтай былi езуiты. Iх нястомная, прадуманая праца дала каталiцкай царкве ў Вялiкiм Княстве шмат новых вернiкаў. Вось як апiсвае iх дзейнасьць Ю. Лукашэвiч, аўтар грунтоўнай працы "Дзеi кальвiнскiх цэркваў у Лiтве": "Езуiты выступалi з амбонаў супраць Лютара, Кальвiна, Цвiнглi, Арыя i iх пасьлядоўнiкаў, выклiкалi дысыдэнтаў (так называлi тады католiкi эвангельскiх хрысьцiянаў) на дыспуты, прамаўлялi да народу на рынках, iмкнулiся здабыць магнатаў для каталiцкай царквы, не прапускалi нiводнага спосабу, каб аслабiць або зганьбiць iншаверцаў, нацкоўвалi на iх натоўп i руйнавалi iм зборы, не аглядаючыся на лiтоўскi Статут, якi зьнiшчэньне сьвятыняў усялякiх хрысьцiянскiх вызнаньняў строга караў... У Вiльнi друкар Данiэль зь Ленчыцы, кальвiн, не пераставаў выдаваць творы свайго вызнаньня. Каб гэтаму перашкодзiць, езуiты намовiлi слугу ягонага, каб той скраў шрыфты, i калi ён зрабiў гэта, езуiты злачынцу ў сваiм калегiюме хавалi i выдаць пацярпеламу не хацелi... Не было ў Лiтве закутка, дзе б яны ня мелi сваiх мiсыяў, асаблiва пашыраючы сваё апостальства на Жамойць, Белую Русь i Наваградак. Па маёнтках, касьцёлах, пад час фэстаў, кiрмашоў, пахаваньняў, усюды i заўсёды совалiся езуiты, робячы прыхiльнiкаў каталiцкай царкве i трапляючы праз вочы да сэрца народу, арганiзоўваючы сцэнiчныя вiдовiшчы, кананiзацыi сьвятых i г.д. Усё гэта было прадумана, каб падабалася натоўпу, а таксама каб прынiзiць дысыдэнтаў, абрады i служыцеляў якiх не забывалi езуiты высьмейваць i ганьбiць разнастайнымi спосабамi, у сваiх палемiчных творах, супраць тых скiраваных, заўсёды пераходзячы на асобы. Пра найцнатлiвейшых, найадукаванейшых спамiж дысыдэнтаў пускалi ў такi спосаб розныя плёткi. Так, напрыклад, Волана, якi паўстрыманасьцю сваёй жыцьцё аж да 90 гадоў працягнуў, назвалi п'янiцам; пра Судровiя, якi ў ведах быў роўны найадукаванейшым езуiтам, прыдумалi байку, што да сталага веку быў катам у Львове, што срэбны талер украў i г.д. Пастановы дысыдэнцкiх сынодаў высьмейвалi, што на iх гаворка iдзе пра авёс, дровы, куры i iншае патрэбнае для мiнiстраў, як быццам духавенства каталiцкага вызнаньня на сваiх сходах нiколi не гаворыць пра дзесяцiны i грошы. Па праўдзе, дысыдэнты адкiдвалi гэтыя недарэчныя закiды, але езуiты, тысячу разоў паваленыя, тысячу разоў тое самае паўтаралi i, нарэшце, пераканалi ў гэтым народ, якi пачаў пагарджаць дысыдэнцкiм духавенствам, шануючы iх менш, чым п'янiцаў i жабракоў. Да таго ж езуiты ўсялякiмi спосабамi прыцягвалi ў сваю Акадэмiю сыноў дысыдэнтаў, i спамiж сваiх 700 вучняў мелi iх нямала, працуючы больш над iх перацягваньнем у каталiцкую царкву, чым над паглыбленьнем iх ведаў цi выхаваньнем iх справядлiвымi людзьмi i добрымi грамадзянамi".

У 1589 годзе кароль Генрык IV выгнаў з Францыi езуiтаў "як дэмаралiзатараў моладзi, разбуральнiкаў грамадзкага парадку, ворагаў караля i дзяржавы". У Рэчы Паспалiтай у гэты самы час езуiты былi падтрымлiваныя ўсёй моцай каралеўскага аўтарытэту. Кароль спрыяў езуiтам, як толькi мог, i было вiдавочна, што дасягнуць у дзяржаве нейкiх высокiх пасадаў можна было толькi па iх пратэкцыi. Душы людзей тады пачалi дзiўна зьмяняцца, i то ў спосаб, адпавядаючы жаданьням асобы, якая мела права даваць староствы, ваяводзтвы, месцы ў сэнаце. Магнаты, шляхта, частка месьцiчаў адзiн за другiм пачалi здраджваць Рэфармацыi i далучацца да каталiцкай царквы, цi то прагнучы атрымаць пасаду, цi баючыся перасьледваньняў. Назiраючы ўсе гэта, ангельскi пасол Томас Ро з горыччу адзначаў, што як сьведчыць прыклад Рэчы Паспалiтай "фанабэрыя i хцiвасьць шмат могуць у сьвеце".

Бачачы такiя посьпехi каталiцкай царквы ў змаганьнi з Рэфармацыяй, а з другога боку, ня могучы самi даць рады з эвангельскiмi хрысьцiянамi, якiя "не по одной, але велiкiмi громадамi стадо Хрыстово урываючы да своее сборы плюгавое загоняють", некаторыя герархi праваслаўнай царквы ў Беларусi i Ўкраiне зьвярнулiся да папы рымскага з просьбаю аб заключэньнi вунii памiж праваслаўнай i каталiцкай цэрквамi ў Рэчы Паспалiтай. Прычыны такога кроку вельмi ясна выкладзеныя ў праграмным дакуманце вунii - Грамаце ад 2 сьнежня 1594 году: "А найболее таму, што ў цяперашнiя няшчасныя часы сярод людзей памножылася нямала размаiтых ерасяў. Шмат хто, адступаючы ад хрысьцiянскай праваслаўнай веры, бяжыць ад нашага закону i Божай царквы, выракаецца сапраўднае хвалы Бога, адзiнага ў Тройцы". Папа рымскi Клiмент VIII з радасьцю ўспрыняў выступленьне праваслаўнай царквы Вялiкага Княства супраць супольнага ворага - рэфармацыйнага руху, i ў 1596 годзе ў Берасьцi была заключаная вунiя мiж праваслаўнай i каталiцкай цэрквамi.

Заключэньне Берасьцейскае вунii стала яшчэ адным посьпехам Контррэфармацыi ў Вялiкiм Княстве. Зь вялiкай хуткасьцю краiна, як i 50 гадоў таму, мяняла сваё аблiчча. Магнаты, уплывовыя i руплiвыя вызнаўцы эвангельскай веры, памiралi адзiн за другiм, саступаючы свае месцы ў сэнаце католiкам, выхаванцам езуiтаў, якiм Жыгiмонт Ваза даваў найвышэйшыя пасады ў дзяржаве. Канец XVI пачатак XVII стагодзьдзяў - гэта час зьмены пакаленьняў у Вялiкiм Княстве. Адыходзiла ў вечнасьць пакаленьне Рэфармацыi, людзi, якiя прынялi Слова Божае ў сваё жыцьцё, жылi гэтым Словам i зьмянiлi краiну, закладаючы падвалiны Божага блаславенства для сваёй Бацькаўшчыны. Iх дзецi не пайшлi сьледам за бацькамi, зрабiлi iншы выбар. Калi паглядзець бiяграфii розных дзяржаўныхi дзеячоў Вялiкага Княства таго часу, кiдаецца ў вочы, што амаль усе яны былi кальвiнiстамi цi лютаранамi, вучылiся ў рэфармацкiх школах, ва ўнiвэрсытэтах Караляўца, Вiтэнбэрга, Ляйпцыга, але пачынаючы зь 90-ых гадоў XVI стагодзьдзя ў iх жыцьцi адбылiся рэзкiя зьмены сьветапогляду, i мы ўжо бачым iх альбо католiкамi, альбо вунiятамi.

Чаму гэта адбылося? Чаму Рэфармацыя, так хутка i так паўсюдна ахапiўшая Вялiкае Княства, пачала iмклiва губляць пазыцыi? Можна выказваць розныя меркаваньнi, але нават не праводзячы спэцыяльных дасьледваньняў магчыма назваць асноўныя прычыны падобнай сытуацыi. Па-першае, войны з Маскоўскай дзяржавай аслабiлi Вялiкае Княства i прымусiлi шукаць больш цеснага саюзу з Польскiм Каралеўствам, адкрываючыся такiм чынам на ўсялякiя ўплывы свайго саюзьнiка. Перамога Контррэфармацыi ў Польшчы прадвызначыла падобныя працэсы i ў Вялiкiм Княстве. Другой, ня менш важнай прычынай адступленьня Рэфармацыi была несалiдарнасьць рэфарматараў. Багаслоўскiя канфлiкты разьдзялялi эвангельскiх хрысьцiянаў, якiя часта лiчылi важнейшым давесьцi, што iншыя рэфарматары памыляюцца, чым у адзiнстве выступаць супраць агульнага працiўнiка. Акрамя таго ў грамадзкiх i палiтычных пытаньнях эвангельскiя хрысьцiяне, у адрозьненьнi ад iхнiх братоў па веры ў iншых краiнах Эўропы, не выступалi адзiным фронтам, i таму часта не маглi абаранiць свае правы або дамагчыся выгаднага для сябе рашэньня цi разьвiцьця падзеяў. Такая нязгода мiж прыхiльнiкамi Рэфармацыi кантраставала з багаслоўскiм i арганiзацыйным адзiнствам, якое дэманстравала каталiцкая царква i якое iмпанавала шляхце. Яшчэ адной прычынай перамогi Контррэфармацыi ў Вялiкiм Княстве стала малая ўвага, якую ў апошнiя дзесяцiгодзьдзi XVI стагодзьдзя рэфарматары надавалi сваiм служыцелям. Адукаваныя, сусьветна вядомыя мiнiстры, такiя як Волан, Судровiй, Ласiцкi, не пакiнулi пасьля сябе настолькi ж адукаваных i руплiвых настаўнiкаў. Езуiцкая прапаганда выстаўляла эвангельскiх служыцеляў нiкчэмнымi людзьмi, а самiм рэфарматарам не хапiла мудрасьцi сур'ёзна заiнвэставаць у тое, каб падняць статус мiнiстраў свайго вызнаньня ў грамадзтве. У вынiку на пачатку XVII стагодзьдзя рэфармацыйны рух адчуваў вялiзарную нястачу служыцеляў, i дзесяткi збораў былi зачыненыя з-за банальнай адсутнасьцi пастара. Вернiкi, ня маючы духоўнай апекi з боку сваiх мiнiстраў, лёгка знаходзiлi яе з боку каталiцкiх сьвятароў i прымалi вучэньне i практыкi каталiцкай царквы.

Вялiкае Княства ўсё больш адыходзiла ад бiблiйных прынцыпаў, i гэта выяўлялася на ўсiх узроўнях грамадзкага жыцьця. Перасьледваньнi дысыдэнтаў, распачатыя ў краiне, захiсталi мараль грамадзтва. Калi ты можаш рабаваць, зьбiваць, зьдзеквацца з суседа, бо ён верыць ня так, як ты, то што можа табе перашкодзiць рабiць тое самае ў адносiнах да любога iншага чалавека. Iмклiвае падзеньне маралi стала характэрнай рысай пачатку XVII стагодзьдзя. Усё гэта выклiкала крызыс палiтычнай сыстэмы краiны. Дзеячы Рэфармацыi XVI стагодзьдзя, якiя стварылi канстытуцыйны лад Рэчы Паспалiтай Двух Народаў, маглi паўтарыць словы, сказаныя праз 200 гадоў Джэймсам Мэдысанам, адным са стваральнiкаў Канстытуцыi ЗША: "Мы паставiлi будучыню ўсiх нашых палiтычных установаў у залежнасьць ад здольнасьцi чалавецтва да самакiраваньня, ад здольнасьцi ўсiх разам i кожнага з нас кiраваць самiм сабою, стрымлiваць сябе, кiруючыся дзесяцьцю прыказаньнямi Божымi". Калi грамадзяне краiны ў значнай сваёй частцы кiравалiся ў жыцьцi Божым Словам, а не сваiмi жаданьнямi, краiна разьвiвалася i была прыкладам для ўсяго сьвету. Калi грамадзтва адыйшло ад Бiблii, ад Эвангельля, краiна пачала скатвацца ў хаос i бязладзьдзе. У 1573 годзе пад час першых выбараў караля на элекцыйным полi некалькi тыдняў стаяла 50 тысячаў збройнай шляхты, якая сабралася з усёй Рэчы Паспалiтай, каб выбраць сабе манарха. I за гэты час ня стрэлiла нiводная стрэльба, нiводзiн шляхцiч ня бiўся на шаблях з другiм. У канцы панаваньня Жыгiмонта Вазы не было такога сойму цi павятовага соймiку, калi б асабiстыя цi палiтычныя пытаньнi не вырашалiся з ужыцьцём сiлы. Кароль першы даў прыклад беззаконьня сваiм падданым, адкрыта парушаючы пастановы Варшаўскай канфэдэрацыi i падтрымлiваючы ўсякiя перасьледваньнi эвангельскiх хрысьцiянаў. Як зьнешняя, так i ўнутраная палiтыка Рэчы Паспалiтай характарызавалася тым, што iдэалёгiя Контррэфармацыi была ня толькi па-над маральлю, але i па-над здаровым сэнсам. Жыгiмонт Ваза, жадаючы пашырыць уладу каталiцкай царквы, распачаў вайну Рэчы Паспалiтай са Швэцыяй, вайну, непатрэбную нiкому, апрача Рыму. Палаючы гэтым жа жаданьнем, кароль падтрымаў маскоўскую авантуру Iлжэдзьмiтрыя, iдучы насуперак волi сэнату i грамадзтва Рэчы Паспалiтай. Безсэнсоўныя войны з суседзямi, рэлiгiйныя нецярпiмасьць унутры краiны, безадказнасьць на дзяржаўным узроўнi вось вынiкi караляваньня вялiкага князя i караля Жыгiмонта Вазы, "слугi дактрынаў", як назвалi яго сучасьнiкi. Калi ў 1632 годзе Жыгiмонт Ваза памёр, "увесь сойм, сэнат i народ больш занятыя былi змаганьнем са сваiмi суайчыньнiкамi, заражанымi герэзiямi, чым бясьпекай i цэласнасьцю Бацькаўшчыны, чым выбарамi новага валадара", - пiсаў да папы рымскага канцлер каронны Ежы Асалiнскi.

Залаты Век адыйшоў у гiсторыю...

У сярэдзiне XVII стагодзьдзя выбухнулi бомбы, закладзеныя недальнабачнай палiтыкай Жыгiмонта Вазы. Украiну ахапiла казацкае паўстаньне на чале з Багданам Хмяльнiцкiм, Польскае Каралеўства заатакавалi швэды, а Масква кiнула свае войскi на Вялiкае Княства. Рэч Паспалiтая, ня маючы грошаў у дзяржаўным скарбе, магла спадзявацца толькi на мужнасьць i пасьвячонасьць сваiх грамадзянаў, але панаваньне Жыгiмонта Вазы, а пасьля яго сына, Уладзiслава, зрабiлi тое, што гэтага акурат i не хапала. Падзеi вайны 1654-1667 гадоў былi катастрафiчнымi для Вялiкага Княства. Амаль уся краiна была акупаваная маскоўскiм войскам, Вiльня была захоплена i спалена. Брандэнбургскi пасол Лазар Кiтэльман, якi ў той час прыехаў да цара Аляксея ў Вiльню, убачыў жахлiвае вiдовiшча: "Усе гарады i вёскi былi спаленыя; кучамi ляжалi трупы пабiтага мiрнага лiцьвiнскага насельнiцтва, таксама жанчын i дзяцей, непахаваныя i загнiлыя". Маскоўская агрэсiя каштавала Беларусi стратай больш чым паловы жыхароў. Кожны другi беларус загiнуў у гэтай вайне, названай Патопам, на месцы гарадоў засталiся толькi попел i чорнае вугольле. Толькi на пачатку XIX стагодзьдзя колькасьць жыхароў Беларусi дасягнула ўзроўню першай паловы XVII стагодзьдзя. Вайна зьнiшчыла практычна ўсё мяшчанства. Зьнiк цэлы пласт рамесьнiкаў, прадпрыймальнiкаў, гандляроў. Калi ў Магiлёве ў 1645 годзе было каля 2 тысячаў рамесьнiкаў, дык у 1745 годзе iх было толькi 45. Дэмаграфiчная катастрофа i эканамiчны заняпад краiны суправаджалiся культурным крызысам ў грамадзтве. Магнаты i шляхта выракалiся свайго грунту запусьцелага краю, адкiнутага на стагодзьдзi назад. Усё цяжэй было гаварыць пра нейкую самастойнасьць Вялiкага Княства ў складзе Рэчы Паспалiтай. Усё часьцей, гаворачы пра сваё паходжаньне, беларуская арыстакратыя ўжывала словы "Gente Lithuanae, natione Polonae" (лiцьвiн родам, польскай нацыi). Урэшце пастанова сойму 1696 году надала польскай мове статус дзяржаўнай у Вялiкiм Княстве Лiтоўскiм.

Пачынаючы з Паўночнае вайны Расея адкрыта пачала ўмешвацца ва ўнутраныя справы Рэчы Паспалiтай. Гаспадарчы заняпад, грамадзянскi разлад i сваволя шляхты ператварылi некалi магутную дзяржаву ў "карчму заездную" для сваiх суседзяў. У 1796 годзе "тры каранаваныя разбойнiкi": Расея, Аўстрыя i Прусiя падзялiлi памiж сабою Рэч Паспалiтую Двух Народаў. Вялiкае Княства Лiтоўскае перастала iснаваць як дзяржава i было ўключана ў склад Расейскай iмпэрыi. Нацыянальная апатыя, якая ахапiла нашае грамадзтва ў XVIII-XIX стагодзьдзях прывяла да таго, што яно згубiла сваё iмя, а разам зь iм i гiсторыю. З другой паловы XIX стагодзьдзя жыхароў колiшняга Вялiкага Княства Лiтоўскага сталi называць беларусамi, а назву "Лiтва" пачалi адносiць да балцкай Жамойцi. Блытанiна, якая ўзьнiкла ў сувязi з гэтым, да сёньняшняга дня перашкаджае беларусам адказаць на пытаньне "хто мы?" i знайсьцi сваё месца ў гiсторыi.

Дарожныя знакi гiсторыi

XVI стагодзьдзе, стагодзьдзе Рэфармыцыi перамянiла гiсторыю i сталася крынiцаю прагрэсу i блаславенства ў жыцьцi многiх народаў. Увесь сьвет глядзiць на гэты пэрыяд як на час, калi былi закладзеныя падвалiны сучаснай эканомiкi, палiтыкi, навукi i культуры. Для нашай краiны гэта таксама выключнае стагодзьдзе. Большасьць найважнейшых для Беларусi падзеяў i зьяваў сабраныя менавiта ў гэты час. У пэўным сэнсе мы - нацыя XVI стагодзьдзя.

Прыняўшы iдэi Рэфармацыi, зьвярнуўшыся да Бiблii i асабiстых адносiнаў з Богам, беларускае грамадзтва перажыло вялiзарны ўздым у самых розных сфэрах свайго жыцьця. Пачалi шырока распаўсюджвацца школьнiцтва i кнiгадрукаваньне, юрыдычныя i палiтычныя набыткi нашых продкаў нават сёньня выклiкаюць захапленьне. Параўноўваючы разьвiцьцё розных краiнаў Эўропы XVI стагодзьдзя, можна сказаць, што Беларусь - Вялiкае Княства Лiтоўскае iшла ў тым самым накiрунку, што i Англiя: такое самае абмежаваньне ўлады манарха, такое самае разьвiцьцё мясцовага самакiраваньня, такое самае прыняцьцё Рэфармацыi вышэйшымi слаямi грамадзтва, такая самая эканамiчная актыўнасьць магнатаў i шляхты (у Англii - лордаў i сквайраў). На ўсходзе Эўропы паўставала краiна, па сваiм культурным, эканамiчным i палiтычным патэнцыяле здольная ўплываць на ўвесь кантынэнт. Чаго вартае хаця б змаганьне за рэлiгiйныя правы гугенотаў у Францыi.

Аднак на пачатку XVII стагодзьдзя гэтыя працэсы раптоўна загамавалiся. Здрада Рэфармацыi палiтычнай элiтай Вялiкага Княства Лiтоўскага стала прычынаю лявiны праклёнаў, якiя абрынулiся на наш народ i наступствы якiх мы адчуваем да сёньняшняга дня. Беларусы як нацыя згубiлi вельмi важны кансалiдуючы, умацоўваючы чыньнiк - iдэю, якая абапiраецца на Божае Слова, Бiблiю, якая вынiкае з разуменьня сябе не як выпадковасьцi ў гэтым сьвеце, а як часткi спрадвечнага Божага пляну.

Войны Вялiкага Княства з Маскоўскай дзяржавай у сярэдзiне XVII стагодзьдзя практычна пазбавiлi нашу краiну гарадзкога насельнiцтва, найбольш прыхiльнага Рэфармацыi, i зьдзесяткавалi шляхту, якая заставалася яшчэ вернай iдэям Лютара i Кальвiна. На два стагодзьдзi эвангельскае хрысьцiянства ў Беларусi ператварылася ў маргiнальную зьяву, якая практычна не ўплывала на гiсторыю краiны. Здавалася, з Рэфармацыяй скончана назаўсёды. Але ў канцы XIX - пачатку XX стагодзьдзяў у Беларусi пачалi iмклiва разьвiвацца баптысты i пяцiдзесятнiкi, iдэйныя нашчадкi беларускай Рэфармацыi Залатога Веку. Як i iх папярэднiкi з XVI стагодзьдзя, яны мелi вялiкi ўдзел у духоўным i маральным адраджэньнi нацыi. Не маглi яны пакiнуць без увагi i той факт, што беларускi народ, пачынаючы з XVI стагодзьдзя, быў пазбаўлены Слова Божага на роднай мове. У 1927 годзе баптысцкi пастар Лукаш Дзёкуць-Малей выдаў першы пераклад Новага Запавету на сучасную беларускую мову. На працягу ўсяго XX стагодзьдзя большасьць спробаў выданьня беларускiх перакладаў Бiблii так цi iнакш былi зьвязаныя зь дзейнасьцю эвангельскiх хрысьцiянаў.

Камунiстычная дыктатура, панаваўшая ў Беларусi 70 гадоў, зрабiла ўсё магчымае, каб вынiшчыць у нашым народзе памяць пра беларускую Рэфармацыю XVI стагодзьдзя, зрабiць беларусаў нацыяй без гiсторыi, людзьмi, якiя ня могуць нiчога скарыстаць з досьведу папярэднiх пакаленьняў. Але падман i бяспамяцтва ня будуць вечна ўладарыць на нашай беларускай зямлi. Залаты Век Беларусi, XVI стагодзьдзе паказваюць нам, дзе той добры шлях, па якому варта iсьцi, каб Беларусь заняла свой пачэсны пасад мiж народамi.

Бiблiяграфiя:

1. Арлоў У., Сагановiч Г. Дзесяць вякоў беларускай гiсторыi. Вiльня, 2000.

2. Ермаловiч М. Беларуская дзяржава Вялiкае Княства Лiтоўскае. Мiнск, 2000.

3. З гiсторыяй на "вы". Укл. Арлоў У. Мiнск, 1994.

4. Iгнатоўскi У. Кароткi нарыс гiсторыi Беларусi. Мiнск, 1991.

5. Канфесii на Беларусi. Пад рэд. Навiцкага У. Мiнск, 1998.

6. Ластоўскi В. Кароткая гiсторыя Беларусi. Мiнск, 1992.

7. Лоўзi Дж. Гiстарычныя ўводзiны ў фiласофiю навукi. Мiнск, 1998.

8. Мыслiцелi i асветнiкi Беларусi. Энцыклапедычны даведнiк. Мiнск, 1995.

9. Насевiч В. Пачаткi Вялiкага княства Лiтоўскага. Мiнск, 1993.

10. Падокшын С. Iпацiй Пацей. Мiнск, 2000.

11. Падокшын С. Фiласофская думка эпохi Адраджэння ў Беларусi. Мiнск, 1990.

12. Пiчэта У. Беларускае Адраджэньне ў XVI сталецьцi. У: Чатырохсотлецьце беларускага друку: 1525-1925. Менск, 1926.

13. Пятроўскi Я. Тарас Сайка. Iнiцыятар перакладу i друку Бiблii на лiтоўскай мове. Гэйнсвiль, 1995.

14. Саверчанка I. Апостал яднання i веры: Язэп Руцкi. Мiнск, 1994.

15. Саверчанка I. Астафей Валовiч. Мiнск, 1992.

16. Саверчанка I. Вяртання маўклiвая споведзь. Мiнск, 1994.

17. Саверчанка I. Канцлер Вялiкага Княства. Мiнск, 1992.

18. Сагановiч Г. Айчыну сваю баронячы. Мiнск, 1992.

19. Сагановiч Г. Невядомая вайна 1654-1667 гг. Мiнск, 1995.

20. Скарына i яго эпоха. Пад рэд. Чамярыцкага В. Мiнск, 1990.

21. Славутыя iмёны Бацькаўшчыны. Пад рэд. Грыцкевiча А. Мiнск, 2000.

22. Статут Вялiкага Княства Лiтоўскага 1588 г. Тэксты. Даведнiк. Каментарыi. Мiнск, 1989.

23. Чаропка В. Iмя ў летапiсе. Мiнск, 1994.

24. Бадак А., Войнич И. и др. Всемирная история. Т.10. Возрождение и Реформация Европы. Минск, 1998.

25. Вебер М. Протестантская этика. Москва, 1972.

26. Из истории философской и общественно-политической мысли Белоруссии. Избранные произведения XVI- начало XIX вв. Минск, 1962.

27. История евангельских христиан-баптистов в СССР. Москва, 1989.

28. Кодер Д. Мой Франциск Скорина. Минск, 2000.

29. Макдоуэл С., Билайлс М. Освобождение народов. Москва, 1995.

30. Падокшин С. Реформация и общественная мысль Белоруссии и Литвы (вторая половина XVI - начало XVII в.), Минск, 1970.

31. Плисс В. Исторический очерк проникновения и распространения Реформации в Литве и Западной Руси. Санкт-Петербург, 1914.

32. Сокол С. Социологическая и политическая мысль в Белоруссии во второй половине XVI века. Минск, 1974.

33. Франциск Скорина и его время. Энциклопедический справочник. Минск, 1990.