Гримм БратьяКазкi (на белорусском языке)

Браты Грым

КАЗКI

ГЕНЗЕЛЬ I ГРЭТЭЛЬ

Жыў на ўзлессi глухога бору бедны дрывасек са сваёй жонкаю i дваiмi дзецьмi; хлопчыка называлi Гензель, а дзяўчынку - Грэтэль. Жыў дрывасек надгаладзь; але наступiла аднойчы на той зямлi такая дарагоўля, што не было за што яму купiць нават хлеба замарыць чарвячка.

I вось пад вечар, лежачы на пасцелi, пачаў ён думаць, i ўсё адольвалi яго розныя думкi i клопаты; паўздыхаў ён i кажа жонцы:

- Што ж цяпер будзе з намi? Як нам пракармiць няшчасных дзяцей, нам i самiм няма чаго есцi!

- А ведаеш што, - адказала жонка, - давай раненька, як толькi пачне днець, завядзём дзяцей у лес, у самы глухi гушчар; запалiм iм вогнiшча, дадзiм кожнаму па лусце хлеба, а самi пойдзем на работу i пакiнем iх адных. Дарогi дадому яны не знойдуць, вось мы ад iх i пазбавiмся.

- Не, жонка, - гаворыць дрывасек, - гэтага я не зраблю, бо сэрца ў мяне не камень, я дзяцей адных кiдаць у лесе не магу, там нападуць на iх дзiкiя звяры i iх з'ядуць.

- Эх ты, дурань! - зазлавала жонка. - Учацвярых жа мы ўсе з голаду прападзем, i застанецца толькi адно - труны збiваць. - I яна грызла яго да той пары, пакуль ён з ёй згадзiўся.

- А ўсё ж шкада мне маiх няшчасных дзяцей! - сказаў дрывасек.

Галодныя дзецi не спалi, дык чулi ўсё, што i як гаварыла мачыха iхняму бацьку. Залiлася Грэтэль горкiмi слязьмi i кажа Гензелю:

- Мусiць, нам цяпер загiнуць прыйдзецца.

- Цiшэй, Грэтэль, - прамовiў Гензель, - не бядуй, я што-небудзь ды прыдумаю, як нам выратавацца.

I вось калi бацькi заснулi, ён падняўся, надзеў сваю куртачку, адчынiў дзверы ў сенi i цiхенька выйшаў на двор. У гэты час ярка свяцiў месяц, i белыя каменьчыкi, што ляжалi перад хаткай, блiшчэлi, быццам кучкi сярэбраных манетаў.

Гензель нагнуўся i напоўнiў iмi кiшэню. Пасля вярнуўся ён у хату i шапнуў Грэтэль:

- Суцешся, мiлая сястрычка, спi сабе цяпер спакойна, Бог нас не пакiне. I тут жа ён зноў лёг на сваю пасцель.

Толькi пачаўся свiтанак, яшчэ i сонейка не ўзыходзiла, а мачыха падышла ўжо i пачала будзiць iх:

- Гэй вы, лежнi, час падымацца, збiрайцеся з намi ў лес па дровы!

Дала яна кожнаму з iх па лусце хлеба i кажа:

- Вось гэта будзе вам на полудзень; ды глядзiце, не з'ешце ўсяго раней часу, больш нiчога я вам не дам.

Грэтэль схавала хлеб у свой фартух, бо ў Гензеля кiшэня поўнiлася каменнямi. I яны сабралiся iсцi разам у лес. Прайшлi яны крыху, раптам Гензель запынiўся, азiрнуўся, паглядзеў на хацiну, - так вось ён раз за разам азiраўся i запыняўся. А бацька яму i кажа:

- Гензель, чаго гэта ты ўсё азiраешся ды азiраешся? Не марудзь, iдзi шпарчэй.

- Ах, татачка, - адказаў яму Гензель, - я ўсё гляджу на сваю белую кошачку, вунь сядзiць яна на страсе, нiбы хоча сказаць мне "бывай".

А мачыха i гаворыць:

- Эх, дурань ты, гэта ж не твая котка, гэта ранiшняе сонца блiшчыць на трубе.

А Гензель зусiм i не на кошачку пазiраў, а даставаў з кiшэнi i кiдаў на дарогу блiскучыя каменьчыкi.

Вось увайшлi яны ў самую лясную нетру, а бацька i кажа:

- Ну, дзецi, збiрайце тут галлё, а я зраблю вам цяпельца, каб вы не ахаладалi.

Гензель i Грэтэль нанеслi шмут галля. Падпалiлi яго. Калi полымя добра ўспыхнула, мачыха падае голас:

- Ну, дзеткi, кладзiцеся цяпер ля вогнiшча ды адпачнiце як след, а мы пойдзем у лес дровы секчы. Закончым працу, вернемся сюды i возьмем вас дахаты.

Селi Гензель i Грэтэль ля агню, i, калi надышоў поўдзень, кожны з iх з'еў па кавалачку хлеба. Яны ўвесь час чулi стук сякеры i думалi, што iхнi бацька дзесьцi паблiзу. Але гэта быў зусiм не стук сякеры, а цурбана, якi навязаў дрывасек да сухога дрэва, i ён, гайдаючыся ад ветру, стукаў аб ствол.

Доўга сядзелi яны вось так ля агню, ад стомы пачалi злiпацца iхнiя вочы, i яны моцна-моцна заснулi. А калi прахапiлiся, была ўжо глухая ноч. Заплакала Грэтэль i кажа:

- Як жа нам цяпер выбрацца з лесу?

Пачаў Гензель яе суцяшаць.

- Пачакай крышачку, хутка ўзыдзе месяц, i мы тады знойдзем дарогу.

Калi ўзышоў месяц, узяў Гензель сястрычку за руку i патупаў ад каменьчыка да каменьчыка, а зiхацелi яны, быццам новыя сярэбраныя грошы, i падказвалi дзецям сцежку-дарожку. Яны iшлi ўсю ноч бесперапынна i падышлi на свiтанку да бацькавай хацiны.

Яны пастукалi, мачыха адчынiла iм дзверы; бачыць яна, што гэта Гензель i Грэтэль, i кажа:

- Што ж гэта вы, паганыя дзецi, так доўга спалi ў лесе? А мы ўжо думалi: вы дахаты не хочаце вяртацца.

Узрадаваўся бацька, убачыўшы дзяцей, - было ў яго на душы цяжка, што кiнуў ён iх адных.

А хутка зноў насталi голад i нястача, i дзецi падслухалi, як мачыха ўночы, лежачы ў пасцелi, гаварыла бацьку:

- У нас зноў усё ўжо з'едзена, засталося толькi паўакрайца хлеба, вiдаць, нам хутка будзе канец. Трэба ўсё ж нам ад дзяцей пазбавiцца: давай завядзем iх у лес яшчэ далей, каб не знайшлi яны дарогу дадому, iншага выйсця ў нас няма.

Зашчымела, забалела дрывасекава сэрца, i ён падумаў: "Ужо лепей мне апошняй крошкай з дзецьмi падзялiцца". Але жонка i чуць пра тое не хоча, пачала яго лаяць i папiкаць. I вось - як пагана пачнеш, дык добра не скончыш, - саступiў ён раз, давялося яму i цяпер саступiць.

Дзецi яшчэ не спалi i чулi ўсю гэтую гаману. I толькi бацькi заснулi, падняўся Гензель зноў, каб выйсцi на двор i назбiраць каменьчыкаў, як i ў мiнулы раз, але мачыха замкнула дзверы, i Гензель выйсцi з хацiны не змог. Ён пачаў суцяшаць сваю сястрычку i кажа:

- Не плач, Грэтэль, спi спакойна, Бог нам як-небудзь ды паспрыяе.

Ранiчкай прыйшла мачыха i ўстурыла дзяцей з пасцелi. Дала iм кавалак хлеба, ён быў яшчэ меншы, чым той раз. Па дарозе ў лес Гензель крышыў хлеб у кiшэнi, усё запыняўся i кiдаў хлебныя крошкi на дарогу.

- Што гэта ты, Гензель, усё запыняешся ды азiраешся? - запытаў бацька. Iдзi, як i мы ўсе.

- Ды гэта я гляджу на свайго голуба, вунь сядзiць ён на страсе дома, нiбы са мной развiтваецца, - адказаў Гензель.

- Дурань ты, - сказала мачыха, - гэта зусiм не голуб твой, гэта ранiшняе сонца блiшчыць на вяршку трубы.

А Гензель усё кiдаў i кiдаў па дарозе хлебныя крошкi. Вось мачыха завяла дзяцей яшчэ далей у лес, дзе яны нi разу яшчэ не былi. Запалiлi зноў вялiкае вогнiшча, i кажа мачыха:

- Дзеткi, сядайце вось тут, а стомiцеся, дык паспiце крыху; а мы пойдзем у лес дровы секчы, а вечарам, як скончым работу, вернемся i возьмем вас дадому.

Калi надышоў поўдзень, падзялiлася Грэтэль сваёй лустай хлеба з Гензелем, - бо ён увесь свой хлеб пакрышыў i пакiнуў на дарозе. Пасля яны заснулi. Але вось ужо i вечар мiнуўся, i нiхто па няшчасных дзяцей не прыходзiў. Прачнулiся яны цёмнай ноччу, i пачаў Гензель суцяшаць сястрычку:

- Пачакай, Грэтэль, вось хутка месяц узыдзе, i пачнуць вiдаць хлебныя крошкi, што я апусцiў на дарогу, яны падкажуць нам дарогу дахаты.

Вось выплыў месяц, i дзецi рушылi ў шлях-дарогу, але хлебных крошак не ўбачылi, - тысячы птушак, што лётаюць у полi i ў лесе, усе iх падзяўблi. Тады Гензель i кажа Грэтэль:

- Мы ўжо як-небудзь ды знойдзем дарогу.

Але яны яе не знайшлi. Давялося iм iсцi ўсю ноч i ўвесь дзень, з ранiцы i да сама вечара, але выбрацца з лесу яны не маглi. Дзецi моцна захацелi есцi, бо яны нiчога не бралi ў рот, апроч ягад, што збiралi па шляху. Яны так стамiлiся, што ледзь-ледзь перастаўлялi ногi, i вось прылеглi яны пад дрэвам i заснулi.

Надышла ўжо трэцяя ранiца з таго часу, як пакiнулi яны бацькавую хацiну. Пайшлi яны далей. Iдуць i iдуць, а лес усё глыбей i цямней, i, калi б неўзабаве не падаспела помач, яны зусiм змаглiся б.

Вось наступiў поўдзень, i яны заўважылi на галiнцы беласнежную птушачку. Яна спявала так хораша, што яны запынiлiся i зачаравалiся яе спевам. Але нечакана птушачка замоўкла i, узмахнуўшы крыллямi, паляцела перад iмi, а яны пайшлi за ёю ўслед, i iшлi, пакуль нарэшце не дабралiся да хацiнкi, дзе птушачка села на страсе. Падышлi яны блiжэй, бачаць: зроблена хацiнка з хлеба, страха на ёй з пернiкаў, а ваконцы ўсе з празрыстага ледзянца.

- Вось мы за яе i возьмемся, - сказаў Гензель, - i будзе ў нас слаўны пачастунак! Я ад'ем кавалак страхi, а ты, Грэтэль, бярыся за акенца, - яно, мусiць, вельмi салодкае.

Узабраўся Гензель на хацiнку i адламаў кавалачак страхi, каб пасмакаваць, якая яна, а Грэтэль падышла да акенца i пачала яго грызцi.

Раптам пачуўся з сярэдзiны чыйсьцi тоненькi галасочак:

- Хрусь ды хрумстна пад акном,

Хто грызе i точыць дом?

Дзецi адказалi:

- Гэта госць цудоўны,

Ветрык наш вандроўны.

I, не зважаючы, яны прадаўжалi аб'ядаць домiк. Гензель, якому вельмi спадабалася страха, адарваў ад яе вялiкi кавалак i скiнуў унiз, а Грэтэль выламала цэлае круглае шкло з ледзянца i, усеўшыся каля хацiнкi, пачала iм ласавацца.

Раптам адчынiлiся дзверы, i выйшла адтуль, абапiраючыся на мылiцу, вельмi старая бабуля. Гензель i Грэтэль так напужалiся, што выпусцiлi з рук ласунак. Пахiтала старая галавою i кажа:

- Э, мiлыя дзеткi, хто гэта вас сюды прывёў? Ну, калi ласка, заходзьце ў хацiнку, кепска вам тут не будзе.

Яна ўзяла iх абоiх за рукi i ўвяла ў сваю хацiну. Прынесла iм смачнай ежы - малака з блiнамi, пасыпанымi цукрам, яблыкаў i арэхаў. Пасля яна паслала дзве прыгожыя пасцелькi i накрыла iх белымi коўдрамi. Улеглiся Гензель i Грэтэль i палiчылi, што трапiлi, бадай, у рай.

Але старая толькi прыкiнулася такою добрай, а была яна на самай справе злая ведзьма, што падпiльноўвае дзяцей, i хацiнку з хлеба зладзiла для таго, каб лепш заманiць. Калi хто трапляў да яе ў рукi, яна таго забiвала, пасля варыла i з'ядала, i было гэта для яе святам. У ведзьмаў заўсёды бываюць чырвоныя вочы, i бачаць яны ўдалечыню слаба, але затое ў iх нюх, як у звяроў, i яны адчуваюць, калi чалавек блiзка.

Калi Гензель i Грэтэль падыходзiлi да яе хацiны, яна злосна зарагатала i пацерла рукi з ухмылкаю:

- Вось яны i мае! Цяпер ужо iм адгэтуль не ўцячы!

Рана-ранiчкай, калi дзецi яшчэ спалi, яна паднялася, зiрнула, як яны спяць спакойна ды якiя ў iх пульхныя i ружовыя шчочкi, i ўсцешылася: "Будзе-будзе для мяне смачны сняданак!"

Яна схапiла Гензеля сваёй кастлявай рукою, занесла яго ў хлеў, а пасля замкнула за сабой дзверы з жалезнымi кратамi - няхай лемантуе колькi хоча, нiшто яму не паможа. Затым пайшла яна да Грэтэль, раскатурхала яе, пабудзiла i кажа:

- Падымайся, гультайка, ды прынясi мне вады, згатуй свайму брату што-небудзь смачнае, - вунь сядзiць ён у хляве, няхай сыцее i гладзее. А калi распаўнее, я яго з'ем.

Залiлася Грэтэль горкiмi слязьмi, але - што рабiць? - давялося ёй рабiць тое, што загадала злая ведзьма.

I вось былi згатаваныя для Гензеля самыя смачныя стравы, а Грэтэль засталiся толькi адны недаедкi.

Кожную ранiцу падыходзiла старая да маленькага хлява i гаварыла:

- Гензель, пакажы мне свае пальцы, я хачу ўбачыць, цi даволi ты папаўнеў.

Але Гензель падымаў костачку, i старая, якая слаба бачыла, не магла разгледзець, што гэта такое, i думала, што гэта Гензелевы пальцы, i здзiўлялася, чаму гэта ён зусiм не правiцца.

Так мiнула чатыры тыднi, але Гензель усё яшчэ быў худы, - тут старая страцiла ўсякую цярплiваць i чакаць больш не захацела.

- Эй, Грэтэль, - крыкнула яна дзяўчынцы, - варушыся жвавей, прынясi вады: усё роўна - цi тлусты Гензель, цi сухарэбры, а ўжо заўтра ранiцай я яго закалю i згатую.

Ой як бедавала няшчасная сястрычка, калi давялося ёй цягаць ваду, як цяклi ў яе слёзы струменямi па шчоках!

- Божа, ды памажы ж ты нам! - усклiкнула яна. - Лепш бы нас разарвалi дзiкiя звяры ў лесе, тады хоць бы загiнулi мы разам.

- Ну, годзе ныць! - закрычала старая. - Цяпер табе нiхто не паможа.

Ранiчкай Грэтэль павiнна была падняцца, выйсцi на двор, пачапiць кацёл з вадою i раскласцi агонь.

- Спачатку мы спячом хлеб, - сказала старая, - я ўжо выпалiла печ i замясiла цеста. - Яна штурхнула бедную Грэтэль да самай печы, адкуль ледзь не апалiла яе пякельным полымем.

- Ну, лезь у печ, - загадала ведзьма, - ды паглядзi, цi добра яна напаленая, цi не час булкi туды падаваць.

Толькi паспрабавала Грэтэль лезцi ў печ, як ужо старая тут жа наладзiлася зачынiць яе там засланкай, каб Грэтэль засмажыць, а потым i з'есцi. Ды Грэтэль здагадалася, што задумала старая, i кажа:

- Ды я не ведаю, як гэта зрабiць, як мне туды залезцi.

- Вось дурная гуска, - незадаволена сказала старая, - глядзi, якiя вялiкiя чалеснiкi, я i то магу туды залезцi, - i яна ўзабралася на прыпек i засунула галаву ў печ.

Тут Грэтэль як пiхне ведзьму, ды так, што тая апынулася ў самым полымi. Хуценька Грэтэль прыкрыла печ жалезнай засланкаю i заперла на засаўку. У-ой як страшэнна завыла ведзьма! А Грэтэль пабегла; i згарэла ведзьма-душагубка ў страшэннай пакуце.

Кiнулася Грэтэль хутчэй да Гензеля, адчынiла хлеў i ўсклiкнула:

- Гензель, мы выратаваныя: старая ведзьма згiнула!

Выiмчаў Гензель з хлява, быццам птушка з клеткi, калi адчыняць перад ёй дзверцы. Як узрадавалiся яны, як кiнулiся адно да аднаго, як скакалi яны ад уцехi, як моцна яны цалавалiся! I паколькi iм не было чаго цяпер баяцца, дык яны ўвайшлi ў ведзьмiну хацiну, а стаялi там усюды па кутах куфэркi з жэмчугам i каштоўнымi каменьчыкамi.

- Гэтыя, бадай, будуць лепшыя за нашыя пясчанiкi, - сказаў Гензель i напоўнiў самацветамi поўныя кiшэнi.

- Мне таксама хочацца што-небудзь прынесцi дадому, - прамовiла Грэтэль i насыпала каменьчыкаў у фартух.

- Ну, а цяпер бяжым хутчэй адсюль, - сказаў Гензель, - бо нам трэба яшчэ выбрацца з ведзьмiнага лесу.

Вось прайшлi яны подбегам гадзiны са дзве i натрапiлi нарэшце на вялiкае возера.

- Не перабрацца нам цераз яго, - засмуцiўся Гензель, - нiдзе не бачна нi кладачкi, нi мосцiка.

- Ды i лодачкi нiдзе не вiдаць, - уздыхнула Грэтэль, - а вунь плыве белая качачка; калi я яе папрашу, яна паспрыяе нам перабрацца на той бераг.

I папрасiла Грэтэль:

- Кача, качачка, хутчэй

Падплывi да нас яшчэ.

Няма сцежкi, няма кладкi

Перапраў нас неадкладна!

Падплыла качачка, сеў на яе Гензель i паклiкаў сястрычку, каб i яна села побач з iм.

- Не, - адказала Грэтэль, - качачцы будзе зацяжка; няхай перавязе яна спачатку цябе, а потым i мяне.

Так добрая качачка i зрабiла, i калi яны шчаслiва перабралiся на той бераг i пайшлi далей, дык лес пачаў iм усё больш знаёмець, i яны заўважылi нарэшце здалёку бацькоўскi дом. Тут з радасцi яны кiнулiся бегчы, ускочылi ў пакой i прыпалi да бацькi.

З таго часу як той звёў дзяцей у лес, не было ў яго нi хвiлiны вясёлага настрою, а жонка ягоная памерла. Апусцiла Грэтэль падол фартуха, i пасыпалiся на дол жэмчуг ды самацветы, а Гензель дастаў iх з кiшэнi жменяю.

I скончылася iхняя нястача i гора, i пачалi жыць яны шчаслiва ўсе разам.

Тут i казка запыняецца,

А вунь мышка наперад спяшаецца;

Хто зловiць яе, той

Пашые сабе шапку скураную,

Ды вялiкую, не малую.

ШЭСЦЬ ЛЕБЕДЗЯЎ

Паехаў аднойчы кароль на паляванне ў вялiкi глухi лес; без стомы ганяўся ён за звярамi, i нiхто з яго людзей не мог за iм паспець. А тут ужо добра такi звечарэла; прытрымаў тады кароль свайго каня, азiрнуўся i бачыць, што заблудзiўся. Давай ён шукаць дарогу, але знайсцi нiяк не можа.

I вось убачыў ён у лесе бабульку, галава ў яе аж траслася ад старасцi; а iшла яна проста насустрач яму, i была то ведзьма.

- Бабуля, - звярнуўся кароль да яе, - цi не маглi б вы паказаць мне дарогу з лесу?

- О, так, ваша ягамосць кароль, - адказала яна, - я гэта магу, але пры адной умове, калi вы не выканаеце яе, то не выйсцi вам з лесу нiколi i загiнеце вы тут ад голаду.

- А якая ж гэта ўмова? - пытаецца кароль.

- Ёсць у мяне дачка, - гаворыць старая, - яна такая прыгажуня, якой вам у цэлым свеце не знайсцi, i вартая яна таго, каб стаць вашай жонкай; калi вы згодны зрабiць яе каралевай, дык я пакажу вам дарогу з лесу.

Кароль ад страху згадзiўся, i старая прывяла яго ў сваю хацiну, дзе ля печы сядзела яе дачка. Яна сустрэла караля так, нiбыта толькi яго i чакала; i ўбачыў кароль, што яна вельмi прыгожая, аднак яна не спадабалася яму, i ён не мог пазiраць на яе без затоенага страху. Калi кароль пасадзiў дзяўчыну на каня, старая паказала яму дарогу i кароль зноў вярнуўся ў свой каралеўскi замак, дзе яны i справiлi вяселле.

А кароль ужо быў аднойчы жанаты, i ад першай жонкi было ў яго сямёра дзяцей - шэсць хлопчыкаў i адна дзяўчынка, i любiў ён iх больш за ўсё на свеце. Але ён баяўся, каб не пачала мачыха дрэнна з iмi абыходзiцца, каб не зрабiла iм якога лiха, i вось адвёз ён iх у таемны замак, якi знаходзiўся якраз пасярод лесу. Ён быў так схаваны ў лясным гушчары i так цяжка было адшукаць да яго дарогу, што i сам кароль не знайшоў бы яе, каб не падаравала яму адна чарадзейка клубок чароўных нiтак; i быў той клубок такi, што варта кiнуць яго перад сабою, як ён сам размотваўся i паказваў шлях-дарогу.

Вельмi часта ездзiў кароль да сваiх любiмых дзяцей у лес; i нарэшце каралева зацiкавiлася пастаяннымi яго адлучкамi; захацелася ёй даведацца, што ён робiць у лесе адзiн. Шмат грошай дала яна сваiм слугам, i яны выдалi ёй таямнiцу, а таксама расказалi пра клубок нiтак, якi адзiны можа паказаць туды дарогу. I не мела яна спакою да той пары, пакуль не выведала, дзе кароль хавае гэты клубок; затым пашыла яна з шоўку маленькiя белыя сарочкi i зашыла ў iх свае чары, бо яшчэ ад мацi ведала яна сакрэты чарадзейства.

Вось аднойчы паехаў кароль на паляванне, а яна ўзяла тыя сарочкi i выправiлася ў лес, i клубок паказаў ёй шлях-дарогу. Дзецi, калi ўбачылi здалёку, што нехта наблiжаецца, падумалi, што гэта iдзе да iх дарагi бацька, i радасна выбеглi насустрач яму. I тады накiнула яна на кожнага з iх сарочку; i як толькi дакранулiся тыя сарочкi да iхняга цела, ператварылiся браты ў лебедзяў, узнялiся над лесам i паляцелi.

Вярнулася каралева дамоў дужа задаволеная, думаючы, што яна пазбавiлася ад сваiх пасынкаў; але дзяўчынка не выбегла разам з братамi насустрач ёй, а каралева гэтага не заўважыла. На наступны дзень кароль прыйшоў праведаць сваiх дзяцей, але знайшоў толькi дачку.

- А дзе ж твае браты? - спытаўся ён.

- Бяда, дарагi татка, - адказала дачка, - яны паляцелi i пакiнулi мяне адну. - I расказала яму, што бачыла з акенца, як браты лебедзямi праляцелi над лесам, i паказала пер'е, якое скiнулi яны на падворку i якое яна падняла. Замаркоцiўся кароль, але не ведаў, што гэтую нядобрую справу зрабiла каралева; спалохаўся, што ў яго ўкрадуць i дачку, i вырашыў забраць яе з сабою. Але яна баялася мачыхi i ўпрасiла караля пакiнуць яе яшчэ на адну ноч у лясным замку.

Бедная дзяўчынка падумала: "Нядоўга мне заставацца тут, - пайду я на пошукi сваiх братоў".

Вось ужо i ноч апусцiлася на лес, i выбегла яна з замка i пайшла проста ў лясны гушчар. Праблукала ўсю ноч i ўвесь дзень, пакуль, нарэшце, ад стомы iсцi ўжо не магла. I заўважыла яна паляўнiчы домiк, увайшла ў яго, бачыць - пакой, а ў iм шэсць маленькiх ложкаў, але яна не адважылася легчы, а залезла пад адзiн з ложкаў i вырашыла там начаваць.

Неўзабаве i сонца зайшло, i пачула яна шум i ўбачыла, што прыляцелi да акна шэсць лебедзяў. Яны ўселiся на акне i пачалi здзьмухваць сваё пер'е, i вось лебядзiны ўбор звалiўся з iх, як сарочка. Зiрнула на iх дзяўчынка i пазнала сваiх братоў, узрадавалася i вылезла з-пад ложка. Браты ўбачылi сваю сястру i ўсцешылiся не менш за яе, але радасць iх была кароткай.

- Табе нельга заставацца тут, - сказалi яны, - гэта прытон разбойнiкаў. Калi разбойнiкi вернуцца i знойдуць цябе тут, яны заб'юць цябе.

- А хiба вы не можаце мяне абаранiць? - спытала ў iх сястрычка.

- Не, - адказалi яны, - мы можам скiдаць свой лебядзiны ўбор толькi на чвэрць гадзiны вечарам, тады мы становiмся людзьмi, а затым зноў ператвараемся ў лебедзяў.

Заплакала сястрычка i кажа:

- А хiба нельга зняць з вас чары?

- Не, - уздыхнулi яны, - зрабiць гэта вельмi цяжка. На працягу шасцi гадоў ты не павiнна нi гаварыць, нi смяяцца, i мусiш пашыць нам за гэты час шэсць сарочак з кветказору. А калi ты вымавiш хоць адно слова, дык уся твая праца прападзе.

Пакуль браты расказвалi ёй пра гэта, мiнула чвэрць гадзiны, i яны зноўку сталi лебедзямi i вылецелi праз акно.

Але дзяўчынка цвёрда вырашыла вызвалiць сваiх братоў, нават калi б дзеля гэтага спатрэбiлася яе жыццё. Яна пакiнула паляўнiчы домiк i пайшла ў самы гушчар, залезла на дрэва i там пераначавала. Ранкам яна спусцiлася з дрэва, назбiрала кветказору i пачала шыць. Размаўляць ёй не было з кiм, а смяяцца i зусiм не хацелася...

Так мiнула шмат часу, i здарылася, што кароль той краiны паляваў у лесе, i яго егеры пад'ехалi да дрэва, на якiм сядзела дзяўчынка. Яны паклiкалi яе:

- Хто ты?

Яна нiчога не адказала.

- Спусцiся да нас, - папрасiлi яны, - мы нiчога дрэннага табе не зробiм.

Але яна толькi галавой пакруцiла.

Калi яны пачалi яе распытваць, яна скiнула iм залатыя каралi i думала, што яны задаволяцца гэтым. Але яны ўсё задавалi i задавалi пытаннi; тады яна скiнула iм свой пояс; але калi i гэта не дапамагло, скiнула iм свае падвязкi, такiм чынам неўзабаве яна аддала iм усё, што на ёй было, i засталася ў адной сарочцы. Але егеры i тады не адчапiлiся ад яе; яны залезлi на дрэва, знялi яе адтуль i прывялi да караля. Кароль спытаў:

- Хто ты? Што ты там робiш на дрэве? - Але яна нiчога не адказала.

Ён распытваў яе на ўсiх мовах, якiя толькi ведаў, але яна заставалася маўклiвай як рыба. А была яна прыгожая, i вось кароль моцна ў яе закахаўся. Ён ухутаў яе ў свой плашч, пасадзiў перад сабой на каня i прывёз яе ў свой замак. I загадаў ён апрануць яе ў багатыя ўборы, i стала яна прыгажэйшая. Але нельга было дабiцца ад яе хоць слова. Ён сеў ля стала побач з ёю, i сцiпласць яе i нясмеласць так спадабалiся яму, што ён сказаў:

- Вось з гэтай хачу я ажанiцца i нi з якой iншай на свеце. - I праз колькi дзён ён павянчаўся з ёю.

Але была ў караля злая мацi - ёй не спадабалася яго жанiцьба i яна пачала зласлiвiць пра маладую каралеву.

- Хто ведае, адкуль узялася гэтая дзеўка, - гаварыла яна, - нiводнага слова прамовiць не можа; яна не вартая быць жонкай караля.

Праз год, калi каралева нарадзiла першынца, старая забрала яго, а каралеве пад час сну вымазала рот крывёю. Затым яна пайшла да караля i абвiнавацiла яе ў тым, што яна людаедка. Кароль не хацеў у гэта верыць i не дазволiў прычынiць каралеве зло. А яна ўвесь час шыла сарочкi i нi на што iншае не звяртала ўвагi.

Калi ж зноў нарадзiла яна прыгожага хлопчыка, лiхая свякруха зноўку ўтварыла такi ж самы падман, але кароль не хацеў верыць яе злосным словам. Ён сказаў:

- Яна вельмi сцiплая i добрая, каб магла здзейснiць такое; калi б яна не была нямая, дык даказала б сваю невiнаватасць.

Але старая i на трэцi раз украла нованароджанае немаўлятка i абвiнавацiла каралеву, якая не прамовiла нi слова ў сваю абарону. Каралю ж заставалася толькi адно - аддаць яе пад суд; i прысудзiлi спалiць яе на кастры.

Надышоў дзень выканання прысуду, а быў гэта якраз апошнi дзень з тых шасцi гадоў, на працягу якiх яна не магла нi гаварыць, нi смяяцца.

Яна пашыла за гэты час шэсць сарочак, i толькi на апошняй сарочцы яшчэ не было левага рукава.

Калi павялi яе на касцёр, захапiла яна з сабой сарочкi, i калi завялi яе ўжо на памост i вось-вось павiнны былi распалiць вогнiшча, азiрнулася яна i бачыць - ляцяць да яе шэсць лебедзяў. I зразумела яна, што блiзка яе вызваленне, i затрапятала ў яе сэрца ад радасцi.

Шумна падляцелi да яе лебедзi i апусцiлiся так нiзка, што яна паспела кiнуць iм сарочкi; i як толькi да iх дакранулiся тыя сарочкi, звалiлiся з iх лебядзiныя ўборы, i стаялi перад ёй яе браты, жывыя, здаровыя, i па-ранейшаму прыгожыя, - толькi ў малодшага не хапала левага рукава, i таму на спiне ў яго засталося лебядзiнае крыло. Пачалi яны абдымацца ды цалавацца, i прыйшла каралева да караля, i ён быў моцна здзiўлены, але вось загаварыла яна i сказала:

- Мой любы кароль, з гэтай пары я магу размаўляць i скажу табе, што я нi ў чым не вiнаватая, - i яна расказала яму пра падман старой свекрывi, якая забрала i схавала траiх яе дзяцей. I прынеслi iх у замак на вялiкую радасць караля, а злосную свякроў у пакаранне спалiлi на кастры, i застаўся ад яе адзiн толькi попел.

А кароль i каралева разам з шасцю сваiмi братамi жылi мiрна i шчаслiва доўга-доўга.

ЧОРТ З ТРЫМА ЗАЛАТЫМI ВАЛАСАМI

Жыла аднойчы бедная жанчына, вось нарадзiла яна сыночка, нарадзiўся ён на свет у сарочцы, i было яму прадказана, што на чатырнаццатым годзе ён ажэнiцца з каралеўскай дачкой. I здарылася, што неўзабаве пасля гэтага прыбыў у гэтую вёску кароль; але нiхто не ведаў, што гэта кароль, i калi ён пачаў распытваць у людзей, што ў iх новага, яму адказалi:

- Ды вось нарадзiлася ў нас на гэтых днях дзiця ў сарочцы; што яно нi задумае, ва ўсiм яму будзе ўдача. I прадказана яму яшчэ, што на чатырнаццатым годзе быццам ажэнiцца ён з каралеўскай дачкой.

А было ў караля сэрца лiхое; разгневаўся ён, даведаўшыся аб такiм прадказаннi, i пайшоў да бацькоў хлопчыка, прыкiнуўся такiм ласкавым, такiм добрым i кажа:

- Вы людзi бедныя, аддайце мне ваша дзiця, ужо я аб iм паклапачуся.

Спачатку яны адмаўлялiся, але калi гэты чужы чалавек прапанаваў iм за гэта нямала золата, яны вырашылi: "Ужо як ён нарадзiўся шчаслiўцам, то будзе гэта для яго да лепшага", i яны згадзiлiся i аддалi хлопчыка.

Паклаў кароль дзiця ў паходны куфэрак i паскакаў з iм далей. Пад'ехаў ён да глыбокага вiру, кiнуў куфэрак у ваду i падумаў: "Вось я i выратаваў сваю дачку ад няпрошанага жанiха". Але куфэрак не патануў, а паплыў, нiбы караблiк, i нi адна кропля вады ў яго не прасачылася. I адплыў ён на дзве мiлi ад каралеўскай сталiцы, прыплыў да млына i спынiўся каля плацiны. На шчасце, стаяў паблiзу батрак з млына, ён заўважыў куфэрак i выцягнуў яго бусаком на бераг, думаючы знайсцi ў iм немалыя скарбы; але калi ён яго адчынiў, то ўбачыў, што ляжыць у iм прыгожы хлопчык, здаровы i вясёлы. Ён прынёс яго да млынара i яго жонкi, i паколькi дзяцей у iх не было, то млынарыха зарадавалася i кажа:

- Гэта сам Пан Бог паслаў нам дзiцятка.

Пачалi яны аб знайдышы клапацiцца, i ён вырас, выхаваны на многiх дабрадзейных справах.

Але вось здарылася аднойчы, што кароль, жадаючы схавацца ад навальнiцы, зайшоў на млын i, заўважыўшы рослага хлопчыка, спытаў у млынара i яго жонкi, цi не iх гэта сын.

- Не, - адказалi яны, - гэта знайдыш. Чатырнаццаць гадоў таму назад яго прынесла ў куфэрку да нашай плацiны, i батрак выцягнуў яго з вады.

Тады кароль зразумеў, што гэта нiхто iншы, як той самы шчаслiвец, якога ён кiнуў у ваду, i ён сказаў:

- А цi нельга будзе, людзi добрыя, паслаць яго з маiм пiсьмом да каралевы. Я дам яму за гэта ўзнагароду - два залатыя.

- Як пажадае кароль, - адказалi млынар i млынарыха i загадалi юнаку рыхтавацца ў шлях-дарогу.

I напiсаў кароль лiст каралеве, а было ў iм сказана: "Як толькi гэты хлопчык прыбудзе з маiм пiсьмом, я загадваю яго забiць i закапаць у зямлю; i зрабiць усё гэта трэба да майго вяртання".

Выправiўся хлопчык з гэтым лiстом у дарогу, але на шляху заблудзiўся i трапiў пад вечар у дрымучы лес. У цемры ён заўважыў агеньчык: пайшоў насустрач яму i апынуўся каля хаткi. Зайшоў ён туды, бачыць - сядзiць каля печкi бабуля, а болей у хатцы нiкога няма. Яна згледзела юнака, спалохалася i кажа:

- Ты адкуль i куды кiруешся?

- Я iду з млына, - адказаў ён, - кiруюся да каралевы, нясу ёй пiсьмо; ды вось заблудзiўся ў лесе i хацеў бы ў цябе пераначаваць.

- Бедны ты хлопчык, - мовiла бабуля, - бо ты трапiў у разбойнiцкi прытон; калi разбойнiкi вечарам вернуцца дамоў, яны цябе заб'юць.

- Ну, што ж, няхай прыходзiць хто заўгодна, - сказаў юнак, - я нiкога не баюся; я так стамiўся, што iсцi далей не маю сiлы. - I ён лёг на лаўку i заснуў.

Неўзабаве з'явiлiся разбойнiкi i гнеўна спыталi, чаму тут ляжыць нейкi чужы хлопчык.

- Ах, - сказала бабуля, - ды гэта ж зусiм нявiннае дзiця. Хлопчык заблудзiўся ў лесе, i я з жалю яго прытулiла; ён павiнен даставiць пiсьмо каралеве.

Распячаталi разбойнiкi лiст, прачыталi яго, а напiсана ў iм было, што як толькi ён з'явiцца, яго трэба тут жа забiць. I вось адчулi жорсткiя разбойнiкi жаласлiвасць, iх атаман разарваў лiст i напiсаў замест яго новы, дзе сказана было, што як толькi ён з'явiцца, яго зараз жа трэба абвянчаць з каралеўскай дачкой. Яны пакiнулi яго спакойна спаць на лаўцы да самай ранiцы, а калi ён прачнуўся, далi яму лiст i паказалi дарогу.

Каралева, атрымаўшы лiст i прачытаўшы яго, зрабiла так, як было ў iм пазначана: яна загадала наладзiць пышнае вяселле, i каралеўна была павянчана са шчаслiўцам. А паколькi юнак быў прыгожы i ласкавы, то жыла яна з iм радасная i задаволеная.

Праз некаторы час кароль вярнуўся ў свой замак i ўбачыў, што споўнiлася прадказанне i шчаслiвец павянчаны з яго дачкой.

- Як жа гэта здарылася? - спытаў ён. - Я ж у сваiм пiсьме даў зусiм iншы ўказ.

Тады падала яму каралева лiст i сказала: няхай, маўляў, сам паглядзiць, што ў iм напiсана. Прачытаў кароль лiст i адразу заўважыў, што яго падмянiлi iншым. Ён спытаў у юнака, куды падзеўся даручаны яму лiст i чаму ён прынёс замест яго iншы.

- Я нiчога аб гэтым не ведаю, - адказаў ён, - мабыць, яго ноччу падмянiлi, калi я спаў у лесе.

I сказаў разгневаны кароль:

- Ну, гэта табе не надта лёгка пройдзе! Хто хоча атрымаць дачку маю за жонку, той павiнен здабыць мне з пекла тры залатыя валасы з галавы чорта, калi прынясеш, што я патрабую, то застанецца мая дачка тваёй жонкай.

Так думаў кароль адчапiцца ад яго раз i назаўсёды. Але шчаслiвец адказаў:

- Што ж, залатыя валасы я вам здабуду, чорта я не баюся. - На тым ён развiтаўся з каралём i пачаў сваю вандроўку.

I прывяла яго дарога ў адну сталiцу. Гарадскi брамнiк пачаў яго выпытваць, якое ён рамяство ведае i што ўмее рабiць.

- Я ўсё ўмею рабiць, - адказаў шчаслiвец.

- Тады акажы нам паслугу, - сказаў брамнiк, - растлумач, чаму наш фантан на рыначным пляцы, з якога раней бруiлася вiно, цяпер перасох i нават вада з яго не цячэ.

- Гэта я вам растлумачу, - адказаў юнак, - пачакайце толькi, пакуль я назад вярнуся.

I ён рушыў далей i падышоў да другога горада; i зноў спытаў у яго брамнiк, якое рамяство ён ведае i што ўмее рабiць.

- Я ўсё ўмею рабiць, - адказаў ён.

- Тады акажы нам паслугу i скажы, чаму дрэва ў нашым горадзе раней давала залатыя яблыкi, а цяпер на iм нават i лiсцяў няма.

- Гэта я вам растлумачу, - адказаў ён, - толькi пачакайце, пакуль я назад вярнуся.

Пайшоў ён далей i прыйшоў да вялiкай ракi, i трэба было яму цераз тую раку пераправiцца. Перавозчык спытаў у яго, якое рамяство ён ведае i што ўмее рабiць.

- Я ўсё ўмею рабiць, - адказаў ён.

- Тады акажы мне паслугу, - сказаў перавозчык, - растлумач мне, чаму я павiнен увесь час займацца перавозам i нiхто мяне нiколi не зменiць?

- Я гэта табе растлумачу, - адказаў ён, - толькi пачакай, пакуль я назад вярнуся.

Пераправiўся ён цераз раку i адшукаў уваход у апраметную. А было там чорна-чорна i сажай усё пакрыта, а чорта на той час дома не аказалася, i толькi сядзела там яго бабуля ў шырокiм, вялiкiм крэсле.

- Што табе патрэбна? - спытала яна ў яго, i падалася яна яму не такой ужо сярдзiтай.

- Ды вось хацелася б мне здабыць тры залатыя валасы з галавы чорта, адказаў ён, - а не - дык давядзецца мне са сваёй жонкай разлучыцца.

- Аднак жа ты багата патрабуеш, - сказала яна, - калi чорт вернецца дамоў i ўбачыць цябе тут, то давядзецца табе з жыццём сваiм расквiтацца. Але мне шкада цябе, я пагляджу - можа, чым i змагу табе дапамагчы. - I яна ператварыла яго ў мураша i сказала: - Залезь у складкi маёй спаднiцы, там будзе табе бяспечна.

- Ды гэта ж добра, - адказаў юнак, - але я хацеў бы яшчэ атрымаць адказ на тры пытаннi: чаму фантан, з якога раней струменiлася вiно, цяпер вычарпаўся i нават вада з яго не цячэ; чаму на дрэве, на якiм раней раслi залатыя яблыкi, цяпер нават лiсцяў няма; i чаму павiнен перавозчык увесь час перавозiць з берага на бераг i нiхто яго нiколi не зменiць?

- Гэта пытаннi цяжкiя, - адказала бабка, - але ты сядзi цiха i слухай уважлiва, што скажа чорт, калi я пачну вырываць у яго тры залатыя валасы.

Вось надышоў вечар, i вярнуўся чорт дамоў. Толькi зайшоў ён i, бачна, адразу ж прыкмецiў, што паветра чамусьцi нячыстае.

- Чую, чую мяса чалавечае! - сказаў ён. - Тут штосьцi нядобрае. - Ён зазiрнуў ва ўсе куткi, пачаў шукаць i абшнарваць, але знайсцi нiчога не мог.

Тут пачала бабуля яго лаяць.

- Ды скрозь толькi што падмецена, - кажа, - i ўсё ў належны парадак прыведзена, а ты ўсё зноў раскiдваеш, - вечна ты чуеш носам чалавечае мяса. Сядзь ты лепш ды павячэрай.

Паеў ён i папiў, - вiдаць, моцна стамiўся, - i схiлiў галаву на каленi бабулi i папрасiў вошай ў галаве ў яго пашукаць. Тут хутка ён задрамаў, засоп i захроп. Схапiла тады бабуля адзiн залаты волас, вырвала яго i паклала яго каля сябе.

- Ой! - ускрыкнуў чорт. - Ты што робiш?

- Ды гэта мне дурны сон прыснiўся, - адказала чортава бабуля, - вось я i схапiла цябе за валасы.

- Што ж табе такое прыснiлася? - пытаецца чорт.

- Прыснiўся мне фантан на рыначным пляцы, бiла з яго раней вiно, а цяпер перасох, i нават вада з яго не цячэ. Скажы, якая прычына таму?

- Эх, калi б ведалi яны! - адказаў чорт. - Там сядзiць жаба пад каменем, калi яе забiць, то вiно пацячэ зноўку.

Пачала чортава бабуля зноў у галаве ў чорта вошай шукаць, тут ён зноў заснуў i так захроп, што нават шыбы ў вокнах задрыжалi. I вырвала яна ў яго другi волас.

- Ух! Ды што гэта ты робiш? - ускрыкнуў разгневаны чорт.

- Ты не злуйся, - адказала яна, - гэта я спрасонку.

- А што ж табе зноў прыснiлася? - пытаецца ён.

- Ды прыснiлася мне, быццам расце ў адным каралеўстве яблыня, раней давала яна залатыя яблыкi, а цяпер нават лiсцяў на ёй няма. Якая прычына таму?

- Эх, калi б яны ведалi! - адказаў чорт. - Яе каранi мыш падтачвае; калi яе забiць, будзе зноў яна радзiць залатыя яблыкi, а будзе мыш i далей грызцi каранi, то i зусiм яна засохне. Але пакiнь ты мяне ў спакоi са сваiмi снамi! Калi ты яшчэ раз перашкодзiш мне спаць, атрымаеш аплявуху.

Тут пачала бабуля ласкава яго суцяшаць i ўзялася зноў шукаць у яго ў галаве, пакуль ён не заснуў i не захроп. Тады яна схапiла трэцi волас i вырвала ў яго з галавы. Тут чорт як падскочыць, як закрычыць, хацеў было ўжо з ёю расправiцца, але яна зноў яго супакоiла i сказала:

- Што з дурнымi снамi зробiш!

- Ды што ж табе прыснiлася? - спытаў ён з цiкаўнасцю.

- Снiўся мне перавозчык; скардзiўся ён, што павiнен перавозiць з берага на бераг i нiхто нiколi яго не зменiць. Якая прычына таму?

- Эх, дурань жа ён! - адказаў чорт. - Калi хто падыдзе, каб цераз раку пераправiцца, няхай дасць ён яму ў рукi шост, - вось i павiнен будзе другi стаць перавозчыкам, а ён вызвалiцца.

Чортава бабуля, вырваўшы тры залатыя валасы i атрымаўшы адказ на ўсе тры пытаннi, пакiнула старога чорта ў спакоi, i ён праспаў да самай ранiцы.

Вось чорт зноўку пайшоў, выняла тады бабуля са складак сваёй спаднiцы мураша i вярнула шчаслiўцу зноў яго чалавечы воблiк.

- Вось табе тры залатыя валасы, - сказала яна, - а што адказаў чорт на твае тры пытаннi, ты, бадай, i сам ужо чуў.

- Але, - адказаў шчаслiвец, - я ўсё чуў i добра запомнiў.

- Ну, вось я табе i дапамагла, - сказала яна, - а зараз iдзi сваёй дарогай.

Падзякаваў ён бабулю за дапамогу ў бядзе, выйшаў з пекла i быў задаволены, што ва ўсiм яму так пашчасцiла. Прыйшоў ён да перавозчыка i павiнен быў даць яму абяцаны адказ.

- Спярша перавязi мяне на той бераг, - сказаў шчаслiвец, - тады я табе скажу, як вызвалiцца. - I калi яны пераправiлiся на другi бераг, ён даў яму чортаву параду: - Калi хто падыдзе зноў да берага i папросiць яго перавезцi, ты сунь яму шост у рукi.

Пайшоў ён далей i прыйшоў у горад, дзе расло бясплоднае дрэва i дзе гарадскi брамнiк таксама чакаў адказу. I сказаў ён яму тое, што чуў ад чорта: "Забiце мыш, якая грызе каранi дрэва, i яно зноў будзе радзiць залатыя яблыкi". Падзякаваў яму брамнiк i даў як узнагароду за гэта двух наўючаных золатам аслоў, якiя павiнны былi iсцi за iм.

Нарэшце прыйшоў ён у горад, дзе перастаў бiць фантан. I ён перадаў брамнiку тое, што параiў чорт: "Трэба знайсцi жабу, - а яна сядзiць пад каменем у фантане, - i яе забiць, i зноў зацурчыць з фантана вiно". Падзякаваў яму брамнiк i даў таксама двух наўючаных золатам аслоў.

Нарэшце шчаслiвец вярнуўся дамоў да сваёй жонкi, i яна зарадавалася ад усяго сэрца, што зноў яго ўбачыла i даведалася аб тым, што ўсё добра яму ўдалося. I ён прынёс каралю тое, што той ад яго патрабаваў, - тры залаты валасы з галавы чорта; i калi ўбачыў кароль чатырох аслоў, нагружаных золатам, дык быў i зусiм задаволены i сказаў:

- Цяпер усе ўмовы выкананы, - няхай мая дачка застаецца тваёй жонкай. Але скажы мне, шаноўны зяцёк, адкуль у цябе столькi золата? Бо гэта ж багацце немалое!

- Ды перапраўляўся я цераз раку, - адказаў ён, - i ляжала яно, быццам пясок на беразе, я i забраў яго з сабой.

- А цi нельга мне яго здабыць? - спытаў кароль, i адолела яго вялiкая сквапнасць.

- Ды колькi вам будзе заўгодна! - адказаў шчаслiвец. - Ёсць на той рацэ перавозчык, вы папрасiце яго перавезцi вас на другi бераг, а там ужо i наб'еце сабе поўныя мяшкi золатам.

I адправiўся прагны кароль спехам у шлях-дарогу, прыбыў да ракi i даў знак перавозчыку, каб той перавёз яго. Пад'ехаў перавозчык i прапанаваў яму сесцi ў лодку, i калi пад'ехалi яны да другога берага, сунуў той яму ў рукi свой шост, а сам выскачыў з лодкi.

I з таго часу вымушаны быў кароль у пакаранне за свае грахi зрабiцца перавозчыкам.

- Што ж, перавозiць ён яшчэ i дагэтуль?

- А то як жа! Бо нiхто шаста з рук у яго не возьме.

ХРАБРЫ КРАВЕЦ

Аднойчы, летнiм ранкам, сядзеў кравец ля акна, прымасцiўшыся на стале, дзе звычайна шыў; было яму добра i весела, а таму шыў ён хутка. А ў гэты час якраз iшла вулiцай сялянка i гучна гукала: "Цудоўнае варэнне прадаю! Цудоўнае варэнне прадаю!" Краўцу спадабалiся такiя словы i ён, выцягнуўшы тонкую шыю, крыкнуў жанчыне з акна:

- Заходзь сюды, галубка, наверх, тут свой тавар хутка збудзеш!

Жанчына з цяжкiм кошыкам узнялася да краўца на трэцi паверх, а тады пачала выстаўляць перад iм ды развязваць слоiкi. Кравец агледзеў iх, патрымаў у руках кожны, прыкiнуў, панюхаў, пацмокаў, ды нарэшце кажа:

- Варэнне i сапраўды добрае. То адваж мне, галубка, чатыры лоты, а то, мабыць, i ўсе чатыры фунты забяру.

Жанчына, якая з самага пачатку спадзявалася збыць тут багата свайго тавару, прадала краўцу столькi, колькi ён папрасiў, i пайшла, незадаволена нешта мармычучы.

- Ну, дзякаваць Богу за такое варэнне, - сказаў кравец, - i няхай ён пашле мне бадзёрасцi ды сiлы! - З такiмi словамi выняў ён з шафкi хлеб, адкроiў ладную лусту, густа намазаў яе варэннем.

- Вядома ж, будзе смачна, - сказаў кравец, - аднак, мабыць, перш дашыю куртку, а тады ўжо як след падмацуюся.

Ён паклаў лусту каля сябе ды зноў прыняўся за працу. Ад радасцi пачаў шыць вялiкiмi шыўкамi. Пах духмянага варэння тым часам вiтаў па ўсiм пакоi, i процьма мух, якая дасюль драмала на сцяне, адразу ажыла, адчуўшы смачную слодыч, ды гулкiм роем завiлася над хлебам.

- Гэй, вы, я вас не клiкаў сюды! - абурыўся кравец i пачаў адганяць нязваных гасцей.

Але мухi не ведалi нямецкай мовы, таму не слухалiся, наадварот, iх яшчэ больш паналятала. Тут, як кажуць, у краўца цярпенне лопнула, ён моцна раззлаваўся, замiтусiўся, схапiў суконку ды з крыкам: "Вось я зараз вам пакажу!" - з усяе сiлы хлопнуў па мухах. Узняў ён суконку, глянуў на стол, палiчыў - перад iм ляжала, павыцягваўшы ногi, не менш сямi забiтых насякомых. "Вось якi я малайчына! - сказаў ён ды сам падзiвiўся з уласнай храбрасцi. Трэба, каб пра гэта ўвесь горад даведаўся".

Тут кравец хуценька выкраiў пояс, абмятаў яго i вышыў на iм вялiкiмi лiтарамi: "Паклаў семярых адным махам". "Ды што горад, - памеркаваў ён далей, - увесь свет павiнен пра тое даведацца!" - i сэрца краўцова, як той бараннi хвосцiк, затрапяталася ад непамернай радасцi.

Падперазаўся кравец поясам i сабраўся выправiцца ў белы свет, палiчыўшы, што кравецкая майстэрня занадта цесная для яго храбрасцi. Але перш чым выправiцца ў шлях-пуцявiну, ён пачаў шукаць па ўсiм доме, цi няма чаго такога, што можна было б з сабой прыхапiць, але нiчога не знайшоў, акрамя кавалка старога сыру, i ўзяў яго з сабой. Ля брамкi ён прыкмецiў птушку, якая нiяк не магла выбавiцца з густога голля; ён злавiў яе i разам з сырам сунуў у кiшэнь. А тады ўжо рушыў у дарогу. Быў ён хуткi i жвавы i стомы не адчуваў. Шлях неўзабаве прывёў яго да гары, i калi ён узабраўся на вяршыню, то ўбачыў там вялiзнага велiкана, якi сядзеў ды спакойна пазiраў вакол сябе. Кравец рашуча наблiзiўся да яго i гукнуў:

- Дзень добры, шаноўны, ты чаго тут рассеўся ды пазiраеш вакол? Я вось iду ў белы свет вандраваць, хачу шчасце знайсцi, можа, i ты са мною пойдзеш?

Велiкан пагардлiва глянуў на краўца i адказаў:

- Эх ты, нiкчэмны абарванец!

- Як бы не так! - не пагадзiўся кравец, а тады расшпiлiў куртку i паказаў велiкану новы пояс, - вось, сам можаш прачытаць, што я за чалавек!

Велiкан прачытаў: "Пабiў семярых адным махам" - ды падумаў, што гаворка iдзе пра людзей, якiх забiў кравец, i адчуў да гэтага малога чалавека крыху павагi. Але яму перш захацелася праверыць яго. Ён узяў камень у руку i сцiснуў яго так, што з таго вада пацякла.

- Вось i ты паспрабуй гэтак, - сказаў велiкан, - калi сiлы ў цябе хопiць.

- I гэта ўсё? - праўдзiва здзiвiўся кравец. - Для мяне гэта нiчога не значыць! - I ён засунуў у кiшэнь, выняў адтуль кавалак сыру, сцiснуў яго так, што ажно сок пацёк.

- Ну, што, - сказаў ён, - мабыць, лепш, чым у цябе, атрымалася?

Велiкан не ведаў, што i адказаць, - ад малога чалавека ён нiяк не чакаў такога. Падняў тады велiкан камень i шпурнуў угору, ды так высока, што той нават знiк з вачэй.

- А цяпер, качаня, ты паспрабуй.

- Ну, што ж, кiнуў няблага, - сказаў кравец, - але ж камень зноў на зямлю ўпаў; а я вось кiну, то назад не вернецца. - I ён зноў засунуў руку ў кiшэнь, выняў птушку i падкiнуў яе ўгору. Птушка, адчуўшы свабоду, узрадавалася, узляцела, паднялася высока ў неба i назад ужо не вярнулася.

- Як табе, дружа, гэта падабаецца? - спытаў кравец.

- Кiдаць ты ўмееш добра, - пачухаў патылiцу велiкан, - але, паглядзiм, цi зможаш ты панесцi вялiкi цяжар. - I ён падвёў краўца да вялiзнага дуба, што ляжаў на зямлi, а пасля кажа: - Калi ты дужы, то дапамажы мне выцягнуць дрэва з лесу.

- Чаму ж не, - адказаў маленькi чалавек, - ты ўзвалi камель сабе на плечы, а я падыму i панясу галiны, - гэта куды цяжэй.

Велiкан ускiнуў камель на плечы, а кравец усеўся на адну галiну; давялося велiкану, якi анiяк не мог азiрнуцца назад, валачы ўсё дрэва, а ў дадатак i краўца. Ад гэтага маленькаму чалавеку зрабiлася весела i ён пачаў насвiстваць вясёлую песеньку: "Трое краўцоў пад'язджалi да крамы...", нiбыта цягнуць гэта вялiзнае дрэва для яго дзiцячая забава.

Працягнуў велiкан цяжкую ношу недалёка, стамiўся, задыхаўся i нарэшце знямогла выгукнуў:

- Паслухай, братка, а дрэва мне давядзецца кiнуць.

Тут кравец жвава саскочыў з галiны, абхапiў дрэва абедзвюма рукамi, быццам дагэтуль нёс яго, i адказаў волату:

- Ты гэткi вялiкi, а дрэва выцягнуць з лесу не змог.

Пайшлi яны далей разам. Iдуць каля высокай вiшнi, велiкан хапiў яе за вершалiну, дзе пунсавелi самыя спелыя i сакаўныя ягады, нагнуў унiз, перадаў яе краўцу i пачаў маленькага чалавека частаваць. Але кравец быў слабы ад прыроды, утрымаць вершалiну не змог, i, калi велiкан адпусцiў яе, дрэва паднялося i кравец узляцеў разам з галiнамi ў паветра. Ён упаў на зямлю, а велiкан тады яму i кажа:

- Што ж гэта ты, няўжо не хапiла сiлы, каб утрымаць галiну.

- Сiлы-то ў мяне хапiла, - адказаў кравец, - цi ты думаеш, што гэта цяжка чалавеку, хто пабiў семярых адным махам? А гэта я праз дрэва пераскочыў, бо знiзу паляўнiчыя страляюць па кустах. А вось ты скокнi гэтак, калi, вядома, зможаш.

Велiкан паспрабаваў, але праз дрэва пераскочыць не змог i павiснуў на галiнах, з чаго вынiкала, што i на гэты раз кравец меў верх.

Тады сказаў велiкан:

- Калi ты такi смелы, то пойдзем разам са мной у нашу пячору, там i заначуем.

Кравец згадзiўся i пакiраваў следам за велiканам. Наблiзiлiся яны да пячоры, глядзiць кравец - а там сядзяць ля вогнiшча яшчэ некалькi велiканаў, i кожны з iх трымае ў руках па смажанай авечцы, i кожны сiлкуецца, прыцмокваючы. Агледзеўся кравец i падумаў: "А тут больш прасторна, чым у маёй майстэрнi". Велiкан паказаў яму на ложак i сказаў, каб ён прылёг i як след выспаўся. Тая пасцель была для краўца задужа вялiкая, i ён прымасцiўся нанач з самага краю, забраўшыся ў вугал. Наблiзiлася ноч, i велiкан, падумаўшы, што кравец заснуў глыбокiм сном, узяў вялiзны жалезны лом i адным махам распалавiнiў ложак, толькi трэскi пасыпалiся. Вядома ж, падумаў, што гэту кузурку знiшчыў.

Ранiцай велiканы пайшлi ў лес, а пра краўца забылiся, i раптам ён выходзiць iм насустрач, вясёлы i бесклапотны. Тут велiканы перапалохалiся, падумалi, што ён усiх iх зараз пераб'е, а таму кiнулiся наўцёкi. А кравец пакiраваў далей куды вочы глядзяць. Доўга ён вандраваў, нарэшце прыйшоў у двор каралеўскага палаца i, адчуўшы, што стамiўся, прылёг на траву ды моцна заснуў. Пакуль ён спаў, падышлi людзi, пачалi яго з усiх бакоў разглядаць. Убачылi пояс i прачыталi на iм надпiс: "Пабiў семярых адным махам".

- Ого! - падзiвiлiся яны, - i што ён хоча, гэты храбры воiн, тут, у мiрную пару? Мабыць, гэта дужа важны чалавек.

Яны пайшлi i паведамiлi пра вандроўнiка каралю, мяркуючы, што на выпадак вайны гэткi воiн будзе тут вельмi патрэбен. Такiя думкi каралю спадабалiся, i ён паслаў да краўца аднаго са сваiх прыдворных, каб той угаварыў прышэльца паступiць да караля на вайсковую службу.

Пасланец падышоў да краўца i пачаў цярплiва чакаць пакуль той не расплюшчыць вочы. А як прачнуўся, пераказаў каралеўскае даручэнне.

- Я для таго сюды i з'явiўся, - весела адказаў кравец. - Што ж, я згодзен паступiць да караля на службу.

Яго прынялi з вялiкай павагай, выдзелiлi пакой для жылля. Але каралеўскiя воiны аднеслiся да краўца насцярожана i надумалi ад яго пазбавiцца. "Што ж з гэтага атрымаецца? - меркавалi яны мiж сабой. - Калi мы з iм выпадкова пасварымся, то ён, чаго добрага, на нас накiнецца i паб'е семярых адным махам. Тут нiхто з нас яго не адолее". I вось яны вырашылi пайсцi да караля ды прасiць у яго адстаўкi.

- Дзе ж нам утрымацца, - сказалi яны, - побач з чалавекам, якi здольны звалiць семярых адным махам?

Засумаваў кароль, што даводзiцца яму з-за аднаго губляць усiх верных слуг, i захацелася яму хутчэй ад краўца пазбавiцца, каб вочы яго больш не бачылi. Але кароль так адразу даць адстаўку новаму воiну не асмелiўся: а што як той раззлуецца ды заб'е яго, а сам сядзе на каралеўскi трон. Доўга думаў кароль, разважаваў i нарэшце вырашыў зрабiць так. Ён паслаў да краўца свайго чалавека i загадаў аб'явiць, што кароль хоча яму, як вялiкаму воiну, зрабiць прапанову.

У адным з лясоў яго каралеўства пасялiлiся два велiканы, сваiмi разбоямi i падпаламi наносяць вялiкi ўрон; i нiхто iх не адолее, нават баяцца наблiзiцца да таго месца, дзе жывуць гэтыя злыднi. Дык вось, калi новы воiн адолее гэтых велiканаў, заб'е iх, то аддасць яму кароль сваю адзiную дачку ў жонкi i паўкаралеўства ў пасаг. Памагаць воiну паедуць сто каралеўскiх коннiкаў.

"Для такога, як я, было б някепска займець у жонкi прыгажуню каралеву ды яшчэ палову каралеўства, такое рэдка выпадае".

- Згодзен! - сказаў кравец. - Велiканаў гэтых я адолею i не патрэбны мне гэтыя сто каралеўскiх коннiкаў; хто адным махам семярых валiць, таму няма чаго баяцца дваiх.

I вось выправiўся кравец у паход, i ехала следам за iм сотня коннiкаў. Пад'ехаўшы да ўскрайку лесу, кравец сказаў каралеўскiм слугам:

- Вы заставайцеся тут, а я ўжо сам спраўлюся з велiканамi. - I ён сiгануў у лес, азiраючыся па баках.

Хутка ён убачыў двух велiканаў. Яны ляжалi пад дрэвам i спалi, i пры тым так ваяўнiча храплi, што ажно галiны на дрэвах гайдалiся.

Кравец паназбiраў у кiшэнi камянёў, а пасля ўзабраўся на дрэва, усеўся на галiне, якая акурат звiсала над велiканамi i пачаў кiдаць тыя камянi на грудзi аднаму з грозных храпуноў, камень за каменем. Велiкан доўгi час нiчога не заўважаў, але нарэшце прачнуўся, таўкануў сябра ў бок ды кажа:

- Ты чаму мяне б'еш?

- Гэта табе прыснiлася, - адказвае яму той, - я цябе нават пальцам не крануў. - I яны зноў улеглiся спаць. А кравец зноў выняў камень ды скiнуў яго на другога велiкана.

- Што гэта? - гукнуў другi. - Ты чым у мяне шпурлянуў?

- Не шпурляў я ў цябе, - адказаў першы i пачаў незадаволена нешта мармытаць.

Так сварылiся велiканы нейкi час, а, калi нарэшце абрыдла гэта, памiрылiся ды зноў заснулi.

Кравец тым часам зноў пачаў гульню, выбраў камень ямчэйшы i з усяе сiлы запусцiў яго ў грудзi першаму велiкану.

- Ну, ведаеш, гэта ўжо занадта! - закрычаў той i ўскочыў, як ашалелы, схапiў свайго сябру за грудзi i грукнуў аб дрэва, ажно яно закалацiлася. Другi велiкан адказаў тым жа, i яны абодва так раззлавалiся, што пачалi вырываць дрэвы ды бiць iмi адзiн аднаго, пакуль не пападалi мёртвымi на зямлю.

Тут кравец саскочыў з дрэва. "Шчасце яшчэ, - сказаў, пачухаўшы патылiцу, што яны да майго дрэва не дабралiся, давялося б мне тады скакаць, як вавёрцы, з дрэва на дрэва, з галiны на галiну. Ды не страшна - мы людзi жвавыя!" Ён выняў свой меч i з усяе сiлы грукнуў iм велiканаў у грудзi, пасля гэтага выйшаў з лесу да каралеўскiх коннiкаў i кажа:

- Справа зроблена, я прыкончыў абоiх. Аднак жа цяжкавата было; яны так перапалохалiся, што ажно дрэвы з зямлi вырывалi, каб баранiцца неяк, ды хiба ўратуешся ад таго, хто семярых адным махам на зямлю валiць.

- А вас не паранiлi? - пытаюць коннiкi.

- Не-а, усё абышлося, - адказвае кравец, - i валасiнкi не ўпала.

Коннiкi не паверылi i пайшлi ў лес паглядзець. Бачаць, а там велiканы плаваюць у лужыне ўласнай крывi, а вакол iх павырываныя з карэннем дрэвы ляжаць.

I вось тады патрабаваў кравец ад караля абяцанай узнагароды, а той ужо так раскайваўся, што дужа шмат наабяцаў i пачаў прыдумваць, як бы нарэшце пазбавiцца ад гэтага героя.

- Перш чым ты атрымаеш маю дачку ў жонкi i палову каралеўства, - сказаў ён краўцу, - ты павiнен здзейснiць яшчэ адну геройскую справу. Жыве ў лесе адзiнарог, ён нам чынiць вялiкую шкоду, то злавi яго.

- Адзiнарога баюся яшчэ менш, чым двух велiканаў; семярых звалiць адным махам здолеў, злаўлю i адзiнарога.

Узяў ён з сабой вяроўку, сякеру, зайшоў у лес, каб падпiльнаваць таго рагатага звера. А людзям, якiя былi прыстаўлены яму дапамагаць, сказаў, каб чакалi на ўскрайку лесу. Доўга чакаць адзiнарога не давялося; той хутка з'явiўся i кiнуўся на краўца, намерыўшыся нанiзаць чалавека на рог.

- Цiшэй, цiшэй, пачвара, - кажа кравец. - Так справа не пойдзе.

Ён спынiўся i пачаў чакаць, пакуль звер наблiзiцца, пасля жвава адскочыў i схаваўся за дрэва. Адзiнарог, якi шалёна iмчаўся, з усяе сiлы загнаў рог у дрэва, ды так моцна, што раве, круцiцца, а выцягнуць рог не можа, так i злавiўся.

- Цяпер птушачка ў маiх руках, - сказаў задаволена кравец i, выйшаўшы са схованкi, накiнуў адзiнарогу на шыю вяроўку, пасля адсек яму сякерай рог, i, калi ўсё было зроблена чын-чынам, вывеў звера з лесу i пакiраваў да караля.

Але кароль i на гэты раз не хацеў аддаваць наабяцанага i выказаў краўцу трэцяе патрабаванне. Цяпер павiнен ён быў злавiць дзiкага вепра для будучага вяселля, гэты звер чынiць лесу вялiкую шкоду, падкопваючы дрэвам карэнне. Дапамагчы краўцу павiнны былi егеры.

- Хай будзе так, - пагадзiўся кравец, - i гэта для мяне дзiцячая пацеха!

Егераў з сабой у лес ён не ўзяў, i яны былi гэтым вельмi задаволены, бо дзiк неаднойчы ганяў iх мiж дрэў i зноў сустракацца з iм не было нiякай ахвоты.

Калi дзiк заўважыў краўца, то адразу, з пенай на лычы, кiнуўся на чалавека, збiраючыся збiць яго з ног ашчэранымi iкламi. Але жвавы герой паспеў ускочыць у каплiчку, што стаяла паблiзу, i iмгненна выскачыў з яе праз акенца, з iншага боку. Дзiк таксама ўскочыў у каплiцу, а кравец тым часам аббег вакол будынiны ды зачынiў дзверы, - тут люты звер i злавiўся: быў ён дужа няўклюдны, тоўсты, каб выскачыць праз акно.

Паклiкаў тады кравец егераў, каб тыя ўласнымi вачыма пабачылi злоўленага звера, а сам пакiраваў да караля; i як ужо вяльможнаму не хацелася, а давялося-такi стрымаць абяцанае слова, i ён выдаў краўцу сваю дачку ў жонкi i перадаў палову каралеўства.

Ведаў бы ён, што стаiць перад iм не вялiкi герой, а звычайны кравец, то зрабiлася б яму дужа кепска.

Вяселле адсвяткавалi з вялiкай раскошай ды малой радасцю; i вось зрабiўся кравец каралём.

Праз нейкi час пачула ноччу маладая каралева, як яе муж у сне размаўляе: "Хлапчына, пашый мне куртку ды залатай порткi, а не зробiш, адлупцую аршынам". Тут i здагадалася яна, з якога завулка родам яе суджаны; ранкам расказала пра сваё гора бацьку i пачала слёзна прасiць яго, каб ён пазбавiў яе ад такога мужа. Пачаў кароль суцяшаць яе ды кажа:

- Гэтай ноччу ты свой пакой не запiрай, мае слугi будуць стаяць ля дзвярэй, i як толькi кравец засне, яны звяжуць яго i аднясуць на карабель, якi звязе самазванца ў далёкую краiну.

Каралева такiм абяцаннем засталася задаволеная, але каралеўскi зброеносец, якi ўсё гэта чуў, будучы верным маладому каралю, паведамiў яму пра ўсё гэта.

- Я iх не баюся, - сказаў кравец.

Вечарам ён улёгся, як звычайна, у пасцель са сваёй жонкай. Яна падумала, што ён заснуў, паднялася, адчынiла дзверы ды зноў лягла ў пасцель. А кравец зрабiў выгляд, быццам моцна спiць i пачаў, як скрозь сон, мармытаць: "Хлапчына, пашый мне куртку ды залатай порткi, а не зробiш, адлупцую аршынам! Я пабiў семярых адным махам, забiў двух велiканаў, вывеў з лесу адзiнарога, злавiў дзiкага вепра - цi ж мне баяцца тых, хто стаiць за дзвярыма!"

Пачулi слугi, што мармыча кравец i ахапiў iх такi страх, што яны збеглi куды вочы глядзяць. I нiхто з тае пары не адважыўся чапаць краўца.

I вось, як быў кравец каралём, так на ўсё жыццё iм i застаўся.

КАЗКА ПРА ТАГО, ХТО ХАДЗIЎ СТРАХУ ВУЧЫЦЦА

Былi ў бацькi два сыны. Старэйшы разумны ды талковы, усё ў яго ладзiлася. А малодшы - дурань. Нiчога нiбыта не разумеў i да вучобы быў няздатны. Людзi пра яго казалi:

- З гэтым бацька набярэцца клопату!

Меў, праўда, i старэйшы сын адну загану: быў баязлiвы. Пасылае, бывала, бацька куды-небудзь, а на вулiцы ўжо цёмна, то ён заўсёды просiцца:

- Ох, бацечка, не пайду, мне страшна!

Пачнуць вечарам ля агню расказваць усялякiя небылiцы, аж мароз па скуры бегае, зноў старэйшы брат уздыхае:

- Ах, як страшна!

Малодшы брат кожны раз дзiвiўся:

- А мне вось анiчуць не страшна.

Аднойчы бацька i кажа яму:

- Паслухай, сын, ты ўжо вунь якi вялiкi ды моцны вырас, трэба самому вучыцца хлеб зарабляць. Бачыш, як брат твой стараецца.

- Эх, бацечка, - адказаў малодшы сын, - я б ахвотна чаму-небудзь навучыўся. Але найперш хачу навучыцца, каб мне было страшна.

Пачуў гэта старэйшы брат i заўсмiхаўся, падумаў: "Божа, якi ўсё-такi мой брат дурань. З яго нiколi нiчога не атрымаецца".

Уздыхнуў бацька i кажа малодшаму сыну:

- Чаму-чаму, а страху ты павiнен навучыцца. Толькi на хлеб наўрад цi гэтым заробiш.

Неўзабаве зайшоў да iх у госцi дзяк. Пачаў бацька пра сваю бяду яму жалiцца, расказваў пра малодшага сына.

- Калi так, - адказаў дзяк, - страху ён мог бы ў мяне навучыцца. Прышлiце сына да мяне.

Бацька задаволены: "Вось хлопца i прыладкую куды-небудзь".

Стаў жыць яго малодшы сын у дзякавай хаце. I даручыў яму гаспадар званiць у званы. Аднойчы будзiць ён свайго работнiка апоўначы i загадвае падняцца на званiцу ды бiць у званы.

"Цяпер ты навучышся страху", - падумаў дзяк. Потайкам ён прабраўся на званiцу, стаў насупраць вакна ўвесь у белым. Званар, як толькi ўзяўся за вяроўку, убачыў прывiд i крыкнуў:

- Хто гэта?

Постаць у белым не адгукнулася, не здрыганулася.

- Адказвай альбо згiнь, табе тут няма чаго рабiць! - закрычаў хлопец.

Але дзяк прадаўжаў стаяць.

- Што табе трэба? - зноў закрычаў званар. Калi не адкажаш, то скiну ўнiз з лесвiцы.

Дзяк думаў, што да гэтага справа не дойдзе, i стаяў моўчкi. А пасля трэцяга вокрыку, хлопец падбег i скiнуў прывiд з лесвiцы ўнiз.

Адзванiў работнiк у званы. Вярнуўся дамоў i моўчкi лёг спаць. Доўга чакала дзячыха свайго мужа, а ён усё не вяртаўся. Урэшце зрабiлася ёй страшна. Яна разбудзiла хлопца i давай распытваць:

- Цi не ведаеш ты, куды гэта мой муж дзеўся? Ён жа на званiцу падняўся раней за цябе.

- Не ведаю, - адказаў хлопец, - але бачыў я, нехта стаяў на лесвiцы ўвесь у белым. Адмоўчваўся на мае запытаннi i не хацеў пакiдаць званiцу. Я палiчыў, што ён злодзей, i скiнуў унiз. Схадзiце ды зiрнiце на яго.

Кiнулася дзячыха да званiцы i знайшла там свайго мужа. Ён ляжаў у куце ды стагнаў, зламаў сабе нагу.

Прынесла жонка мужа дадому, кiнулася з плачам да хлопцавага бацькi.

- Ваш сын, - сказала дзячыха, - вялiкую бяду ўчынiў, скiнуў майго мужа з лесвiцы, i той зламаў нагу. Забiрайце ад нас свайго шалапута.

Напалохаўся бацька, пабег да дзяка i давай лаяць сына. Як той нi апраўдваўся, а бацька сваё:

- Эх, мне з табой адно гора. Iдзi-тка ты куды-небудзь, каб вочы мае цябе не бачылi.

- Добра, бацечка, ахвотна пакiну вас. Пайду страху вучыцца, каб гэта рамясло мяне кармiць магло.

- Вучыся чаму хочаш, - махнуў бацька рукой. - Вось табе пяцьдзесят талераў, iдзi з iмi куды хочаш. Ды толькi не кажы нiкому чый ты, бо мне за цябе сорамна будзе.

- Добра, бацечка, выканаю ўсё, як просiце.

Ранiцай юнак укiнуў у кiшэню бацькавы грошы i выйшаў на вялiкую дарогу. Iдзе i сам сабе паўтарае: "Ах, каб мне стала страшна! Ах, каб мне стала страшна!"

Пачуў гэту просьбу адзiн падарожнiк, далучыўся да юнака. Нейкi час яны iшлi разам. Убачылi шыбенiцу, падарожнiк дый кажа:

- Бачыш, вунь стаiць дрэва, а на iм вiсяць сем чалавек. Вяселле згулялi, а цяпер лётаць вучацца. Садзiся пад тым дрэвам, а як ноч наступiць, то страху i навучышся.

- Калi так хутка я навучуся страху, - адказаў хлопец, - то прыходзь да мяне ранiцай i атрымаеш ад мяне пяцьдзесят талераў.

Усеўся дурань пад дрэвам, на якiм былi падвешаны людзi, i пачаў змроку чакаць. Пахаладала, i ён распалiў касцёр. А ноччу ўзняўся калючы вецер, што нават касцёр не саграваў. Зiрнуў ён уверх, а там павешаныя гайдаюцца. Падумаў хлопец: "Я ля кастра зябну, а яны ўверсе зусiм адубеюць". Ад прыроды ён быў жаласлiвы, таму прыставiў лесвiцу да дрэва i палез адвязваць мерцвякоў. Сцягнуў усiх унiз, пасадзiў iх ля кастра. Ды i сам сцiшыўся, прыгрэўся. Раптам бачыць, гарыць адзежа ў мерцвякоў. Ён крычыць iм:

- Эй, будзьце з агнём асцярожныя, а то я вас зноў зацягну на шыбенiцу.

Ды хто ж яго пачуе, калi вакол кастра адны нябожчыкi. Раззалаўся хлопец i зноў падвесiў iх на дрэва. Стамiўся ад такой працы, прысеў ля агню i моцна заснуў.

Ранiцай прыходзiць знаёмы падарожнiк па грошы i кажа:

- Ну, цяпер ты даведаўся, што такое страх?

- Не, - адказаў хлопец, - адкуль мне яго ведаць? Тыя, што наверсе, i рота за ноч не адкрылi ды такiя дурнi, ледзь не спалiлi свае старыя лахманы.

Зразумеў прахожы, што не атрымае абяцаных грошай, сказаў пры развiтаннi:

- Такога, як ты, яшчэ нi разу не сустракаў.

Пайшоў хлопец далей сваёй дарогай. Iдзе i зноў мармыча:

- Ах, каб мне стала страшна!

Пачуў гэта адзiн возчык, цiкавiцца:

- Хто ты такi?

- Не ведаю, - адказаў дурань.

- А ты адкуль?

- Не ведаю.

- Хто твой бацька?

- Гэтага мне расказваць не дазволена.

- А што ты ўсё пра сябе мармычаш?

- Э-э, - адказаў хлопец, - хачу, каб мне стала страшна, а мяне нiхто гэтаму не навучыць.

- Iдзi за мной, - сказаў возчык, - я дапамагу табе.

Пад вечар яны прыпынiлiся ў карчме, вырашылi там пераначаваць.

Гаспадар карчмы, як толькi даведаўся, чаго жадае малады хлопец, сказаў яму:

- Калi табе хочацца навучыцца страху, то выпадак для гэтага ёсць.

Гаспадар расказаў яму, што непадалёк ад карчмы стаiць заварожаны замак. Варта там правесцi тры ночы запар, i страху можна навучыцца.

- Няўжо?!

- Слухай, хлопча, - таямнiча паведамiў карчмар, - кароль таго замка абяцае смельчаку аддаць у жонкi сваю дачку-прыгажуню. Там ёсць вялiкiя скарбы, але яны зачараваныя. Хто прагонiць ад iх злыя духi, той стане багатым. Было, на жаль, ужо багата ахвотнiкаў пабываць у тым замку, але нiхто не вярнуўся назад.

Як толькi развiднела, пайшоў хлопец да караля i кажа:

- Калi будзе дазволена, то я хацеў бы правесцi тры ночы ў вашым зачараваным замку.

Каралю спадабаўся адчайны юнак, ён i прапанаваў:

- Прасi ў мяне тры рэчы, можаш iх узяць з сабой у замак.

Хлопец адказаў:

- Дайце мне агню, сталярны станок i такарны разам з разцом.

Кароль загадаў удзень занесцi ўсё гэта ў замак. А ноччу хлопец-смяльчак пайшоў туды. У адным з пакояў расклаў агонь, паставiў побач сталярны станок, а на такарны сам усеўся, зноў пачаў мармытаць:

- Ах, каб мне стала страшна!

Апоўначы чуе дзiўныя галасы:

- Мяў-мяў! Як нам холадна!

- Эй, вы, дурнi, - крыкнуў хлопец. - Калi вам холадна, то падсаджвайцеся да агню ды грэйцеся.

I толькi ён так сказаў, як да яго скокнулi дзве вялiзарныя чорныя кошкi. Селi па баках, вочы агнямi гараць. Крыху сагрэлiся i прапануюць:

- Прыяцель, а давай у карты згуляем.

- Чаму б не згуляць - пагадзiўся хлопец. - Толькi пакажыце спярша вашы лапы.

I выпусцiлi кошкi свае кiпцюры.

- Э-э, якiя яны ў вас доўгiя! Iх трэба крыху абрэзаць.

Схапiў ён кошак за шкiркi, падняў на сталярны станок i моцна прыкруцiў лапы. Пасля, мёртвых, выкiнуў праз вакно ў ваду.

Толькi прысеў ля агню, як з усiх куткоў павылазiлi чорныя кошкi i чорныя сабакi на распаленых ланцугах. Яны страшна крычалi, раскiдвалi агонь, хацелi яго патушыць.

Гэта раззлавала хлопца. Ухапiў ён разец i давай ганяць страшыдлаў. Каго забiў, выкiнуў у сажалку. Астатнiя разбеглiся.

Вярнуўся ён да агню, раздзьмуў яго, захацелася яму паспаць. Азiрнуўся, бачыць у куце вялiкi ложак.

- Гэта якраз мне i трэба, - узрадаваўся юнак.

А як толькi ўлёгся, ложак той пачаў рухацца i пакацiўся па замку, як бы ў яго запрэглi вараных. Праз парогi i лесвiцы, то ўнiз, то ўверх. Ды раптам гуп!-гуп! - перакулiўся ложак, бытта гара на хлопца навалiлася. Вызвалiўся з-пад яго i кажа:

- Хай на iм катаецца той, каму ахвота.

Лёг ля свайго агню i заснуў. Так моцна спаў, што кароль, калi ранiцай убачыў яго, думаў ён мёртвы:

- Шкада мне хлопца-прыгажуна.

Пачуў гэта юнак i прачнуўся, сказаў:

- Усё было добра. Адна ноч прайшла, перажыву i дзве астатнiя.

Вярнуўся хлопец да карчмара, а той вачам сваiм не верыць, пытаецца:

- Ну, навучыўся страху?

- Не, усё марна. Ах, каб хто расказаў мне, што гэта за страх!

На другую ноч зноў пайшоў смяльчак у стары замак. Сеў ля агню, думае. З прыходам поўначы пачулiся шумы, стукi. Раптам з трубы выскачыла палова чалавека i звалiлася перад iм.

- Гэй, - крыкнуў хлопец, - а дзе ж другая палова? Гэтага мала!

Зноў падняўся шум, усё загрымела, завыла, i з трубы выпала другая палова.

- Пачакай, я для цябе раздзьму агеньчык.

Раздзьмуў, азiрнуўся, бачыць - страшны чалавек усеўся на яго месца.

- Так мы не дамаўлялiся, - зазлаваў юнак. - Лаўка мая!

Спiхнуў ён страшыдла i ўсеўся на сваё месца. I выпала потым з трубы багата яшчэ такiх жа людзей. Яны прыцягнулi косткi мерцвякоў, два чарапы i пачалi гуляць у кеглi. Юнак пацiкавiўся:

- Слухайце, вы, а цi нельга з вамi пагуляць?

- Можна, калi грошы ў цябе водзяцца.

- Грошай хапае. А вось кеглi ў вас не зусiм круглыя.

Узяў ён чарапы, прыладкаваў iх на такарны станок, абтачыў.

- Так-то лепш будуць качацца. Цяпер гульня пойдзе весялей!

Згуляў юнак з iмi, прайграў крыху грошай. А як толькi пачало развiдняць, усе страшыдлы разбеглiся. Ён яшчэ паспеў моцна заснуць.

Прыходзiць ранiцай кароль:

- Ну, як гэту ноч правёў?

- У кеглi гуляў, некалькi талераў прайграў.

- А хiба табе не было страшна?

- Што вы, весела было. Эх, уведаць бы мне толькi, што такое страх!

На трэцюю ноч да хлопца з'явiлiся шэсць велiканаў. Прынеслi на пахавальных насiлках памёршага стрыечнага брата. Ён ляжаў халодны ў труне.

Юнак узяў нябожчыка на рукi, падсеў з iм да агню, пачаў расцiраць халодныя рукi. Нiчога не дапамагло, кроў не разыходзiлася па жылах. Тады хлопец вырашыў легчы з iм у пасцель i сагрэць яго сваiм целам. Так i зрабiў.

Адагрэўся мярцвяк, заварушыўся ды як крыкне:

- А цяпер я цябе задушу!

- Што?! - здзiвiўся хлопец. - Ты мне так хочаш аддзячыць? Калi так, то вяртайся ў сваю дамавiну.

Ён падняў мерцвяка, кiнуў яго ў дамавiну i прыкрыў векам. З'явiлiся шэсць велiканаў i вынеслi яго.

- Усё нiяк не робiцца мне страшна, - сам сабе паскардзiўся хлопец.

Тады раптам да яго падступiўся адзiн з велiканаў, ростам вышэй за ўсiх i старэйшы за iх, з доўгай сiвой барадой, закрычаў:

- Ах ты, хлапчук! Ты зараз даведаешся, што такое страх. Ты павiнен памерцi!

- Як гэта?!

- Вось зараз...

Страшыдла працягнула рукi да хлопца, хацела ўхапiць яго, але ён выкруцiўся i сказаў:

- Цiшэй, няма чаго рукi распускаць! Калi ты моцны, то i я не слабы.

- Давай памераемся сiлай!

Велiкан павёў хлопца ў кузню, узяў сякеру i адным махам увагнаў кавадла ў зямлю.

- Я здолею не горш, - сказаў хлопец i падышоў да другога кавадла.

Стары сагнуўся, каб лепей бачыць, як юнак будзе заганяць кавадла ў зямлю. Барада яго апусцiлася. А хлопец хуценька адсунуў кавадла дый зашчамiў у яго бараду страшыдлы.

- Вось ты i трапiў да мяне! Цяпер твая чарга памiраць.

Пачаў велiкан стагнаць, прасiцца. Паабяцаў вялiкае багацце. Паверыў хлопец, адпусцiў яго.

Павёў стары ў падзямелле замка i паказаў юнаку тры куфры, поўныя золата.

- Адна частка золата, - сказаў ён, - беднякам, другая - каралю, а трэцяя табе.

Мiж тым прабiла дванаццаць, i дух знiк. Хлопец застаўся адзiн упоцемку. Стаў прабiрацца вобмацкам. Знайшоў дарогу да пакоя, дзе гарэў агонь, i заснуў.

Прыходзiць ранiцай кароль, пытае:

- Ну што, цяпер страху навучыўся?

- Не!.. Пабываў тут мой памёршы стрыечны брат. Прыходзiў нейкi барадач, але што такое страх, так мне нiхто i не сказаў.

Кароль паведамiў яму:

- Ты замак мой вызвалiў ад чараў, можаш цяпер жанiцца на маёй дачцэ.

- Гэта добра, - адказаў хлопец, - але што такое страх, я так i не ведаю.

Паднялi з падзямелля золата. Згулялi вяселле. Малады кароль, як нi кахаў сваю жонку, як нi быў задаволены, а не-не дый паўтараў:

- Каб стала мне страшна!

Надакучыла слухаць такое каралеве. От аднойчы служанка i кажа ёй:

- У гэтай справе я дапамагу. Ён страху навучыцца!

Пайшла яна да ручая, якi бруiўся ў садзе, набрала поўны цэбар печкуроў. Ноччу, як толькi малады кароль заснуў, сцягнула жонка з яго коўдру i вылiла на яго поўны цэбар халоднай вады з печкурамi. Пачалi маленькiя рыбкi скакаць, цялёпкацца па целе маладога караля, ад чаго ён прачнуўся ды як закрычыць:

- Вой, мiлая жонка, як мне страшна, як страшна! Так, цяпер я ўжо ведаю, што такое страх!

КАРОЛЬ ДРАЗДАБАРОД

У аднаго караля была дачка, якая праславiлася на ўвесь свет сваёй прыгажосцю. I праўда, красуняй яна была вышэй усякай пахвалы, але затое i ганарыстая, як нiхто. Нiкога з жанiхоў не лiчыла яна вартым сваёй рукi. Хто нi сватаўся да яе, усе атрымлiвалi адмову ды яшчэ якое-небудзь злое слоўца цi насмешлiвую мянушку ў дадатак. Стары кароль усё дараваў сваёй адзiнай дачцэ, але пад канец нават яму надакучылi яе капрызы i дзiвацтвы.

Ён загадаў наладзiць пышнае свята i склiкаць з далёкiх краёў i суседнiх гарадоў усiх маладых людзей, якiя яшчэ не згубiлi надзею спадабацца каралеўне i дабiцца яе прыхiльнасцi.

З'ехалася нямала жанiхоў. Iх паставiлi ў рад, аднаго за другiм, па старшынству роду i велiчынi даходу. Спачатку стаялi каралi i наследныя прынцы, потым - герцагi, потым - князi, графы, бароны i, нарэшце, простыя дваране.

Пасля гэтага каралеўну павялi ўздоўж раду, каб яна магла паглядзець на жанiхоў i выбраць сабе мужам таго, хто больш за ўсiх прыйдзецца па сэрцу.

Але i на гэты раз нiхто не прыглянуўся каралеўне.

Адзiн жанiх здаўся ёй надта тоўстым.

- Пiўная бочка! - сказала яна.

Другi - цыбатым i даўганосым, як журавель на балоце.

- Жураўлiныя доўгiя ногi не знойдуць шляхi-дарогi.

Трэцi ростам не ўдаўся.

- Ад зямлi не вiдаць - баюся растаптаць!

Чацвёртага яна знайшла надта бледным.

- Белы як смерць, худы як жардзiна!

Пятага - надта румяным.

- Чырванаскуры, на рака падобны!..

Шостага - недастаткова стройным.

- Свежае дрэва - за печкай сушанае. Было сырое, стала сухое, было прамое, стала крывое!

Словам, усiм хапiла на арэхi.

Але чамусьцi горш за ўсiх дасталася маладому каралю, якi займаў у шэрагу жанiхоў ледзь не самае ганаровае месца.

Вось у iм, здаецца, не было нiчога смешнага. Любой дзяўчыне прыйшоўся б ён па густу, толькi не нашай каралеўне. Яна, бачыце, угледзела, што бародка ў яго вастрэй, чым трэба, i надта выдаецца ўперад. I гэтага было дастаткова, каб пазабаўляцца над iм, як можна.

- Ах! - усклiкнула яна i засмяялася. - Паглядзiце! Паглядзiце! У яго барада, быццам дзюба ў дразда. Кароль Драздабарод! Кароль Драздабарод!

А калi на свеце нямала ахвотнiкаў пасмяяцца над суседам, то слоўца гэта тут жа падхапiлi, i нiхто з той пары не называў iнакш маладога караля, як кароль Драздабарод.

Але ў кожнай забавы ёсць канец.

Калi стары кароль, бацька чароўнай каралеўны, убачыў, што дачка яго зусiм i не думае выбiраць сабе жанiха, а толькi дарэмна забаўляецца людзьмi, якiя з'явiлiся па яго запрашэннi, ён моцна раззлаваўся i пакляўся сваёй галавой i каронай, што выдасць яе за першага жабрака, якi трапiцца, якi пагрукае ў браму.

Прайшло два днi. I вось пад вокнамi палаца затрымцелi струны, i нейкi вандроўны музыка зацягнуў песеньку. Спеў быў варты музыкi, ды i песня была з тых, якiя спяваюцца не дзеля весялосцi, а толькi для таго, каб расчулiць слухачоў i выпрасiць у iх трохi грошай цi кавалак хлеба.

Але кароль прыслухаўся i паслаў па музыку сваiх слуг.

- Упусцiце яго. Няхай зойдзе сюды! - сказаў ён.

Брудны, абарваны жабрак нясмела ўвайшоў у палац i праспяваў перад каралём i каралеўнай усё, што ведаў i помнiў. А потым нiзка пакланiўся i папрасiў мiласцiва ўзнагародзiць яго не столькi за ўмельства, колькi за старанне. Кароль сказаў:

- Якая праца, такая i плата. Мне так спадабалiся твае спевы, браток, што я вырашыў выдаць за цябе родную дачку.

Пачуўшы гэтыя словы, каралеўна ў жаху кiнулася перад бацькам на каленi, але кароль нават не паглядзеў на яе.

- Нiчога не зробiш! - сказаў ён. - Я пакляўся сваёй галавой i каронай, што аддам цябе за першага жабрака, якi трапiцца, i я стрымаю сваю клятву!

Колькi нi плакала каралеўна, колькi нi малiла - усё было дарэмна. Яе тут жа абвянчалi з жабраком-музыкай.

А пасля вянчання кароль сказаў:

- Не бывае такога, каб жонка жабрака жыла ў каралеўскiм палацы. Можаш адпраўляцца са сваiм мужам на ўсе чатыры бакi.

Жабрак музыка, не кажучы нi слова, узяў за руку маладую жонку i вывеў яе за браму. Першы раз у жыццi каралеўна пешкi выйшла з бацькоўскага палаца.

Апусцiўшы галаву, не азiраючыся па баках, iшла яна следам за сваiм мужам па камянiстай пыльнай дарозе.

Доўга iшлi яны так па раўнiнах i ўзвалках, па дарогах, дарожках i сцяжынках. I нарэшце сцяжынка вывела iх у засень густога лесу.

Яны селi адпачыць пад старым дубам, i каралеўна спытала, мiжволi задзiвiўшыся цянiстымi дрэвамi:

- Чый гэта лес на захад i на ўсход?

- Там гаспадар - кароль Драздабарод.

Была б ты яго жонкай дарагой

То быў бы твой.

Каралеўна задумалася, а потым уздыхнула i прашаптала:

- Каб зноў мне заручыцца са свабодай,

То стала б жонкай я Драздабарода!

Музыка скоса паглядзеў на яе, але нiчога не сказаў. Яны пайшлi далей.

I вось перад iмi - паўнаводная рака, а ўздоўж берага сцелецца свежы, сакавiты луг.

Каралеўна зноў спытала:

- Чый гэта луг над мостам сiнiх вод?

- Там гаспадар - кароль Драздабарод.

Была б ты яго жонкай дарагой

То быў бы твой.

- Ах, - сказала каралеўна, глытаючы слёзы.

Каб зноў мне заручыцца са свабодай,

То стала б жонкай я Драздабарода!

Музыка нахмурыўся, пакiваў галавой, але i тут нiчога не сказаў ёй. I яны зноў пайшлi далей.

Калi сонца пачало хавацца за пагоркамi, каралеўна i жабрак-музыка падышлi да сцен вялiкага багатага горада. Над залатой цяжкой брамай узвышалася круглая вежа.

Каралеўна спытала:

- Чый гэта горад з вежай ля варот?..

- Там гаспадар кароль Драздабарод.

Была б ты яго жонкай дарагой

То быў бы твой!

Тут каралеўна не вытрымала. Яна горка заплакала i ўсклiкнула, заломваючы рукi:

- Каб зноў мне заручыцца са свабодай,

То стала б жонкай я Драздабарода!..

Музыка раззлаваўся:

- Слухай, галубка! - сказаў ён. - Не вельмi мне па густу, што ты на кожным слове згадваеш другога i шкадуеш, што не пайшла за яго. А я, што ж, недастаткова добры для цябе?

Каралеўна прыцiхла. Не абмяняўшыся нiводным словам, яны прайшлi праз увесь горад i спынiлiся на самай ускраiне, каля маленькага, уросшага ў зямлю дамка. Сэрца скаланулася ў грудзях каралеўны. Яна паглядзела на дамок, на мужа i сарамлiва спытала:

- Чый гэта дом пад зрэбнаю страхой?

- Ён мой i твой! - адказаў з гордасцю музыка i адчынiў перакошаныя дзверы. - Тут мы з табой будзем жыць. Заходзь!

Ёй давялося нахiлiцца, каб, пераступаючы парог, не ўдарыцца галавой аб нiзкую прыталаку.

- А дзе ж слугi? - спытала каралеўна, пазiраючы пабаках.

- Якiя там слугi? - адказаў жабрак. - Што спатрэбiцца, зробiш сама. Вось распалi агеньчык, пастаў ваду ды згатуй мне чаго-небудзь паесцi. Я не на жарты стамiўся.

Але каралеўна не мела нiякага паняцця пра тое, як распальваюць агонь i гатуюць, i музыку давялося самому прыкласцi да ўсяго рукi, каб справа сяк-так пайшла на лад.

Нарэшце небагатая вячэра паспела. Яны паелi i ляглi адпачыць.

А на другi дзень жабрак нi свет нi зара падняў з пасцелi бедную каралеўну:

- Уставай, гаспадынька, некалi песцiцца! Нiхто за цябе працаваць не стане!

Пражылi яны днi два так сабе, i мала-памалу ўсе прыпасы беднага музыкi падышлi да канца.

- Ну, жонка, - сказаў ён, - добранькага пакрысе. Гэтае гультайства не давядзе нас да дабра. Мы з табой толькi праядаемся, а зарабляць нiчога не зарабляем. Пачнi ты нарэшце хоць кошыкi плесцi, цi што... Прыбытак ад гэтага невялiкi, ды затое i праца нецяжкая.

Ён пайшоў у лес, нарэзаў лазы i прынёс дадому цэлую вязку.

Каралеўна ўзялася плесцi кошыкi, але жорсткiя пруты не слухалiся яе. Яны не хацелi нi згiнацца, нi пераплятацца i толькi падрапалi ды пакалолi яе белыя ручкi.

- Так! - сказаў муж, паглядзеўшы на яе работу. - Бачу, што гэта справа не для такiх беларучак, як ты. Сядай лепш прасцi. Можа, хоць на гэта ў цябе хопiць розуму ды ўмельства.

Яна села за калаўрот, але грубая нiтка ўразалася ў пяшчотныя пальцы, i кроў капала з iх гэтак жа часта, як слёзы з яе вачэй.

- Проста гора з табой! - сказаў муж. - Ну памяркуй сама - на што ты здатная! Паспрабаваць, цi што, гандляваць гаршкамi ды ўсякiмi там глiнянымi кубкамi-мiскамi! Будзеш сядзець на рынку, мiргаць вачыма i атрымлiваць грошыкi.

"Ах, - падумала каралеўна, - што калi хто-небудзь з нашага каралеўства прыедзе ў гэты горад, прыйдзе на плошчу i ўбачыць, што я сяджу на рынку i гандлюю збанкамi! Як яны будуць смяяцца нада мной!"

Але рабiць не было чаго. Або памiрай з голаду, або згаджайся на ўсё. I каралеўна згадзiлася.

Спачатку гандаль iшоў слаўна. Людзi нарасхват бралi збанкi ў цудоўнай гандляркi i плацiлi ёй, не таргуючыся, усё, што яна нi прасiла. Мала таго, iншыя давалi ёй грошы ды яшчэ ў дадатак толькi што набытыя збанкi.

Так жылi яны да той пары, пакуль усе кубкi i мiскi не былi распрададзены. А потым муж зноў закупiў цэлы воз глiнянага посуду. Каралеўна ўселася на рыначнай плошчы, каля дарогi, расставiла вакол свой тавар i падрыхтавалася гандляваць.

Як раптам, адкуль нi вазьмiся, нейкi п'яны гусар на гарачым канi, як вiхор, вылецеў з-за вугла i пранёсся па збанках, пакiдаючы за сабой воблака пылу ды кучу бiтых чарапкоў.

Каралеўна залiлася слязьмi.

- Ах, як мне перападзе! - у страху гаварыла яна, перабiраючы рэшткi растаптанага посуду. - Ах, што цяпер скажа мой муж.

Яна пабегла дадому i, плачучы, расказала яму пра сваё няшчасце.

- Ды хто ж садзiцца з глiняным посудам на рынку з краю, ля праезнай дарогi! - сказаў муж. -Ну добра! Досыць раўсцi! Я выдатна бачу, што ты не здатна нi для якой прыстойнай работы. Толькi што я быў у каралеўскiм замку i спытаў там на кухнi, цi не патрэбна iм пасудамыйка. Кажуць - патрэбна. Збiрайся! Я адвяду цябе ў замак i ўладкую там. Не будзеш у рэшце рэшт галадаць.

Так цудоўная каралеўна стала пасудамыйкай. Яна была цяпер на пасылках у повара i рабiла самую чорную работу. У глыбокiя кiшэнi свайго вялiкага хвартуха яна засунула па гаршчэчку i складвала там рэшткi ежы, якая выпадала на яе долю. А вечарам несла гэтыя гаршчэчкi дадому, каб павячэраць пасля работы.

У той самы час, калi каралеўна-пасудамыйка чысцiла на кухнi закураныя катлы i выграбала з печы попел, у палацы рыхтавалiся адсвяткаваць вялiкую падзею - вяселле маладога караля. Наступiў нарэшце i ўрачысты дзень. Скончыўшы работу, каралеўна цiхенька прабралася з кухнi наверх i стаiлася за дзвярыма параднай залы, каб хаця здаля падзiвiцца на каралеўскае свята.

I вось запалiлiся тысячы свечак. Агнi зiхацелi на золаце, серабры i каштоўных каменнях, i госцi - адзiн прыбраны лепш за другога - сталi ўваходзiць у каралеўскiя пакоi.

Каралеўна глядзела на iх са свайго кутка, i чым даўжэй яна глядзела, тым усё цяжэй станавiлася ў яе на сэрцы.

"Я лiчыла калiсьцi, што я лепшая за ўсiх на свеце, што я першая з першых, - думала яна. - I вось цяпер я - апошняя з апошнiх..."

Мiма яе чарадой праходзiлi слугi, несучы на выцягнутых руках вялiзныя блюды з дарагiмi стравамi. А вяртаючыся назад, то адзiн, то другi кiдаў ёй якi-небудзь кавалак, якi заставаўся - скарынку пiрага, крылца птушкi цi рыбiн хвост, i яна лавiла ўсе гэтыя хвасты, крылцы i скарынкi, каб прыхаваць iх у свае гаршчэчкi, а потым аднесцi дадому.

Раптам з залы выйшаў сам малады кароль - увесь у шоўку i аксамiце, з залатым ланцугом на шыi.

Убачыўшы за дзвярыма маладую, прыгожую жанчыну, ён схапiў яе за руку i пацягнуў танцаваць. Але яна адбiвалася ад яго з усiх сiл, адварочваючы твар i хаваючы вочы. Каралеўна так баялася, што ён пазнае яе! Бо гэта быў кароль Драздабарод - той самы кароль Драздабарод, якога яшчэ зусiм нядаўна яна высмеяла невядома за што i прагнала з ганьбай.

Але не так лёгка было вырвацца з яго дужых рук.

Кароль Драздабарод вывеў каралеўну-пасудамыйку на самую сярэдзiну залы i пусцiўся з ёй у скокi.

I тут завязка яе хвартуха лопнула. Гаршчэчкi вывалiлiся з кiшэняў, ударылiся аб падлогу i разляцелiся на дробныя чарапкi. Пырснулi ва ўсе бакi i першае, i другое, i суп i смажанiна, i костачкi i скарынкi.

Здавалася, сцены каралеўскага замка абрушацца ад смеху. Смяялiся знатныя госцi, якiя прыбылi на свята, смяялiся прыдворныя дамы i кавалеры, смяялiся юныя пажы i сiвыя саветнiкi, рагаталi i слугi, згiнаючыся ў тры пагiбелi i хапаючыся за бакi.

Адной каралеўне было не да смеху.

Ад сораму i знявагi яна гатова была правалiцца скрозь зямлю.

Закрыўшы твар рукамi, выбегла яна з залы i стрымгалоў кiнулася ўнiз па лесвiцы.

Але хтосьцi дагнаў яе, схапiў за плечы i павярнуў да сябе.

Каралеўна падняла галаву, зiрнула i ўбачыла, што гэта зноў быў ён - кароль Драздабарод!

Ён ласкава сказаў ёй:

- Не бойся! Цi ж ты не пазнаеш мяне? Бо я той самы бедны музыка, якi быў з табой у маленькiм перакошаным дамку на ўскраiне горада. I я той самы гусар, якi растаптаў твае гаршкi на базары. I той абсмяяны жанiх, якога ты пакрыўдзiла нi за што нi пра што. З-за кахання да цябе я змянiў мантыю на жабрацкiя лахманы i правёў цябе дарогай зняваг, каб ты зразумела, як горка чалавеку быць пакрыўджаным i абсмяяным, каб сэрца тваё памягчэла i стала такiм жа цудоўным, як i твар.

Каралеўна горка заплакала.

- Ах, я так вiнавата, так вiнавата, што не заслугоўваю быць тваёй жонкай... - прашаптала яна.

Але кароль не даў ёй дагаварыць.

- Годзе! Усё дурное засталося ззаду, - сказаў ён. - Давай жа святкаваць наша вяселле!

Прыдворныя дамы прыбралi маладую каралеўну ў сукенку, расшытую алмазамi i жэмчугамi, i павялi ў самую вялiкую i цудоўную залу палаца, дзе яе чакалi знатныя госцi i сярод iх - стары кароль, яе бацька.

Усе вiншавалi маладых i без канца жадалi iм шчасця i згоды.

Тут i пачалося сапраўднае вяселле. Шкада толькi, што нас з табой там не было...

ЗАЛАТАЯ ПТУШКА

Жыў у старадаўнiя часы кароль. Быў у яго замак, а вакол замка цудоўны сад, i расло ў тым садзе дрэва, на якiм былi залатыя яблыкi. Як толькi яблыкi выспявалi, iх строга лiчылi, але кожнай ранiцой аднаго яблыка не хапала. Даведаўся пра гэта кароль i загадаў, каб кожную ноч пад дрэвам ставiлi варту.

Былi ў караля тры сыны, i вось з прыходам ночы паслаў ён у сад старэйшага. Але к поўначы змарыў яго сон, i ранiцой зноў не далiчылiся аднаго яблыка. На другую ноч павiнен быў вартаваць сын сярэднi, але i з тым здарылася тое ж самае: калi прабiла дванаццаць гадзiн, ён заснуў, а ранiцой не далiчылiся аднаго яблыка. Вось прыйшла чарга несцi варту малодшаму сыну; ён ужо падрыхтаваўся iсцi, але кароль не вельмi яму давяраў i падумаў, што гэты будзе яшчэ горшы вартаўнiк, чым яго браты, але нарэшце ён усё-такi яго паслаў.

Вось прылёг юнак пад дрэва, пачаў вартаваць, але не дазволiў сабе i вочы заплюшчыць. Прабiла дванаццаць гадзiн, i вось у паветры штосьцi зашумела; i ён убачыў у месячным святле лятучую птушку, усё пер'е яе адлiвала золатам. Апусцiлася птушка на дрэва i толькi дзеўбанула яблык, як пусцiў юнак у яе стралу. Птушка паляцела, ды папала страла ёй у апярэнне, i адно з залатых пёрак упала долу. Падняў яго юнак, прынёс назаўтра каралю i расказаў яму, што бачыў ён ноччу.

Сабраў кароль тады сваiх дарадцаў, i ўсе ў адзiн голас вырашылi, што такое пяро, як гэта, даражэй, магчыма, цэлага каралеўства.

- Паколькi пяро такое каштоўнае, - сказаў кароль, - то ў такiм выпадку аднаго мне будзе мала, я хачу абавязкова мець усю птушку.

I вось рушыў у дарогу старэйшы сын; ён спадзяваўся на сваю разважлiвасць i думаў, што залатую птушку ён абавязкова дабудзе.

Прайшоў ён нi многа, нi мала i ўбачыў на ўзлессi лiсу; прыклаў ён да пляча стрэльбу i нацэлiўся ў яе. Але лiса закрычала:

- Не страляй мяне, дам я за гэта табе добрую параду. Ты на шляху па залатую птушку, i сёння пад вечар ты прыдзеш у вёску, дзе ёсць дзве харчэўнi, - яны стаяць адна супраць другой. Адна будзе асветлена ярка, у ёй весела i шумна; але ты ў гэту не заходзь, а заходзь у другую, хоць яна выглядам сваiм i не прывабiць цябе.

"Як можа такi неразумны звер даць мне разумную параду!" - падумаў каралевiч i стрэлiў, але ў лiсу не папаў, яна распусцiла свой хвост i ўцякла ў лес. Потым ён накiраваўся далей i прыйшоў пад вечар у вёску, дзе былi дзве харчэўнi - у адной скакалi i спявалi, у другой выгляд быў убогi i змрочны.

"Быў бы я дурнем, - падумаў ён, - каб пайшоў у бедную жабрацкую харчэўню, харошую б абмiнуў". I ён накiраваўся ў вясёлую харчэўню i пачаў бавiць там час у гульнях i вясялосцi, а пра птушку i пра бацьку i ўсе ягоныя парады i забыўся.

Мiнуў нейкi час, а старэйшы сын дамоў усё не вяртаецца; тады адправiўся ў дарогу сярэднi сын, - захацелася яму знайсцi залатую птушку. Як i старэйшаму брату, сустрэлася яму лiса, дала яму добрую параду, але ён таксама не звярнуў на яе ўвагi. Падышоў ён да двух харчэўняў, i стаяў ля акна адной з iх яго брат, неслiся адтуль вясёлыя песнi, i брат гукнуў яго. Не мог сярэднi брат устрымацца, зайшоў у гэту харчэўню i застаўся там, задаволены.

Зноў прайшоў нейкi час, i захацелася малодшаму каралевiчу адправiцца ў дарогу i паспытаць шчасця. Але бацька не згаджаўся.

- Справа гэтая дарэмная, - сказаў ён. Дзе ўжо яму адшукаць залатую птушку, старэйшыя браты ж хадзiлi. А здарыцца з iм якая бяда, цi зможа ён з яе выкараскацца; бо розуму то ў яго малавата.

Але малодшы брат настойваў на сваiм, i кароль урэшце дазволiў яму адправiцца ў дарогу. I сядзела зноў на ўзлессi лiса i прасiла яго пашкадаваць яе жыцця, i дала яму добрую параду.

Юнак быў жаласлiвым i сказаў:

- Лiсiчка, не бойся, зла я табе не зраблю.

- Ты ў гэтым не раскаешся, - адказала лiса, - а каб хутчэй табе дабрацца да месца, садзiся мне на хвост.

I толькi ён сеў, як пусцiлася лiса бегчы i панеслася праз горы i долы, толькi ў вушах свiстала ад ветру. Дабралiся яны да вёскi; развiтаўся юнак з лiсой, паслухаўся яе добрай парады i зайшоў, не аглядваючыся, проста ў харчэўню, якая горшая, i спакойна там пераначаваў. На другую ранiцу, толькi ён выйшаў у поле, бачыць - сядзiць там лiса i кажа:

- Я раскажу, што рабiць табе далей. Iдзi ўсё прама i прама, i выйдзеш ты нарэшце да замка; убачыш, што перад замкам залёг цэлы атрад салдат, - але ты не бойся, усе яны будуць спаць i храпцi; прайдзi памiж iмi пасярэдзiне i заходзь прама ў замак, прайдзi праз усе пакоi; зойдзеш потым у патаемны пакой, i вiсiць там драўляная клетка з залатой птушкай, i стаiць з ёй побач пустая залатая клетка, так, для прыгажосцi. Ды глядзi, не перасаджвай птушку з простай клеткi ў дарагую, а то нядобрым кончыцца.

Толькi сказала гэта лiса, распусцiла зноў свой хвост, i ўсеўся на яго каралевiч. Панеслася лiса праз лясы i горы, - толькi ў вушах ад ветру свiстала. Апынуўся ён каля замка i ўбачыў, пра што гаварыла яму лiса. Зайшоў каралевiч у патаемны пакой, i сядзела там залатая птушка ў драўлянай клетцы, а залатая з ёй побач стаяла, i ляжалi ў пакоi ў трох кутах па тры яблыкi, залатыя яблыкi. I падумаў ён, што было б смешна, калi б ён пакiнуў такую цудоўную птушку ў такой непрыгожай клетцы. Ён адчынiў дзверцы, схапiў птушку i перасадзiў яе ў залатую... Але ў гэта iмгненне птушка закрычала так трывожна. Прачнулiся салдаты, забеглi ў пакой i павялi яго ў цямнiцу.

На наступную ранiцу прывялi яго на суд, i, паколькi ён ва ўсiм прызнаўся, то асудзiлi яго на смяротную кару. Але кароль сказаў, што можа яго памiлаваць, калi ён знойдзе яму залатога каня, якi скача хутчэй чым вецер, i тады ён атрымае залатую птушку.

Адправiўся каралевiч у шлях-дарогу; уздыхнуў i засумаваў, не ведаючы, дзе ж яму адшукаць залатога каня. I раптам убачыў ён старога свайго сябра - лiсу; сядзела яна ля дарогi.

- Вось бачыш, - сказала лiса, - так выйшла таму, што ты мяне не паслухаўся. Але духам не падай, я табе дапамагу i скажу, як раздабыць табе залатога каня. Ты павiнен iсцi ўвесь час прама, i падыдзеш ты да замка, - там i стаiць конь у канюшнi. I будуць ляжаць перад канюшняй конюхi, але яны будуць спаць i храпцi, i ты зможаш спакойна вывесцi залатога каня. Але ты павiнен запамятаць добра адно: сядлай яго дрэнным сядлом з дрэва i скуры, i толькi не залатым, што будзе вiсець побач, а то нядобрым кончыцца.

Распусцiла лiса свой хвост, сеў на яго каралевiч, i панесла яго лiса праз лясы i горы, - толькi ў вушах ад ветру свiстала.

Здарылася ўсё так, як казала лiса, - зайшоў ён у канюшню, дзе стаяў залаты конь, хацеў асядлаць яго дрэнным сядлом, ды падумаў: "Сорамна не асядлаць такога цудоўнага каня дарагiм сядлом, як гэта i належыць". Але толькi даткнулася залатое сядло да каня, як пачаў ён гучна iржаць. Прачнулiся конюхi, схапiлi юнака i кiнулi яго ў цямнiцу. Назаўтра ранiцой суд прыгаварыў яго да смяротнай кары. Але кароль паабяцаў яго памiлаваць i падарыць яму залатога каня, калi ён дабудзе яму з залатога замка цудоўную каралеўну.

З болем у сэрцы адправiўся юнак у шлях-дарогу, ды, на шчасце, ён сустрэў неўзабаве сваю верную лiсу.

- Варта было б цябе ў няшчасцi пакiнуць, - сказала лiса, - але мне цябе шкада, i я яшчэ раз выручу цябе з бяды. Дарога прывядзе цябе якраз да залатога замка, туды ты прыйдзеш вечарам, а ноччу, калi ўсё зацiхне, выйдзе цудоўная каралеўна ў купальню купацца. Калi яна будзе туды ўваходзiць, ты падскоч да яе i пацалуй яе адзiн раз, тады яна пойдзе за табой, i ты зможаш яе звесцi адтуль. Ды толькi не згаджайся, каб яна перад гэтым развiтвалася са сваiмi бацькамi, а то нядобрым усё кончыцца.

Распусцiла лiса свой хвост, сеў на яго каралевiч, i панесла яна яго праз лясы i горы, - толькi ў вушах ад ветру свiстала.

Вось пад'ехаў ён да залатога замка, i было ўсё, як сказала яму лiса. Пачакаў ён да поўначы, калi ўсiх змарыў глыбокi сон, i выйшла цудоўная каралеўна ў купальню, тут ён падскочыў i пацалаваў яе адзiн раз. Яна сказала яму, што з радасцю выйдзе за яго замуж, але пачала яго са слязьмi на вачах прасiць, каб дазволiў ён ёй перад гэтым развiтацца з бацькамi. Спачатку ён не згаджаўся, але яна горка заплакала, кiнулася яму ў ногi, i ён, нарэшце, згадзiўся. I толькi падышла дзяўчына да ложка свайго бацькi, як ён тут жа прачнуўся, а за iм i ўсе астатнiя ў замку, i юнака схапiлi i пасадзiлi ў цямнiцу.

А назаўтра ранiцой сказаў яму кароль:

- Ты паплацiшся за гэта сваiм жыццём i толькi тады будзеш памiлаваны, калi зрыеш гару, што знаходзiцца перад маiмi вокнамi, - з-за яе я не бачу, што дзеецца навокал; i павiнен ты зрабiць гэта на працягу васьмi дзён. Удасца табе гэта - узнагародай табе будзе мая дачка.

Узяўся каралевiч за працу, пачаў капаць i капаў без адпачынку, а як прайшло сем дзён убачыў, як мала ён зрабiў i што ўся работа яго нiчога не вартая, i ён зусiм засумаваў, - усе надзеi яго рухнулi. А на сёмы дзень увечары з'явiлася лiса i кажа:

- Ты не варты таго, каб я пра цябе клапацiлася; але iдзi i лажыся спаць, а ўсё за цябе я зраблю сама.

Прачнуўся ён на другi дзень, зiрнуў у акенца, бачыць - гары як i не было. Абрадаваны, кiнуўся юнак да караля i заявiў яму, што справу ён сваю зрабiў; i хацелася цi не хацелася каралю, а мусiў ён слова сваё стрымаць i аддаць сваю дачку. Адправiлiся яны з каралеўнай з замка; прайшоў нейкi час, i вось з'явiлася да iх лiса.

- Хоць ты i валодаеш цяпер самым дарагiм, - сказала яна, - але дзяўчыне з залатога замка належыць i залаты конь.

- А як жа мне яго дабыць? - пытаецца юнак.

- Гэта я табе растлумачу, - адказала лiса. - Ты спачатку вядзi цудоўную каралеўну да караля, якi паслаў цябе ў залаты замак; будзе там нечуваная радасць, i яны адразу аддадуць табе залатога каня i самi яго выведуць. Хуценька садзiся на яго i працягнi iм усiм на развiтанне руку, а апошняй цудоўнай каралеўне; i як толькi возьмеш яе за руку, усцягнi яе адразу на каня i скачы што ёсць сiлы адтуль, - i нiхто не зможа цябе дагнаць: той конь ляцiць хутчэй чым вецер.

Усё адбылося шчаслiва, i каралевiч павёз цудоўную каралеўну на залатым канi. Але лiса iх не кiнула i казала юнаку:

- А зараз я дапамагу табе дабыць i залатую птушку. Калi ты пад'едзеш да таго залатога замка, дзе знаходзiцца птушка, то здымi дзяўчыну з каня, а я ўжо за ёю прыгляджу. Затым заедзь на залатым канi ў двор замка, - цябе ўбачаць, i будзе там вялiкая радасць; i яны вынесуць табе залатую птушку. Калi клетка з птушкай будзе ў цябе ў руках, ты куляй скачы да нас назад i забярэш зноў цудоўную каралеўну.

Калi ўсё шчаслiва збылося i каралевiч ужо збiраўся ехаць са сваiм багаццем дамоў, кажа яму лiса:

- А зараз ты павiнен мяне аддзячыць за дапамогу.

- А што ты за гэта ад мяне патрабуеш? - спытаў юнак.

- Калi мы будзем у лесе, ты мяне застрэль i адсячы мне галаву i лапы.

- Нiчога не скажаш, добрая ўдзячнасць, - адказаў каралевiч, - такога я ўжо нiяк зрабiць не магу.

I кажа лiса:

- Калi ты гэтага зрабiць не хочаш, я павiнна буду цябе пакiнуць. Але перш чым я ад цябе пайду, хачу даць табе яшчэ адну добрую параду: бойся дзвюх рэчаў - не купляй мяса з вiсельнi i не садзiся на краi калодзежа.

Затым лiса збегла ў лес.

Юнак падумаў: "Што за дзiўны звер i якiя дзiўныя ў яго пажаданнi. Хто ж будзе купляць мяса з вiсельнi? А жадання сядзець на краi калодзежа ў мяне нiколi небыло".

Паехаў ён разам з цудоўнай каралеўнай далей; а дарога праходзiла праз тую вёску, дзе засталiся яго два браты. I было там вялiкае зборышча i многа шуму. Каралевiч спытаў, што тут здарылася; яму адказалi, што тут павiнны павесiць двух людзей. Падышоў ён - бачыць, што гэта два яго браты, якiя натварылi шмат дрэнных спраў i прагулялi ўсё сваё багацце. Ён спытаўся, цi нельга iх вызвалiць.

- Можна, калi вы згодны за iх заплацiць, - адказалi людзi, - але навошта вам выкiдваць дарэмна грошы i iх выкупляць?

Але каралевiч, не раздумваючы, за iх заплацiў, i вось яны апынулiся на волi i рушылi далей усе разам. Трапiлi яны ў той самы лес, дзе сустрэлася iм упершыню лiса. Сонца горача прыпякала, а ў лесе было прахалодна i прыемна, i вось кажуць два браты:

- Давайце адпачнем ля калодзежа, паядзiм i нап'емся.

Ён згадзiўся, за размовай забыўся пра параду лiсы i сеў на краi калодзежа, не прадчуваючы нiчога дрэннага. Тады двое братоў скiнулi яго ў калодзеж, захапiлi дзяўчыну, каня i птушку i накiравалiся дамоў да свайго бацькi.

- Вось, - кажуць яны, - прывезлi мы не толькi залатую птушку, а яшчэ i залатога каня i дзяўчыну з залатога замка.

I была там вялiкая радасць, але конь нiчога не еў, птушка не спявала, а дзяўчына сядзела i ўсё плакала...

А малодшы брат не загiнуў. На шчасце, калодзеж быў сухiм, ён упаў на мяккi мох, нiчога сабе не пашкодзiў, толькi выбрацца адтуль ён не мог. Але i ў гэтай бядзе яго не пакiнула верная лiса. Яна прыбегла да яго, пачала ўшчуваць, што ён забыў пра яе параду.

- Усё ж я не магу цябе пакiнуць, - сказала лна, - i дапамагу табе выбрацца з калодзежа.

Яна загадала яму ўчапiцца за яе хвост i трымацца мацней i выцягнула яго наверх.

- Але ты яшчэ не зусiм пазбавiўся ад небяспекi, - сказала лiса. - Твае браты не ўпэўнены ў тваёй гiбелi, i яны расставiлi па ўсiм лесе вартаўнiкоў, каб забiць цябе, калi заўважаць.

А сядзеў ля дарогi жабрак, i вось абмяняўся юнак з iм адзеннем i з'явiўся, пераапрануты, у каралеўскi двор. Яго нiхто не пазнаў, але птушка пачала спяваць, конь пачаў есцi, а цудоўная каралеўна перастала плакаць.

Спытаўся кароль у здзiўленнi:

- Што гэта значыць?

А дзяўчына яму i кажа:

- Не ведаю, мне было раней так сумна, а цяпер так радасна. Мне здаецца, што з'явiўся мой сапраўдны жанiх.

I яна расказала каралю пра ўсё, што здарылася, хоць абодва браты i пагражалi ёй смерцю, калi яна прагаворыцца. Тады загадаў кароль паклiкаць да сябе ўсiх людзей, што былi ў замку, з'явiўся i юнак, пераапрануты жабраком; але дзяўчына адразу яго пазнала i кiнулася да яго на шыю. Злых братоў схапiлi i пакаралi, а малодшага абвянчалi з цудоўнай каралеўнай, i ён быў прызначаны пераемнiкам караля.

А што ж сталася з беднай лiсой?

Мiнула шмат часу, i адправiўся аднойчы каралевiч зноў у той самы лес, сустрэла яго лiса i кажа:

- Цяпер у цябе ўсё ёсць, што ты мог сабе жадаць, а вось майму няшчасцю ўсё няма канца, але ты можаш мяне выручыць, - i пачала лiса зноў яго прасiць i малiць, каб ён згадзiўся яе застрэлiць i адсекчы ёй галаву i лапы. Так ён i зрабiў; i толькi выканаў ён яе просьбу, як сталася лiса юнаком, i быў ён не хто iншы, як брат цудоўнай каралеўны, якi нарэшце быў вызвалены ад злога закляцця. I цяпер мелi яны ўсё, каб быць усё сваё жыццё шчаслiвымi.

САЛОМIНКА, ВУГАЛЬ I БАБIНА

Жыла-была адна бабулька, вельмi старая. Восемдзесят гадоў ёй было. Пайшла бабулька на агарод, нарвала поўную талерку бобу i вырашыла яго зварыць.

"Вось, - думае, - звару бобу i паабедаю".

Распалiла яна плiту i, каб агонь разгарэўся лепей, падкiнула ў топку пучок саломы.

А затым пачала сыпаць у гаршчок боб.

Вось якраз тут усё i пачалося.

Калi сыпала яна боб у гаршчок, адна бабiна ўзяла ды i завалiлася на падлогу.

I сюды ж, на падлогу, выскачыў з печы распалены вугольчык.

Вось саломiнка i кажа:

- Мiлыя сябры, адкуль вы тут?

- Я, - адказвае вугольчык, - з печы. Калi б, - кажа, - я адтуль не выскачыў, давялося б мне згарэць i рассыпацца попелам.

А бабiна кажа:

- I мне пашчасцiла, што я сюды трапiла. А то давялося б мне, як i iншым маiм сяброўкам-бабiнам, у кашу разварыцца.

А саломiнка кажа:

- I я рада, што ў печ не трапiла, а тут ляжу.

- Ну, а што ж мы цяпер будзем рабiць? - пытаецца вугольчык.

- Я думаю, - сказала бабiна, - вось што. Пайшлi белы свет паглядзiм.

- Пайшлi, пайшлi, - згадзiлiся вугольчык i саломiнка.

I пайшлi яны разам - бабiна, саломiнка i вугольчык.

Доўга iшлi яны i прыйшлi да ручайка. Ручаёк маленькi, вузенькi, а перабрацца цераз яго цяжка - моста няма. Як тут быць? Тады саломiнка кажа:

- Мы вось як зробiм: я перакiнуся з беражка на беражок, а вы па мне пераправiцеся, як па мосце.

Так яны i зрабiлi. Перакiнулася саломiнка з берага на бераг, i першым пабег па ёй вугольчык. Бяжыць, як па мосце. Дабег ён да сярэдзiны, чуе плёскаецца ўнiзе вада. Стала яму страшна, спынiўся ён i крычыць:

- Баюся вады, баюся вады!

А пакуль ён стаяў i крычаў, саломiнка ад яго загарэлася, развалiлася на дзве часткi i паляцела ў ручай. Вугольчык таксама звалiўся ў ваду. Ён засiпеў: "Таплюся, ратуйце!" - i пайшоў на дно.

А бабiна асцярожнай была, яна на беразе засталася.

Засталася на беразе i давай смяяцца з вугольчыка i саломiнкi.

Смяялася яна, смяялася - i лопнула ад смеху.

Дрэнна б ёй давялося, ды на яе шчасце сядзеў на беразе вандроўны кравец.

Дастаў кравец нiткi i сшыў абедзве палавiнкi бабiны.

А таму што ў краўца белых нiтак з сабой не было, ён зашыў бабiну чорнай нiткай. З таго часу ва ўсiх бабiнах чорнае шво пасярэдзiне.

СТОЛIК-НАКРЫЙСЯ, ЗАЛАТЫ АСЁЛ I ДУБIНКА З МЯШКА

Даўным-даўно жыў на свеце кравец. Былi ў яго тры сыны i адна-адзiная каза. Яна iх усiх малаком кармiла. А за гэта яе трэба было кожны дзень пасвiць.

Сыны пасвiлi казу па чарзе. Пагнаў яе аднойчы старэйшы сын на могiлкi. Трава там расла высокая ды сакавiтая. Каза цэлы дзень скубла траву i скакала. Вечарам, перад тым як вяртацца дамоў, ён i пытае ў яе:

- Цi сытая ты, каза мая?

Адказала каза:

- Я такая сытая, што не з'ем болей нi лiсцiка. Ме-ме!

- Ну, тады i iдзi дадому.

Прывёў яе за вяровачку ў стойла i моцна прывязаў.

Бацька цiкавiцца ў сына:

- Цi не галодная наша каза?

- О, яна такая сытая, не хоча болей нi лiсцiка.

Пахвалiў кравец сына, а сам пайшоў у стойла, пагладзiў любiмую козачку i перапытвае:

- Цi сытая ты, каза мая?

I адказала яму каза:

- Ад чаго я буду сытая? Скакала цераз магiлку, з'ела адну былiнку. Ме-ме!

- Што я чую!

Выскачыў кравец са стойла, як закрычыць на сына:

- Ах ты, манюка, каза ж зусiм галодная!

Пабiў сына i прагнаў з двара.

На другi дзень наступiла чарга пасвiць казу сярэдняму сыну. Знайшоў ён у садзе месца, дзе трава добрая расла, каза яе ўсю i з'ела. Вечарам пытае:

- Цi сытая ты, каза мая?

- Я такая сытая, што не з'ем болей нi лiсцiка. Ме-ме!

- Тады iдзi дадому.

А дома стары кравец дапытвае сына:

- Цi наелася наша каза?

- О, яна такая сытая, што не хоча болей нi лiсцiка.

Але кравец вырашыў сам у гэтым пераканацца. Зайшоў у стойла i пытае:

- Цi сытая ты, каза мая?

I адказала каза:

- Як мне быць сытаю, калi я з'ела толькi адну былiнку, як скакала цераз магiлку. Ме-ме!

- Ах ты, гэткi злодзей! - закрычаў кравец. - Такую рахманую казу ды прымусiў галадаць!

Выбег са стойла, адмянташыў палкай сына i прагнаў з двара.

Наступiла чарга малодшаму сыну пасвiць казу. Знайшоў ён добрую пашу з густой травой, запусцiў туды казу. Вечарам пытае ў яе:

- Цi сытая ты цяпер, каза мая?

- Я такая сытая, што не з'ем болей нi лiсцiка. Ме-ме!

- Ну, тады пайшлiма дамоў.

А дома бацька сустракае, сына распытвае:

- Цi наелася ўволю каза наша?

- О, татка, яна такая сытая, што не хоча болей нi лiсцiка.

Кравец не паверыў, пайшоў у стойла, перапытвае ў казы:

- Цi сытая ты сёння?

I адказала злая каза:

- Ад чаго мне быць сытаю? Скакала цераз магiлку, з'ела адну былiнку. Ме-ме!

- Ах ты, iлгун! - закрычаў кравец, выскачыў са стойла i давай бiць беднага хлопчыка, той ледзь з двара паспеў збегчы.

Застаўся стары кравец адзiн са сваёй казой. Ранiцай, што рабiць, павёў яе сам пасвiць. Знайшоў зялёныя кусты, памiж якiмi расла трава-дзеравей. Яе вельмi любяць козы, от ён i ўзрадаваўся:

- Тут, мая мiлая козачка, хоць раз удоваль наясiся.

Да самага вечара пасвiў кравец сваю казу. Пасля пытае:

- Цi сытая ты, каза мая?

I яна адказала:

- Я такая сытая, што не змагу з'есцi болей нi лiсцiка.

- Ну, тады iдзi дадому.

Адвёў кравец казу ў стойла, моцна прывязаў. А далей думае, дай-ка праверу казу. Вярнуўся i перапытвае:

- Ну, козачка, сытая сёння?

Але каза адказала тое самае, калi яе пасвiлi сыны:

- Ад чаго мне быць сытаю? Скакала цераз магiлку, з'ела адну былiнку. Ме-ме!..

Пачуў гэта кравец i аслупянеў. Зразумеў: за нiшто выгнаў сваiх сыноў з дому. I ўздумаў ён адпомсцiць казе. Узяў сваю брытву, нагнуў казе галаву i пагалiў яе. Хай з такой меткаю ўсе ведаюць: яна - няўдзячнае стварэнне. Пасля адхлiстаў яе бiзуном i выгнаў з двара.

Застаўся кравец адзiн-адзiнюткi ў сваёй хаце. Засумаваў, хацеў, каб вярнулiся сыны, але ж нiхто не ведаў, дзе яны.

Старэйшы сын паступiў на вучэнне да аднаго сталяра. Быў руплiвым, старанным вучнем. А калi закончыў вучобу, майстар падарыў яму столiк. З выгляду - звычайны столiк, зроблены з простага дрэва, але меў ён адну незвычайную якасць. Варта паставiць яго i сказаць: "Столiк, накрыйся!" - то добры столiк iмгненна накрываўся чыстым маленькiм абрусам, ставiлiся на яго талеркi з вараным ды смажаным, вiдэльцы, нажы. Сядай i частуйся!

Малады майстар, задаволены i вясёлы, пачаў вандраваць па свеце. Ён не засмучаўся, якая гасцiнiца была на яго шляху, бо мог сытна паесцi i ў полi, i на лузе.

Урэшце надумаўся сын вярнуцца дамоў. Бацька, вiдаць, перастаў гневацца на яго, а з такiм чароўным столiкам прыме да сябе ахвотна.

Але па дарозе дамоў здарылася з iм бяда. Прыпынiўся на начлег у адной гасцiнiцы. Гасцей там было поўным-поўна. Яны запрасiлi яго вячэраць за свой стол.

- Не, - сказаў малады сталяр, - навошта я вас буду аб'ядаць, лепш вы будзьце маiмi гасцямi.

Усе думалi, што хлопец жартуе, але ён паставiў свой драўляны столiк пасярод пакоя i сказаў:

- Столiк, накрыйся!

Iмгненна на iм з'явiлiся такiя стравы, якiх сам гаспадар гасцiнiцы не мог прапанаваць.

- Частуйцеся, дарагiя госцi! - прапанаваў сталяр.

Пастаяльцаў не трэба было доўга ўгаворваць, падселi яны да столiка i давай уплятаць ласункi. Толькi з'ядуць адно, з'яўляецца новае. Гаспадар гасцiнiцы бачыў усё гэта i вельмi зайздросцiў.

Сталяр i госцi весялiлiся да позняй ночы. А як толькi ўлеглiся спаць, гаспадар гасцiнiцы i падмянiў чароўны столiк сваiм, звычайным.

Ранiцай сталяр заплацiў грошы за начлег, узяў столiк, не адчуваючы зладзейства, i пайшоў сваiм шляхам-дарогай. Апоўднi быў ужо дома. Бацька сустрэў яго з вялiкай радасцю, спытаў:

- Ну, дарагi сынок, чаму ты навучыўся?

- Стаў я, бацечка, сталяром.

- Што ж, гэта добрае рамяство. А што ты зарабiў за гэты час, з якiм багаццем вярнуўся дамоў?

- Бацечка, самае дарагое, што я займеў, то вось гэты столiк.

Агледзеў яго кравец дый кажа:

- Што ж, зроблены ён няважна, стары столiк.

- Але гэта "столiк-накрыйся", - адказаў сын i растлумачыў пра яго чарадзействы.

Вось сабралiся ў бацькавай хаце госцi. Узяў сын свой столiк, паставiў пасярод пакоя i загадаў:

- Столiк, накрыйся!

Але столiк застаўся пустым. Зразумеў бедны сталяр, што столiк яму падмянiлi ў гасцiнiцы. Сорамна зрабiлася перад родзiчамi. Пасмяялiся яны над iлгуном i нi з чым вярнулiся дамоў.

Кравец зноў заняўся сваiм шытвом. А сын дапамагаў яму. Так i зараблялi сабе на хлеб.

Сярэднi сын трапiў на вучобу да млынара. Пры развiтаннi з iм гаспадар сказаў:

- Ты добра працаваў, i за гэта дару табе асла. Ён, праўда, своеасаблiвы, у запрэжку не прыгодны, мяхоў цягаць не будзе.

- Дык навошта ён мне такi?

- Гэты асёл золата выплёўвае, - растлумачыў млынар. - Трэба паставiць яго на хустку, сказаць: "Брыклябрыт!", жывёлiна пачне выплёўваць залатоўкi i ззаду, i спераду.

- О, гэта справа добрая! - падзякаваў падмайстар млынару i пайшоў падарожнiчаць па свеце.

Калi заканчвалiся грошы, ён ставiў асла на хустку, даваў каманду: "Брыклябрыт!" i заставалася толькi падабраць дождж залатовак. Добра яму жылося. Куды не прыйдзе, падаюць яму ўсё самае лепшае i дарагое. Грошай жа меў поўны кашалёк!

Пабачыў свету, наездзiўся малады млынар i вырашыў праведаць бацьку. Падумаў, калi з'явiцца дадому з такiм залатым аслом, то, напэўна, не прыгадае бацька даўнейшы гнеў на яго, сустрэне добра.

I здарылася так, што трапiў ён у тую самую гасцiнiцу, у якой яго старэйшаму брату падмянiлi столiк-накрыйся. Як звычайна, сустрэў падарожнiка ветлiвы гаспадар. Адразу хацеў вызвалiць яго ад асла, узяць i прывязаць у стойле. Малады млынар запярэчыў:

- Не, не, свайго шэрага я сам адвяду ў стойла i сам прывяжу. Я павiнен ведаць, дзе ён будзе знаходзiцца.

Гаспадару гэта падалося дзiўным. Ён падумаў, што яго новы клiент вельмi бедны, бо сам хоча даглядаць свайго асла. Але той дастаў з кiшэнi дзве залатоўкi i загадаў добра накармiць асла. Гаспадар аж вочы вылупiў: адкуль у гэтага млынара такiя грошы?

Паабедаў госць, просiць рахунак. Тут ужо гаспадар мелу не пашкадаваў: налiчыў за абед у два разы болей, чым трэба, ды яшчэ запатрабаваў дзве залатоўкi наверх. Сунуў хлопец руку ў кiшэню, а золата ў ёй няма.

- Гаспадар, пачакайце крыху, - сказаў ён. - Я зараз прынясу вам грошы.

Госць узяў абрус i накiраваўся ў стойла да свайго асла. Цiкаўны гаспадар следам за iм. Дый падгледзеў, як з асла сыпалася золата.

- От якая чартаўшчына! - здзiвiўся гаспадар. - Новенькiя грошы сыплюцца з асла!

У тую ноч яму не спалася. Калi госць улёгся адпачываць, ён вывеў са стойла залатога асла, а на яго месца прывязаў iншага.

Ранiцай малады млынар пакрочыў дадому. Побач з iм iшоў асёл, але то была ўжо не чароўная жывёлiна, а звычайная. Толькi хлопец не ведаў пра гэта.

Бацька сустрэў i сярэдняга сына ласкава, вельмi ўзрадаваўся яго вяртанню.

- Ну, скажы, сынок, чаму навучыўся?

- Стаў я млынаром, мiлы бацечка!

- А што прынёс у хату з далёкiх падарожжаў?

- Ды вось аднаго толькi асла.

- Аслоў i тут удоваль, - заўважыў бацька. - Лепш бы ты прывёў добрую казу.

- Так-то яно так, - адказаў сын. - Але ж гэты асёл не просты, а залаты. Клiчце родзiчаў, я ўсiх зраблю багатымi.

- Талкова! - узрадаваўся кравец. - Можа, i мне цяпер не трэба будзе з iголкай мучыцца.

Пабег ён склiкаць усiх родзiчаў у госцi. Яны хутка сабралiся, i малады млынар пачаў сваё чарадзейства.

Раскiнуў хустку пасярод пакоя, прывёў асла, паставiў на яе. Крыкнуў:

- Брыклябрыт!

У беднага млынара аж твар выцягнуўся, калi ён убачыў, што з асла ўпала зусiм не золата. Зразумеў: яму ў дарозе падмянiлi асла. Пачаў ён прабачэння прасiць у гасцей. А ў бацькi тым больш, бо давялося старому краўцу зноў брацца за сваю iголку.

Малодшы брат трапiў на вучобу да аднаго токара. Рамяство гэта тонкае, вось i давялося яму вучыцца даўжэй за ўсiх. За стараннасць i добрыя паводзiны майстар падарыў яму мяшок, сказаў:

- Ведай, ляжыць у гэтым мяшку дубiнка.

- Навошта яна? Ад яе толькi цяжар.

- Слухай, - растлумачыў майстар, - калi цябе хто пакрыўдзiць, то варта табе сказаць: "Дубiнка, з мяшка!" - i яна iмгненна выскачыць i кiнецца дубасiць таго, хто цябе зняважыў. Ды так стане весела танцаваць па яго спiне, што той тыдзень не пашавелiцца. Запомнi яшчэ: яна не прыпынiцца да таго часу, калi ты не скажаш: "Дубiнка, у мяшок!"

Падзякаваў малады токар свайму гаспадару, закiнуў мяшок за плечы i пайшоў падарожнiчаць ды грошы зарабляць. Даводзiлася яму карыстацца i дубiнкай з мяшка. Пераканаўся: яна старанна выконвала яго загады, аднолькава спрытна ўпраўлялася цi то з кафтанам, цi то з курткай, не вельмi чакала пакуль iх хто здыме.

Вось аднойчы пад вечар завiтаў малады токар у тую самую гасцiнiцу, у якой яго братоў ашукалi. А браты яму паспелi напiсаць, якая з iмi бяда здарылася тут.

Паклаў хлопец свой мяшок на стол, пачаў баяць пра розныя дзiвы, якiя яму давялося пабачыць.

- Бываюць гэткiя столiкi-самаборы, - сказаў ён, ёсць яшчэ аслы залатыя i ўсякая ўсячына. Рэчы добрыя, што й казаць, але яны нiчога нявартыя перад багаццем, якое я здабыў. Ляжыць яно вось у гэтым мяшку.

Тут сквапны гаспадар i натапырыў вушы: што ляжыць у мяшку, можа, самацветы?

Надышоў час класцiся спаць. Госць улёгся на лаву i паклаў пад галаву замест падушкi свой мяшок. Гаспадар пачакаў крыху i давай зладзейнiчаць. Ухапiўся за таямнiчы мяшок, пацiху цягне на сябе. Хацеў падмянiць яго iншым.

А токар гэтага моманту i чакаў. Раптам як крыкне: "Дубiнка, з мяшка!" Як жа выскачыла дубiнка, як надавала гаспадару пад бакi, той аж пачаў прасiць лiтасцi. Але чым гучней ён крычаў, тым мацней дубiнка трэсла яго.

I сказаў тады токар:

- Калi ты не вернеш "столiк-накрыйся" i залатога асла, то дубiнка не перастане танцаваць па табе.

- Вой, - застагнаў гаспадар, - я ўсё ахвотна вярну, толькi скажы свайму дамавiку, каб ён вярнуўся ў мяшок.

- Добра, памiлую цябе, але глядзi, беражыся!

Крыкнуў токар:

- Дубiнка, у мяшок!

I дубiнка ў тое ж iмгненне пакiнула гаспадара гасцiнiцы, ускочыла ў мяшок.

Ранiцай адправiўся токар са "столiкам-накрыйся" i залатым аслом дамоў. Узрадаваўся бацька, убачыўшы малодшага сына, спытаў у яго, чаму ён навучыўся ў чужых краях.

- Дарагi бацечка, я токарам стаў.

- Гэта тонкае рамяство, - пахвалiў бацька i сказаў: - Ну, а што прынёс з падарожжаў?

- Дарагую штучку, мiлы бацечка, - дубiнку ў мяшку.

- Што? - закрычаў кравец. - Дубiнку? Цi варта было несцi яе здалёку. Яе можна вычасаць з любога дрэва.

- Так, але, мiлы бацечка, мая дубiнка чароўная, - супакоiў сын бацьку, расказаў яму яе тайну. - От бачыш, дзякуючы гэтай дубiнцы я вярнуў назад столiк-накрыйся i залатога асла, якiя адняў ад братоў зладзеяваты гаспадар гасцiнiцы. Клiчце iх сюды ды запрашайце ўсю радню!

Стары кравец не зусiм паверыў малодшаму сыну, але што зробiш, склiкаў у сваю хату ўсю радню. Вось раскiнуў токар на ўвесь пакой хустку, прывёў залатога асла i сказаў свайму брату:

- Ну, мiлы братка, пагавары з iм.

I сказаў млынар:

- Брыклябрыт!

I сталi дажджом падаць на хустку залатыя чырвонцы. Асёл рабiў гэта да таго часу, пакуль усе госцi не набралi столькi золата, як панесцi. (А па табе, мой дружа, вiдаць, што i ты не супраць бы пабываць там. Што ж, даруй, гэта казка).

Пасля токар прынёс столiк i сказаў:

- Ну, братка, пагавары з iм.

I толькi сталяр прамовiў: "Столiк, накрыйся!", а ён ужо накрыты абрусам, i ўвесь устаўлены смачнымi стравамi. Пачалося такое баляванне, якога не было ў хаце краўца за ўсё яго доўгае жыццё. Вясёлая i задаволеная вярталася радня дамоў.

I схаваў кравец у шафе iголку i нiткi, метр i прас ды стаў жыць-пажываць разам з сынамi ў радасцi i ў багаццi.

Ну, а куды ж падзелася каза, з-за якой кравец прагнаў з дому сваiх сыноў?

Сорамна ёй зрабiлася, што паголеная ў яе галава, вось i забегла яна ў лiсiную нару, схавалася там. Вярнулася лiса з палявання, бачыць у цемры нары блiшчаць два вялiкiя вокi, напалохалася яна i збегла.

Сустрэў лiсу мядзведзь, бачыць, што яна перапалоханая, цiкавiцца:

- Што з табой, лiсiчка-сястрычка?

- Ох, - адказвае рыжая, - страшны звер засеў у маёй нары, з вогненнымi вачамi.

- Ды мы яго ўраз выганiм! - кажа мядзведзь.

Пайшлi яны да нары. Мядзведзь зазiрнуў туды, спалохаўся вогненных вачэй i даў лататы ад нары. Бяжыць па лесе, зямля пад iм трасецца. Тут сустракаецца яму пчала, пытае:

- Мядзведзь, чаго выгляд у цябе такi маркотны, дзе згубiў сваю весялосць?

- Табе добра разважаць, - адказвае мядзведзь - а вось у лiсiным домiку засеў страшны звер, вочы вылупiў, i выгнаць яго мы не можам.

I сказала пчала:

- Шкада мне цябе, мядзведзь. Хаця я, пчала, слабая i бедная, вы на мяне i глядзець не хочаце, але я ўсё-такi магу вам дапамагчы.

Пчала ўляцела ў лiсiную нару, села казе на паголеную галаву i так моцна яе ўджалiла, што каза ажно падскочыла. Закрычала:

- Ме-ме!

Як ашалелая выскачыла каза з лiсiнай нары. I нiхто да цяперашняга часу так i не ведае, куды яна збегла.

ТРЫ МАЛЕНЬКIЯ ЛЕСАВIКI

Жыў-быў адзiн чалавек, i памерла ў яго жонка; i жыла жанчына, i памёр у яе муж; была ў чалавека дачка, i ў жанчыны таксама была дачка. Дзяўчаты ведалi адна адну i хадзiлi разам гуляць, i зазiралi часта да гэтай жанчыны ў дом. Вось жанчына аднойчы i гаворыць дачцэ таго чалавека:

- Паслухай, скажы свайму бацьку, што я жадаю выйсцi за яго замуж, што ты будзеш за мной кожны дзень у сырадоi купацца ды вiно смакаваць, а дачка мая няхай у вадзе плюхаецца i п'е толькi ваду.

Вярнулася дзяўчына дахаты i расказала бацьку пра тое, што яе прасiла перадаць жанчына. Кажа бацька:

- Што мне рабiць? Ажэнiшся раз, а наракаеш увесь свой век, - усё гэта i радасць, i гора.

I вось, не ведаючы, што яму выбраць, сцягнуў ён з нагi бот i гаворыць:

- Вазьмi гэты бот - у iм падэшва дзiравая, занясi яго на гарышча i павесь на вялiкi цвiк, i налi ў бот вады. Калi вада з яго не прасочыцца, дык прыйдзецца мне другi раз жанiцца, а працячэ - дык не буду жанiцца.

Дзяўчына зрабiла тое, што сказалi ёй; але ад вады дзiрка ў боце зацягнулася, i бот утрымаў па самы верх ваду. Расказала дачка пра гэта свайму бацьку. Вось ён падаўся на гарышча i ўбачыў, што тая гаворыць праўду; пайшоў да ўдавы i жанiўся з ёю, - тут яны i вяселле згулялi.

Назаўтра паднялiся абедзве дзяўчаты, бачаць: стаiць перад бацькавай дачкою малако для мыцця i вiно для пiцця, а перад жончынай дачкою - вада, каб памыцца, ды вада, каб папiць. Новай ранiцай бачаць: стаiць вада мыцца i пiць i перад гаспадаровай дачкою, i перад гаспадынiнай. А яшчэ праз дзень i ноч убачылi: стаiць вада спаласнуцца ды вада прамачыць у роце перад бацькавай дачкою, а малако для мыцця ды вiно для пiцця перад жончынай дачкою; гэтак пайшло-павялося яно i далей.

Неўзлюбiла мачыха падчарку i не ведала, што б такое прыдумаць, каб было ёй з дня ў дзень усё горш i горш. А была яна да ўсяго вельмi зайздросная: падчарка была i мiлая, i прыгожая, а яе родная дачка пачварная i прыкрая.

Аднойчы зiмою, калi надышлi лютыя маразы i ўсё навокал замерзла, горы i далiны засыпала снегам, пашыла мачыха папяровую сукенку, паклiкала дзяўчыну i кажа:

- Начапi гэтую сукенку, iдзi ў лес ды прынясi мне поўную лубку сунiц: мне хочацца ягадамi пачаставацца.

- Божа, ды зiмою сунiцы не растуць, - усклiкнула дзяўчына, - зямля ж глыбока замерзлая i снегам накрытая. I як пайду ў папяровай сукенцы? На дварэ так холадна, што дых займае, вецер прадзьме мяне наскрозь, а калючы цярноўнiк парве мне адзенне.

- Ты што гэта? Iдзеш мне насуперак? - запытала мачыха. - Iдзi борздзенька i не думай нават мне на вочы паказвацца, пакуль не назбiраеш поўную лубку сунiц.

Яна дала ёй кавалак сухога хлеба i дадала:

- Гэта табе хопiць на цэлы дзень, - а сама падумала: "На дварэ ты змерзнеш i з голаду загiбееш, i нiколi дадому не вернешся".

Дзяўчына паслухала, ускiнула на сябе папяровую сукенку i выйшла з дому з лубкай. А навокал снег ды снег, белыя прасторы i далечынi, i нiдзе нiякага зялёнага сцябла не бачна.

Прыйшла яна ў лес, заўважае: стаiць маленькая хатка; i пазiраюць з яе тры невялiкiя лесавiкi. Павiталася яна з iмi i нясмела ў дзверы пастукала. Яны крыкнулi: "Заходзь!" - i яна ўвайшла ў пакой i села на лаўку каля печы, - ёй захацелася пагрэцца i з'есцi свой кавалак хлеба. А маленькiя чалавечкi i гавораць:

- Дай i нам крыху.

- Добра, - адказала яна i разламала свой кавалак хлеба напалам i адну палавiну аддала iм. А потым яны пытаюць:

- Чаму ты ў такой тоненькай сукеначцы зiмою ў лесе?

- Ах, - уздыхнула дзяўчына, - я павiнна дабраць поўную лубку сунiц, а без iх мне дадому вяртацца няможна.

Калi яна з'ела свой кавалачак хлеба, яны далi ёй памяло i сказалi:

- Цяпер змяцi снег за хатнiмi чорнымi дзвярыма.

Яна выйшла, а маленькiя чалавечкi пачалi памiж сабою раiцца: "Што нам ёй такое даць за яе дабрыню i стараннасць ды за тое, што з намi хлебам сваiм падзялiлася".

I сказаў першы з iх:

- Я ўзнагароджу яе тым, што будзе яна з кожным днём усё прыгажэць i прыгажэць.

Другi прамовiў:

- А я ўзнагароджу яе тым, што будуць з яе рота, толькi скажа яна слова, выпадаць чырвонцы.

Дадаў трэцi:

- А я ўзнагароджу яе тым, што заявiцца кароль i возьме яе замуж.

Зрабiла дзяўчына тое, што сказалi ёй маленькiя лесавiкi, змяла памялом снег каля хаткi. I як вы думаеце, што ж яна ўбачыла? Спелыя сунiцы! Яны прабiлiся цёмна-чырвонымi ягадкамi з-пад снегу. I набрала радасная дзяўчына поўную лубку; падзякавала маленькiм лесавiкам, развiталася з кожным з iх за руку i пабегла дахаты, жадаючы прынесцi мачысе тое, што тая ёй загадала.

Вярнулася яна дадому i толькi прамовiла "добры вечар", як тут жа выпаў з яе рота чырвонец. Пасля яна расказала, што здарылася з ёй у лесе, i пры кожным слове падалi з яе рота чырвонцы, так што хутка ўвесь пакой быў завалены iмi.

- Паглядзiце вы на гэтую фанабэрыю! - ускiпела яе зводная сястра, - проста пад ногi кiдае грошы. - Але ўпотай яна ёй пазайздросцiла, i зажадалася ёй таксама пайсцi ў лес па сунiцы.

Мацi пачала яе адгаворваць:

- Не, мiлая дачушка, на дварэ надта холадна, ты можаш змерзнуць. - Але тая ўсё яе прасiла-малiла, i мацi нарэшце згадзiлася, пашыла ёй шыкоўную скураную, з густой шэрсцю футрачку i дала ёй у дарогу хлеб з маслам i булачкi.

Накiравалася дзяўчына ў лес i пайшла напрасткi да той маленькай хацiнкi. Тры маленькiя чалавечкi, як i тады, вызiрнулi з акенца, але яна з iмi не павiталася i, не зважаючы на iх i не прамовiўшы iм нi слова, уварвалася ў пакой, села каля грубкi i пачала ўплятаць хлеб з маслам ды пiражкi.

- Дай i нам крыху, - усклiкнулi маленькiя чалавечкi.

Але яна ад iх адмахнулася:

- Мне i самой не хопiць, дык чаму мне яшчэ з вамi дзялiцца?

Калi дзяўчына наелася, яны сказалi:

- Вось табе памяло, змяцi чыста перад чорнымi дзвярыма.

- Э, ды мяцiце вы самi! - адказала яна. - Я вам не пакаёўка. - А калi яна адчула, што яны даваць ёй нiчога нават не думаюць, яна пайшла ад iх.

I пачалi раiцца памiж сабой тры маленькiя лесавiкi: "Што нам ёй такое даць за яе халоднае i злое сэрца, што не хоча нiкому рабiць дабрыню? "

Першы сказаў:

- Я ўзнагароджу яе тым, што будзе яна з кожным днём усё больш пачварная.

Другi прамовiў:

- Я ўзнагароджу яе тым, што пры кожным слове, што яна вымавiць, будзе з яе рота выскокваць лягушка.

А трэцi дадаў:

- А я ўзнагароджу яе тым, што яна памрэ цяжкою смерцю.

Пачала дзяўчына шукаць сунiцы, але не знайшла нi адной ягадзiнкi i вярнулася са злосцi дахаты. Толькi яна паспрабавала расказаць мацi, што здарылася з ёй у лесе, як пачало выскокваць з яе рота пры кожным слове па лягушцы, i ўсе адчулi да яе агiду.

Яшчэ больш неўзлюбiла мачыха сваю падчарыцу i пачала прыдумваць, як бы ёй дапячы, а падчарыца станавiлася з кожным днём усё прыгажэйшая i прыгажэйшая.

Нарэшце прынесла мачыха кацёл, прыладкавала яго на агонь i пачала кiпяцiць у вадзе пражу. Калi тая праварылася, узвалiла яна пражу на плечы беднай дзяўчыне, дала ёй у рукi сякеру i загадала iсцi на рэчку, каб высекчы там палонку i добра прапаласкаць пражу.

Дзяўчына паслухала, пайшла i высекла ў лёдзе палонку. Але калi яна секла лёд, пад'ехала шыкоўная карэта, i сядзеў у ёй кароль. Карэта запынiлася, i кароль запытаў:

- Дзiця маё, ты хто такая i што ты тут робiш?

- Я бедная дзяўчына, мыю пражу.

Кароль яе пашкадаваў i, бачачы, што яна вельмi прыгожая, сказаў:

- Хочаш, паедзем разам са мной?

- Ах, з вялiкай ахвотаю! - адказала яна, узрадаваўшыся, што ёй не трэба будзе вяртацца да мачыхi i яе дачкi.

I села яна ў карэту, i паехала разам з каралём. Прыехалi яны ў замак i адгулялi там пышнае вяселле, i была гэта ёй узнагарода ад маленькiх лясных чалавечкаў.

Праз год нарадзiла маладая каралева сына; i калi мачыха дачулася пра такое вялiкае шчасце, дык прыйшла са сваёю дачкой у замак, быццам жадаючы пабачыцца з ёю. Але якраз у тую часiну кароль кудысьцi адлучыўся i пры ёй не было нiкога; тады схапiла злая жанчына каралеву за валасы, а дачка ўзяла яе за ногi, яны паднялi яе з пасцелi i выкiнулi праз акно ў раку, што цякла каля самага замка. Пасля мачыха паклала ў пасцель сваю брыдкую дачку i накрыла яе ўсю коўдрай.

Вярнуўся кароль, i захацелася яму пагаварыць з жонкай, але старая закрычала:

- Цiшэй, цiшэй, цяпер няможна, яна ляжыць вельмi стомленая, няхай адпачне.

Кароль, не прадчуваючы нiчога благога, прыйшоў толькi назаўтра, i калi ён загаварыў з жонкаю, дык пры кожным слове з яе рота выскоквала лягушка, а раней, як усе ведалi, выпадаў чырвонец. Тады кароль запытаў, што гэта значыць, i старая патлумачыла, што гэта ў яе, маўляў, ад вялiкага поту i што гэта хутка мiнецца.

А ўночы ўбачыў маладзенькi кухар, як падплыла па вадасцёкавай канаўцы нейкая качка i запытала:

- Кароль, як ты жыў?

Гуляеш альбо спачыў?

Але калi ён ёй нiчога не адказаў, качка зноў падала голас:

- А як мае госцi, сядзяць?

Адказаў ёй маладзенькi кухар:

- Не, яны моцна спяць.

Пачала яна тады дапытвацца:

- А як родненькi сыночак?

I адказаў ён:

- Ён спiць сабе ў зыбцы ўсю ночку.

I паўстала тады з качкi каралева, i пайшла ў замак, пакармiла дзiця, пакалыхала яго ў зыбцы, накрыла i зноў паплыла па канаве. Так заяўлялася яна запар дзве ночы, а на трэцюю сказала маладзенькаму кухару:

- Iдзi i скажы каралю, каб ён узяў свой меч i тройчы ўзмахнуў iм нада мной на парозе.

Пабег той i расказаў пра гэта каралю. Прыйшоў кароль i тройчы ўзмахнуў мячом над зданню; i толькi ўзмахнуў трэцi раз, раптам бачыць: стаiць перад iм ягоная жонка, жывая, здаровая i цэлая, як была раней.

I меў кароль вялiкую радасць, але пратрымаў каралеву ў патайным пакоi да нядзелi, калi павiнны былi хрысцiць дзiця. А калi яго ахрысцiлi, кароль запытаў у старой:

- Што трэба зрабiць з чалавекам, якi сцягвае кагосьцi з пасцелi i кiдае яго ў ваду?

- Толькi так, - адказала тая, - пасадзiць такога нягоднiка ў бочку, прабiтую цвiкамi, i пiхнуць яе з гары ў раку.

I сказаў кароль:

- Ты сама сабе зрабiла прысуд.

I ён загадаў прынесцi бочку з цвiкамi, i ўвапхнуць у яе старую з дачкой. Зачынiлi бочку наглуха векам i пiхнулi з гары, i пакацiлася яна проста ў раку.

ГАРШЧОК КАШЫ

Жыла-была адна дзяўчынка.

Пайшла яна ў лес па ягады i сустрэла там бабульку.

- Дзень добры, дзяўчынка, - сказала ёй бабулька, - дай мне ягад, калi ласка.

- На, бабулька, - гаворыць дзяўчынка.

Паела бабулька ягад i сказала:

- Ты мне ягад дала, а я табе таксама нештачка падару. Вось табе гаршчочак. Варта толькi сказаць:

- Раз, два, тры,

Гаршчочак, вары!

i ён пачне варыць смачную, салодкую кашу. А скажаш яму:

- Раз, два, тры,

Больш не вары!

i ён перастане варыць.

- Дзякуй, бабулька, - сказала дзяўчынка, узяла гаршчочак i пайшла дамоў да мацi.

Абрадавалася мацi гэтаму гаршчочку. Ды i як не радавацца? Без працы i клопату заўсёды на абед смачная, салодкая каша будзе.

Вось аднойчы пайшла дзяўчынка з дому, а мацi паставiла гаршчочак перад сабой i гаворыць:

- Раз, два, тры,

Гаршчочак, вары!

Ён i пачаў варыць. Шмат кашы наварыў. Мацi паела ўволю. А гаршчочак усё варыць i варыць кашу. Як яго спынiць?

Трэба было сказаць:

- Раз, два, тры,

Больш не вары!

ды мацi не ўспомнiла гэтыя словы, а дзяўчынкi дома не было. Гаршчочак варыць i варыць. Ужо ўся кухня поўная кашы, ужо i ў прыхожай каша, i на ганку каша, а ён усё варыць i варыць. Спалохалася, мацi, пабегла шукаць дзяўчынку, ды не перабрацца ёй цераз дарогу - гарачая каша ракой цячэ. Добра, што дзяўчынка недалёка ад дому была. Убачыла яна, што на вулiцы робiцца, i бегам пабегла дамоў. Сяк-так узабралася на ганак, адчынiла дзверы i крыкнула:

- Раз, два, тры,

Больш не вары!

I перастаў гаршчочак варыць кашу.

А наварыў ён яе гэтулькi, што той, каму даводзiлася з вёскi ў горад ехаць, павiнен быў сабе ў кашы дарогу праядаць.

Толькi нiхто на гэта не скардзiўся.

Вельмi ўжо была каша смачная i салодкая.

ЦВIК

Адзiн купец добра пагандляваў на кiрмашы i набiў сабе поўную калiту золата i серабра. Сабраўся ён дадому вяртацца, - хацелася яму трапiць дадому да наступлення ночы. Вось прытарочыў ён дарожную суму з грашыма да сядла свайго каня i паехаў. Каля паўдня адпачываў ён у адным гарадку; сабраўся было ехаць далей, а тут падводзiць яму работнiк каня i кажа:

- Гаспадар, а на задняй левай назе ў падкове аднаго цвiка не хапае.

- Ну i няхай сабе не хапае, - адказаў купец, - за шэсць гадзiн, якiя мне застаецца праехаць, падкова нябось не звалiцца. Я спяшаюся.

Пасля паўдня, калi ён спешыўся i зноў вырашыў накармiць каня, уваходзiць у пакой работнiк i кажа:

- Гаспадар, а ў вашага каня на задняй левай назе няма падковы. Можа, адвезцi мне яго ў кузню?

- Ну i няхай сабе няма, - адказаў купец, ехаць жа ўсяго дзве гадзiны, бадай, з канём нiчога не здарыцца. Я спяшаюся.

Паскакаў ён далей; але неўзабаве пачаў конь прыкульгваць; пакульгаў ён, потым пачаў спатыкацца, потым павалiўся i зламаў сабе нагу. Давялося купцу каня кiнуць, адвязаць дарожную суму, узвалiць яе на плечы i дабрацца дадому пешкi, - i прыйшоў ён дадому позняй ноччу.

- А ўсёй жа бяды прычынай, - вымавiў ён пра сябе, - гэты пракляты цвiк.

А ты спяшайся павольна!

ПАДЗЕМНЫ ЧАЛАВЕЧАК

Жыў-быў некалi багаты кароль, i былi ў яго тры дачкi; яны штодня гулялi ў каралеўскiм садзе, а бацька быў такi аматар розных дрэў, што аб'явiў: калi раптам нехта сарве з дрэва хоць бы адзiн яблык, то ён, кароль, сiлаю праклёну загонiць зламыснiка на сто сажняў пад зямлю. Вось i наблiзiлася восень, i парабiлiся яблыкi на адной з яблынь чырвонымi, быццам крывёю налiлiся. А тры каралеўскiя дачкi штодня гулялi пад дрэвам ды пазiралi, цi не скiне вецер хоць бы адзiн яблычак, - бо за ўсё сваё жыццё яны не знайшлi нiводнага, якое б з яблынi звалiлася, - а само дрэва ад цяжкiх яблыкаў ажно на зямлю клалася. I вось вельмi ўжо захацелася малодшай каралеўне пакаштаваць яблычка i мовiла яна сёстрам:

- Бацька нас вельмi любiць, i, пэўна ж, не здзейснiць свайго праклёну; я думаю, што гэта датычыцца толькi чужых людзей. - Пры гэтых словах яна адшчыкнула самы вялiкi яблык, наблiзiлася да сясцёр ды кажа:

- Вось, пакаштуйце, мiлыя сястрычкi, хоць бы кавалачак! Я за ўсё сваё жыццё не ела такога смачнага яблычка.

I адкусiлi абедзве старэйшыя каралеўны ад таго яблыка, i ўсе трое адразу знiклi пад зямлёю, ды так глыбака, што адтуль не было нават чутно пеўневага кукарэкання.

Апоўднем кароль намерыўся папалуднаваць, але нiяк не мог даклiкацца дачок, ён доўга шукаў iх i ў палацы, i ў садзе, але марна. Ён гэтак засмуцiўся, што загадаў аб'явiць па ўсёй краiне ўказ, згодна якога той, хто знойдзе яго дачок, возьме любую сабе ў жонкi. I шмат хто з малайцоў выправiлiся ў пошукi, бо трох каралеўскiх дачок вельмi ўжо ўсе любiлi, - былi яны ласкавыя, а да таго дужа тварам вабныя. Мiж iншых смельчакоў было трое маладых паляўнiчых. Павандраваўшы тыдзень, пад'ехалi яны да палаца, а ў палацы тым прыгожыя пакоi, i ў адным з iх стол, а на iм розныя прысмакi панастаўленыя, i ўсе яны гарачыя, над iмi вiецца духмяная пара; а ў палацы гэтым не бачна нiводнай жывой душы. Прасядзелi там паляўнiчыя паўдня, а стравы, як былi гарачыя, так i засталiся, i над iмi вiецца духмяная пара; урэшце яны так згаладалiся, што паселi да стала i пачалi есцi. Добра наелiся, а пасля падумалi-падумалi ды вырашылi застацца ў гэтым палацы i кiнуць жэрабя, каму тут быць, а каму ехаць на пошукi каралеўскiх дачок; гэтак яны i зрабiлi; i выпала застацца ў палацы старэйшаму паляўнiчаму. Ранiцай двое паляўнiчых адправiлiся ў дарогу на пошукi, а старэйшы застаўся ў палацы. Раптам з'яўляецца апоўднем маленькi чалавечак i пачынае прасiць даць яму кавалачак хлеба; узяў тады старэйшы паляўнiчы хлеб, адкроiў лусту i падае яму, але маленькi чалавечак выпусцiў яе i папрасiў, каб той быў такi ласкавы i падняў яму гэту лусту хлеба з падлогi. Паляўнiчы згадзiўся i, вось калi ён нагнуўся, каб падняць той хлеб, маленькi чалавечак хапiў палку, учапiўся ў валасы i пачаў лупцаваць паляўнiчага.

Мiнуў дзень, у палацы давялося застацца сярэдняму - з iм таксама здарылася падобнае. Вярнулiся паляўнiчыя вечарам дадаму, а старэйшы i пытае сярэдняга:

- Як пачуваеш сябе, браце?

- Ой, не пытайся, дужа кепска! - Пачалi яны тады спавядацца адзiн аднаму, расказваць пра свае здарэннi, а малодшаму пра ўсё тое не прызналiся, - яны яго недалюблiвалi i заўсёды дражнiлi дурнаватым Гансам, бо ён усюды паводзiў сябе не так, як яны.

А на трэцi дзень прыйшла чарга заставацца ў палацы самаму малодшаму; зноў з'явiўся маленькi чалавечак i папрасiў хлеба; даў яму Ганс лустачку, а той яе выпусцiў i пачаў прасiць, каб быў ён такiм ласкавым i падняў тую лустачку з падлогi. Але малодшы незадаволена сказаў маленькаму чалавечку:

- Што?.. Хiба ты сам не можаш падняць яе? А калi не можаш паклапацiцца пра хлеб свой надзённы, то цi варты ты таго, каб есцi яго?

Раззлаваўся маленькi чалавечак i сказаў, што хлапец павiнен падняць яму хлеб, але Ганс хапануў нахабнiка за каўнер i добра адлупцаваў. Пачаў тады чалавечак крычаць на ўсё горла:

- Не бi мяне, адпусцi, а я скажу табе, дзе каралеўны схаваныя!

Пачуў такое Ганс ды перастаў бiць нахабнiка. I расказаў яму чалавечак пра тое, што жыве ён пад зямлёй i што там такiх, як ён, больш тысячы, а тады прапанаваў паляўнiчаму iсцi разам з iм, паабяцаў паказаць, дзе тыя каралеўны схаваныя.

Прывёў хлапца да глыбокага калодзежа, праўда, без вады ён быў. Расказаў паляўнiчаму, што старэйшыя сябры хлапца супраць яго, малодшага, нешта нядобрае задумалi i што калi ён хоча вызвалiць каралёвых дачок, то павiнен гэта зрабiць сам. А яшчэ расказаў чалавек, што тыя два паляўнiчыя хочуць адшукаць каралеўнаў, не прыкладаючы вялiкай сiлы, каб не сутыкнуцца з якой небяспекай. Дык вось, калi малодшы хоча вызвалiць каралеўскiх дачок, то павiнен ён узяць вялiкi кош, сесцi ў яго, прыхапiць з сабою званочак, вялiкi паляўнiчы нож i спусцiцца ў калодзеж; а там, на дне, ёсць тры пакоi, i ў кожным з iх па каралеўне сядзiць, а каля кожнай каралеўны ляжыць шматгаловы дракон, i павiнен паляўнiчы тым драконам усе галовы паадсякаць.

Паведаў пра ўсё гэта падземны чалавечак ды знiк некуды.

Звечарэла. Вярнулiся два паляўнiчыя з пошукаў каралеўскiх дачок, пачалi распытваць малодшага, як яму дзень бавiўся, а ён кажа iм, што ў палацы пачуваў сябе вельмi хораша - нiякiх людзей не бачыў, адно апоўднем заходзiў нейкi маленькi чалавечак, кавалачак хлеба папрасiў; то ён даў яму, але той не ўтрымаў лусту i тады пачаў прасiць, каб паляўнiчы падняў яе; але ён не паслухаўся, дык чалавечак той сварыцца пачаў, за што давялося яго адлупцаваць, i чалавечак тады паведамiў яму, дзе каралеўны схаваныя.

Пачуўшы ўсё гэта, абодва паляўнiчыя так раззлавалiся, што ад злосцi ажно пажаўцелi ды пазелянелi. Ранiцай накiравалiся яны да калодзежа, кiнулi жэрабя, хто першым мусiць спусцiцца на дно. Выпала старэйшаму. Сеў ён у кош, прыхапiў з сабой званочак, ды кажа:

- Калi я пазваню, выцягвайце мяне хутчэй наверх.

Толькi пачаў ён спускацца, як зазванiў званочак, гэта значыць, каб цягнулi хлапца наверх. Тады сеў у кош сярэднi паляўнiчы, але з iм здарылася тое ж самае. Вось надышла чарга малодшаму сядаць у кош, апусцiлi яго на дно. Вылез ён з каша, выняў вялiкi паляўнiчы нож, наблiзiўся да першых дзвярэй, спынiўся i пачаў прыслухоўвацца; i пачуў ён, што дракон гучна храпiць. Тады хлапец прыадчынiў дзверы, бачыць - сядзiць адна з каралеўнаў, а дзевяцiгаловы дракон паклаў галовы ёй на каленi i гэтак сцеражэ дзяўчыну. Узяў тады паляўнiчы вялiкi нож i адсек адным махам усе дзевяць галоў дракону. Тут каралеўна ўскочыла, кiнулася яму на шыю, пачала абдымаць i цалаваць яго, а тады зняла з грудзей дарагiя каралi, - а былi яны з чырвонага золата, - i павесiла збавiцелю на шыю. I пайшоў ён тады вызваляць другую каралеўну. Яе таксама ахоўваў дракон, гэты меў сем галоў. Вызвалiў паляўнiчы другую прыгажуню, а пасля i трэцюю таксама, тую пiльнаваў чатырохгаловы дракон. I пачалi ўсе каралеўны распытваць смелага хлапца, бясконца абдымаць i цалаваць яго. Пасля хлапец пазванiў у званочак, званiў датуль, пакуль яго не пачулi. I пасадзiў ён трох каралеўнаў у кош i загадаў усiх iх цягнуць наверх. Прыйшла чарга i яму наверх падымацца, i тут ён успомнiў словы падземнага чалавечка, што сябры надумалi нешта благое супраць яго. Узяў хлапец тады вялiкi камень, што ляжаў на дне калодзежа, i паклаў яго ў кош; але калi кош падняўся да сярэдзiны, злыя паляўнiчыя абрэзалi вяроўку, i ўпаў кош з каменем на дно калодзежа, наверсе падумалi, што малодшы паляўнiчы разбiўся, i сябры збеглi з трыма каралеўнамi, атрымаўшы ў iх абяцанне, што тыя скажуць бацьку, быццам вызвалiлi iх гэтыя два паляўнiчыя. Прыйшлi яны да караля i пачалi прасiць аддаць iм дачок у жонкi.

А тым часам малады паляўнiчы блукаў, сумны, па трох падземных пакоях i нявесела думаў, што тут давядзецца яму памерцi. Раптам бачыць ён - вiсiць на сцяне жалейка, i сказаў ён: "Навошта ты вiсiш тут на сцяне, каму тут весялiцца?" Глянуў ён на ссечаныя галовы драконаў i прамовiў: "I вы таксама нiчым не можаце памагчы". Хадзiў ён пакоямi так доўга, што ўвесь земляны дол утаптаў. Нарэшце наведалi яго галаву iншыя думкi, i ён зняў са сцяны жалейку i пачаў на ёй iграць; раптам з'явiлася мноства падземных чалавечкаў, i з кожным гукам жалейкi iх прыбывала ўсё больш i больш; гэтак ён iграў, пакуль увесь пакой не запоўнiлi тыя чалавечкi. Пачалi яны яго распытваць, што ён хоча, i ён адказаў: "Хачу зноў вярнуцца на зямлю, на белы свет паглядзець". Падхапiлi яго тады падземныя чалавечкi, кожны ўчапiўся за адну валасiну на яго галаве, i так яны паляўнiчага за валасы наверх з калодзежа выцягнулi.

Неўзабаве хлапец апынуўся на зямлi, а тады шчаслiва дабраўся да каралеўскага палаца, а там акурат мелася вяселле адбывацца адной з каралеўнаў, i ён накiраваўся ў пакой, дзе быў кароль са сваiмi трыма дачкамi. Убачыўшы яго, прыгажунi ў непрытомнасцi асунулiся на падлогу. Раззлаваўся кароль, загадаў пасадзiць паляўнiчага ў цямнiцу, думаючы, што ён нейкi злы чараўнiк. Але калi каралеўны ачунялi, пачалi прасiць бацьку, каб вызвалiў хлапца з цямнiцы. Кароль у iх спытаў тады, чаго гэта яны гэтак просяць за яго, i яны адказалi, што не асмельваюцца прызнацца. Тады ён загадаў, каб яны расказалi пра ўсё печцы, а сам выйшаў з пакоя i прытаiўся за дзвярыма, каб падслухаць, так i даведаўся пра ўсё. Загадаў тады ён тых двух паляўнiчых павесiць, а трэцяму аддаць малодшую дачку ў жонкi.

I абуў я на вяселле шкляныя чаравiчкi, ды спатыкнуўся выпадкова аб камень, i - дзынь! - няма чаравiчкаў!

СЕМ КРУМКАЧОЎ

У аднаго чалавека было сем сыноў i нiводнай дачкi. А яму вельмi хацелася мець дачку. Вось, урэшце, жонка падала добрую надзею, i ў iх нарадзiлася дзяўчынка. Вялiкая радасць хутка змянiлася трывогай: дзiцё аказалася кволым, маленькiм. Вырашылi хрысцiць раней часу.

Паслаў бацька аднаго з хлопчыкаў да крынiцы прынесцi вады для хрышчэння. За iм пабеглi i астатнiя шасцёра. Кожнаму хацелася набраць вады для сястрычкi. Але здарылася бяда: збан упаў у калодзеж. Што рабiць? Як вярнуцца дамоў?

Бацька чакаў, чакаў сыноў, цярпенне лопнула, ён дый кажа:

- Вiдаць, хлопчыкi зноў загулялiся, а пра справу забылiся.

Ён баяўся, што дзяўчынка можа памерцi нехрышчонай i са злосцi крыкнуў:

- А каб усе вы ў крумкачоў абярнулiся!

Толькi ён вымавiў гэтыя словы, раптам чуе над галавой шум крылаў. Зiрнуў уверх, бачыць - кружаць над iм сем чорных што вугаль крумкачоў.

Зразумелi бацька i мацi сваё несуцешнае гора. Як пазбавiцца ад яго? Як вярнуць сыноў дамоў?

Адзiнай iх радасцю стала любая дачушка. Яна неўзабаве падрасла, падужэла. З кожным днём рабiлася ўсё больш прыгожай.

Доўгi час сястра не ведала, што ў яе былi браты. Бацькi пра гэта маўчалi. А прагаварылiся людзi: маўляў, дзяўчынка вiнаватая ў няшчасцi сваiх братоў.

Засмучаная дзяўчынка аднойчы спытала ў бацькi-мацi:

- Цi праўда, што ў мяне былi браты? Дзе яны цяпер?

Праўду не схаваеш, давялося расказаць дачцэ ўсё, што здарылася пасля яе нараджэння. Задумалася яна: як вызвалiць братоў?

I вось аднойчы сабралася яна потайкi ў дальнюю дарогу, каб знайсцi i вызвалiць сваiх братоў. Узяла з сабой на памяць пра бацьку-мацi адзiн iх пярсцёнак. Ды яшчэ буханачку хлеба, на выпадак калi прагаладаецца, i зэдлiчак, каб адпачыць, калi стомiцца.

Пайшла яна далёка-далёка, аж на самы край свету. Вось перад ёй само сонца. Але яно было такое спякотнае i страшнае, што дзяўчынка кiнулася ад яго наўцёкi.

Апынулася каля месяца. Але ён быў халодны, хмурны, злосны. Як убачыў падарожнiцу, прахрыпеў:

- Чую, чую мяса чалавечае.

Дзяўчынка ўцякла i ад месяца. Прыйшла да зорак. Яны былi ласкавыя i добрыя. Сядзела кожная з зорак на асобнай лавачцы. Паднялася ранiшняя зорка, дала ёй кастылёк i сказала:

- Твае браты зняволены ў Шкляной гары. Гэты кастылёк дапаможа табе.

Узяла дзяўчынка чароўную адмычку, загарнула ў хустачку, рушыла ў дарогу. Iшла яна доўга-доўга. Ды вось перад ёй - Шкляная гара. На ўваходзе - вялiзная брама на замку. Пачала яна разгортваць хустачку, каб узяць кастылёк. Зiрк - а яго няма. Згубiла падарунак добрых зорак.

Трэба ж неяк ратаваць братоў. Узяла сястрыца нож, адрэзала сабе мезенец, сунула яго ў замок i лёгка адкрыла браму. Уваходзiць яна, а насустрач карлiк.

- Дзяўчынка, ты што тут шукаеш?

- Шукаю братоў сваiх, сем крумкачоў.

- Iх няма дома. Давядзецца пачакаць.

Карлiк пачаў рыхтаваць ежу для птушак. Дзяўчынка ўзяла дый пакаштавала з кожнай талерачкi i адпiла па глыточку з кожнага кубачка. А ў апошнi, сёмы, кубачак апусцiла пярсцёнак, якi ўзяла з сабой у дарогу.

Раптам чуе ў паветры шум крылаў i свiст. Карлiк кажа:

- Гэта ляцяць дамоў крумкачы.

Вось прыляцелi яны, пачалi есцi-пiць. I кажуць крумкач крумкачу:

- Хто гэта еў з маёй талерачкi? Хто гэта пiў з майго кубачка? Чалавечымi вуснамi пахне...

Дапiў сёмы крумкач да дна свой кубак, а там - пярсцёнак. Зiрнуў на яго, пазнаў пярсцёнак бацькi-мацi i кажа:

- Дай Бог, каб наша сястрыца тут з'явiлася, тады мы вызвалiмся ад чараў.

А дзяўчынка стаяла за дзвярыма. Пачула яна пажаданне, увайшла да братоў. I тут - о цуд! - крумкачы сталi зноў людзьмi. Цалавалiся яны, весялiлiся i разам дамоў вярнулiся.

РАНЕЦ, ШАПАЧКА I РАЖОК

Жылi калiсьцi тры браты. Пачалi яны ўсё бяднець i бяднець i нарэшце так згалелi, што давялося iм зусiм галадаць, - не было ў iх нават i скiбкi хлеба на пражытак. Вось яны i кажуць:

- Так жыць больш нельга; ужо лепш мы пойдзем па свеце шчасця шукаць.

Выбралiся яны ў шлях i прайшлi ўжо далёка, багата дарог i сцежак пратэпалi, але шчасця нiдзе так i не знайшлi. Вось трапiлi яны адзiн раз у дрымучы лес, а пасярод яго стаяла гара, падышлi блiжэй, бачаць - а гара ж уся са срэбра. I кажа старэйшы:

- Ну вось я i знайшоў сваё шчасце жаданае, а большага я не хачу. - Набраў ён срэбра столькi, колькi мог панесцi, павярнуў назад i дамоў прытупаў.

А двое iншых кажуць:

- Ад шчасця мы хочам большага, чым адно толькi срэбра, - i яны не ўзялi яго i рушылi далей.

Iшлi яны некалькi дзён i прыйшлi да гары, была яна ўся залатая. Спынiўся другi брат, падумаў i не ведаў, як яму быць.

- Што мне рабiць? - кажа ён. - Цi ўзяць мне золата, каб на ўсё жыццё хапiла, цi далей iсцi?

Нарэшце ён рашыўся i напакаваў усе кiшэнi золатам, развiтаўся са сваiм братам i дамоў вярнуўся.

А трэцi сказаў:

- Што мне срэбра ды золата! Не хачу я адмаўляцца ад свайго шчасця, - можа, выпадзе мне на долю што-небудзь лепшае.

Ён рушыў далей, прайшоў яшчэ тры днi i трапiў у лес, быў ён намнога большы, чым ранейшыя, i не было яму нi канца, нi краю; i не мог ён там нiчога знайсцi, каб паесцi i папiць, i пачаў ужо з сiлы выбiвацца.

Тады ён залез на высокае дрэва - паглядзець, цi не будзе вiдаць зверху, дзе таму лесу мяжа; але куды ён нi глядзеў, бачны былi адны толькi вяршалiны дрэў. Тады ён спусцiўся з дрэва, але яго мучыў голад, i ён падумаў: "Ах, калi б паесцi мне яшчэ хоць разок". Толькi ён злез з дрэва, бачыць, што стаiць пад дрэвам стол, i на iм пастаўлены розныя стравы, i падымаецца ад iх пара.

- Ну, на гэты раз, - сказаў ён, - маё жаданне споўнiлася своечасова, - i, не цiкавячыся, хто гэта прынёс ежу, хто яе прыгатаваў, ён сеў за стол i еў з апетытам, пакуль не наталiў голад.

Скончыў ён есцi i падумаў: "Шкада, што такi добры абрус прападае тут у лесе", - згарнуў яго i сунуў у кiшэню.

Ён пайшоў далей, i надвячоркам, калi зноў адчуўся голад, яму захацелася выпрабаваць свой абрус. Вось разаслаў ён яго i кажа:

- Хачу, каб ты быў зноў увесь застаўлены смачнымi стравамi.

I толькi вымавiў сваё жаданне, як паявiлася на абрусе мноства талерак з цудоўнейшымi стравамi, колькi месца хапiла.

- Цяпер я бачу, - сказаў ён, на якой кухнi гатуюць мне ежу; ты мне даражэй, чым цэлая гара срэбра i золата. - Ён зразумеў, што гэта абрус-самабор.

Але каб вярнуцца дамоў спакойна, абруса-самабора яму было мала: яму хацелася павандраваць па белым свеце i паспрабаваць шчасця. Сустрэў ён неяк вечарам у дрымучым лесе мурзатага вугальшчыка; той абпальваў вугаль, i варылася ў яго на вячэру бульба.

- Добры вечар, чорны дрозд, - сказаў ён, - як ты тут адзiн жывеш-пажываеш?

- Ды з дня ў дзень адно i тое ж, - адказаў вугальшчык, - кожны вечар бульба; хочаш са мной падсiлкавацца - будзеш госцем маiм.

- Дзякуй, - сказаў вандроўнiк, - але я не хачу забiраць у цябе тваю вячэру: на госця ты не разлiчваў; а вось, калi табе хочацца, то я цябе запрашаю на вячэру.

- А хто ж табе прыгатуе вячэру? - спытаў вугальшчык. - Я бачу, што ў цябе з сабою нiчога няма; а тут i дзве гадзiны пройдзеш - нiкога не спаткаеш, хто мог бы даць табе што-небудзь паесцi.

- А ежа ўсё-такi будзе, - адказаў вандроўнiк, - ды яшчэ такая смачная, якой ты нi разу не каштаваў.

I вось выцягнуў ён з кiшэнi абрус, расклаў яго на зямлi i кажа:

- Абрус, накрыйся! - I зараз жа паявiлася смажанае i варанае, i было яно гарачае, быццам толькi што з кухнi прынесена.

Вугальшчык вытрашчыў вочы, але доўга прасiць сябе не прымусiў, падсеў да ежы i пачаў запiхваць у свой чорны рот кавалкi, самыя большыя. Калi яны паелi, ухмыльнуўся вугальшчык i кажа:

- Паслухай, а твой абрус мне падабаецца; ён быў бы мне ў лесе вельмi зручны, бо тут нiхто не зварыць табе чаго-небудзь смачнага. Давай мяняцца. Вунь вiсiць у мяне ў кутку салдацкi ранец; хаця ён i стары i на выгляд несамавiты, затое схаваны ў iм дзiвосныя сiлы; мне ён, бадай, больш не патрэбны, i я гатовы памяняць яго на абрус.

- Але спярша мне трэба даведацца, якiя ў iм дзiвосныя сiлы прытоены, сказаў вандроўнiк.

- А я табе растлумачу, - адказаў вугальшчык. - Вось як стукнеш ты па iм рукой, то з'явiцца зараз жа яфрэйтар з шасцю салдатамi, узброенымi з ног да галавы, i што ты iм нi загадаеш, тое яны i зробяць.

- Што ж, - сказаў вандроўнiк, - я, бадай, гатовы памяняцца, - i ён аддаў вугальшчыку абрус, зняў са сцяны ранец, павесiў яго сабе на спiну i развiтаўся.

Прайшоў ён частку шляху, i захацелася яму выпрабаваць дзiвосную сiлу свайго ранца, ён ляпнуў па iм рукой, i ўмомант перад iм з'явiлася сямёра воiнаў, i яфрэйтар сказаў:

- Што загадаеш, мой спадар i пан начальнiк?

- Адпраўляйцеся паскораным маршам да вугальшчыка i запатрабуйце ў яго назад мой абрус-самабор.

Яны зрабiлi "налева кругом" i неўзабаве прынеслi тое, што ён загадаў, яны адабралi ў вугальшчыка, не доўга пытаючыся, абрус-самабор.

Затым ён загадаў iм вярнуцца назад у ранец i адправiўся далей, спадзеючыся, што шчасце яму ўсмiхнецца яшчэ больш. На заходзе сонца прыйшоў ён да другога вугальшчыка, якi гатаваў сабе на цяпельцы вячэру.

- Хочаце павячэраць разам са мной? - спытаў яго мурзаты хлопец. - Бульба з соллю адна, а сала нi крышана, дык падсаджвайся да мяне блiжэй.

- Не, - адказаў вандроўнiк, - ужо будзь ты ў мяне на гэты раз госцем, - i ён разаслаў свой абрус; i паявiлiся на iм зараз жа самыя цудоўныя стравы. Селi яны побач, пачалi пiць i развесялiлiся.

Паеў вугальшчык i кажа:

- Ага, вось ляжыць наверсе ў мяне на палiцы старая, паношаная шапка, але ў яе дзiвосныя ўласцiвасцi: варта яе надзець ды павярнуць на галаве, i ўмомант з'явяцца гарматы, i будзе наведзена iх аж дванаццаць у рад, i яны ўсё перастраляюць, - нiхто перад iмi не выстаiць. Шапка ж мне не патрэбна, а за твой абрус я ахвотна яе табе аддаў бы.

- Што ж, гэта, бадай, падыходзiць, - адказаў хлопец, узяў шапку, надзеў яе, а вугальшчыку пакiнуў свой абрус.

Прайшоў ён частку дарогi i стукнуў аб свой ранец, i яго салдаты прынеслi яму назад абрус. "Адно да аднаго падыходзiць, - падумаў ён, - але мне здаецца, што шчасце маё яшчэ наперадзе". I спадзяваннi яго не падманулi.

Прайшоў ён яшчэ дзень i прыйшоў да трэцяга вугальшчыка; гэты таксама запрасiў яго, як i тыя, паспытаць яго бульбы без сала. Але ён запрасiў яго паесцi з iм на абрусе-самаборы, i гэта так прыйшлося вугальшчыку да густу, што ён прапанаваў яму ражок, якi валодаў зусiм iншымi ўласцiвасцямi, чым шапачка. Калi на гэтым ражку зайграць, то паваляцца ўсе сцены i крэпасцi i ператворацца ўсе гарады i вёскi ў развалiны. I вось, хаця ён i аддаў вугальшчыку за ражок абрус, але зараз жа загадаў сваiм салдатам яго зноўку вярнуць. Нарэшце апынулiся ў яго i ранец, i шапачка, i ражок.

- Цяпер, - сказаў ён, - у мяне, бадай, ёсць усё; час i дамоў вяртацца i паглядзець, як маiм братам жывецца.

Вярнуўся ён дамоў, а браты тым часам пабудавалi сабе за срэбра i золата цудоўны дом i жылi прыпяваючы. Зайшоў ён да iх у дом у пашарпанай свiтцы, на галаве зашмальцаваная, паношаная шапачка ды стары ранец за плячыма - яны яго i за брата свайго прыняць не хацелi. Пачалi над iм насмiхацца i кажуць:

- Ты вось сябе нашым братам лiчыш, а срэбрам ды золатам пагрэбаваў i пажадаў сабе большага шчасця. Не, наш брат з'явiцца акружаны пышнасцю багацеем, ужо ж напэўна магутным каралём, а не якiмсьцi жабраком, - i прагналi яны яго з двара.

Тут разгневаўся ён i пачаў бiць па сваiм ранцу да таго часу, пакуль не сталi перад iм у шарэнзе сто пяцьдзесят салдат. Ён загадаў iм акружыць дом сваiх братоў, а двум салдатам сказаў узяць пруты i надзерцi скуру двум ганарлiўцам, пакуль тыя не пазнаюць, хто ён такi. Паднялася вялiкая мiтусня, збеглiся людзi, каб пасобiць братам у бядзе, але з салдатамi нiяк не маглi справiцца. Нарэшце далажылi аб тым каралю, i быў кароль незадаволены i загадаў выслаць свайго начальнiка з атрадам салдат, каб выгнаць з горада парушальнiкаў парадку; але ў чалавека, якi валодаў ранцам, аказаўся неўзабаве куды большы атрад, i ён прымусiў адступiць каралеўскага начальнiка i яго салдат з разбiтымi насамi назад. I сказаў кароль:

- Гэтага збеглага злодзея трэба, аднак, злавiць.

На другi дзень ён выслаў супраць яго большы атрад, але поспех быў яшчэ меншы. Той выставiў супраць яго салдат яшчэ больш, i, каб хутчэй скончыць з каралеўскiм атрадам, ён павярнуў на галаве раз-другi сваю шапку - i пачалi смалiць цяжкiя гарматы, i каралеўскiя салдаты былi разбiты i пусцiлiся наўцёкi.

- А цяпер я не заключу мiру, - сказаў ён, - пакуль кароль не аддасць мне дачку сваю за жонку i пакуль я не буду кiраваць усёй краiнай.

Аб гэтым ён i загадаў паведамiць каралю, i той сказаў сваёй дачцэ:

- Што цяпер рабiць? Давядзецца выканаць тое, што ён патрабуе. Калi хацець захаваць мiр i карону на галаве, то мне нiчога не застаецца iншага, як выдаць цябе за яго замуж.

I вось справiлi вяселле; але маладой каралеве было крыўдна, што муж у яе просты чалавек. Носiць падзёртую шапачку, за плячыма стары ранец. Ёй вельмi хацелася ад яго збавiцца, i яна думала дзень i ноч, як бы гэта ёй зрабiць.

I вось яна надумала: "А цi не ў гэтым ранцы хаваецца ўся яго дзiвосная сiла? " - i яна прыкiнулася такой ласкавай, расчулiла яго i кажа:

- Зняў бы ты свой стары ранец, ён так псуе твой выгляд, што мне прыходзiцца за цябе чырванець.

- Мая любачка, - адказаў ён, - гэты ранец i ёсць самы вялiкi мой скарб; пакуль ён у мяне, я не баюся нiчога на свеце, - i ён растлумачыў ёй, якой чароўнай сiлай той валодае.

Тут кiнулася яна яму на шыю, быццам хочучы яго расцалаваць, а ў гэты час спрытна зняла ў яго з плячэй ранец i, схапiўшы яго, уцякла.

Калi яна апынулася адна, яна стукнула па ранцу i загадала салдатам схапiць i звязаць iх ранейшага гаспадара i выгнаць яго з каралеўскага палаца. Яны паслухалiся, i тады каварная жонка выклiкала яшчэ салдат, каб прагналi яны яго зусiм з каралеўства. I давялося б яму загiнуць, калi б не засталося ў яго шапачкi. Толькi ўдалося яму вызвалiць рукi, павярнуў ён на галаве некалькi разоў шапачку, - i зараз жа пачалi грукатаць гарматы, усё было разгромлена, i давялося самой каралеве iсцi да яго i прасiць у яго лiтасцi. Яна так ласкава яго прасiла i абяцала выправiцца, што нарэшце ўгаварыла яго заключыць мiр. I прыкiнулася яна такой любячай, што здолела хутка яго абдурыць, i ён расказаў ёй, што калi хто i захопiць у яго ранец, то ўсё ж яго адолець нельга да таго часу, пакуль ёсць у яго гэтая старая шапачка.

Выведаўшы гэтую тайну, яна пачакала, пакуль ён заснуў, забрала ў яго шапачку i загадала выпхнуць яго на вулiцу. Але застаўся ў яго яшчэ ражок; i вось, моцна разгневаўшыся, пачаў ён дзьмуць у яго з усёй сiлы. I ўмомант павалiлася ўсё - сцены i крэпасць, гарады i вёскi, i былi забiты пры гэтым кароль з каралевай. I каб не перастаў ён дзьмуць у свой ражок, ператварылася б усё ў развалiны i не засталося б каменя на каменi.

I вось з таго часу нiхто ўжо больш не адважваўся выступаць супраць яго, i стаў ён каралём над усёю краiнай.

БЕЛАСНЕЖКА I КРАСНАЗОРКА

На краi лесу, у маленькай хацiнцы, адзiнока жыла бедная ўдава. Перад хацiнкай у яе быў сад, а ў садзе раслi два ружовыя кусты. На адным з iх цвiлi белыя ружы, а на другiм - чырвоныя. I былi ў яе дзве дачкi - адна бялей за белую ружу, другая румяней за чырвоную. Адну празвалi Беласнежкай, другую Красназоркай.

Абедзве дзяўчынкi былi сцiплыя, добрыя, працавiтыя, паслухмяныя. Здавалася, увесь свет абыдзi - не знойдзеш лепшых! Толькi Беласнежка была цiшэй i ласкавей, чым яе сястра. Красназорка любiла бегаць i скакаць па лугах i палях, збiраць кветкi, лавiць пеўчых птушак. А Беласнежка больш ахвотна заставалася каля мацi: дапамагала ёй па гаспадарцы або чытала што-небудзь услых, калi рабiць было нечага.

Сёстры так моцна любiлi адна адну, што ўсюды хадзiлi разам, узяўшыся за рукi. I калi Беласнежка гаварыла: "Мы нiколi не расстанемся", то Красназорка дадавала: "Да таго часу, пакуль жывыя!" А мацi заканчвала: "Ва ўсiм дапамагайце адна адной i ўсё дзялiце пароўну".

Часта абедзве сястры хадзiлi ўдваiх у дрымучы лес збiраць спелыя ягады. I нi разу нiводзiн драпежны звер не крануў iх, нiводзiн маленькi звярок, убачыўшы iх, не схаваўся ад страху. Зайчык смела браў капусны лiст з рук у сясцёр, дзiкая каза, як дамашняя, пасвiлася ў iх на вачах, алень весела скакаў, а лясныя птушкi i не думалi ўцякаць ад дзяўчатак - яны сядзелi на галiнках i спявалi iм усе песнi, якiя толькi ведалi.

Нiколi нiякай бяды не было з iмi ў лесе. Калi, бывала, яны забавяцца i ноч застане iх у гушчары, то клалiся побач на мяккi мох i спакойна засыналi да ранiцы. Мацi ведала гэта i зусiм не трывожылася за iх.

Беласнежка i Красназорка так чыста прыбiралi заўсёды сваю хату, што i заглянуць туды было прыемна.

Летам за ўсiм прыглядала Красназорка. Кожнай ранiцай, перш, чым прачыналася мацi, яна ставiла каля яе пасцелi букет кветак, а ў букеце абавязкова было па кветачцы з кожнага ружовага куста - белая ружа i чырвоная.

А зiмой у хаце гаспадарыла Беласнежка. Яна раскладала ў ачагу агонь i вешала на крук кацялок над агнём. Кацялок быў медны, але блiшчаў, як залаты, так ярка ён быў начышчаны.

Вечарам, калi за вокнамi хадзiла мяцелiца, мацi гаварыла:

- Iдзi, Беласнежка, зачынi шчыльна дзверы.

I яны ўтраiх садзiлiся перад ачагом.

Мацi даставала акуляры, раскрывала вялiкую тоўстую кнiгу i пачынала чытаць, а абедзве дзяўчынкi сядзелi за сваiмi калаўротамi, слухалi i пралi. Каля iх на падлозе ляжаў баранчык, ззаду, на седале, схаваўшы галаву пад крыло, - белы галубок.

Але аднойчы, калi яны сядзелi перад агнём i бавiлi вечар за кнiгай i калаўротам, хтосьцi нясмела пастукаўся ў дзверы, быццам прасiў упусцiць яго.

- Чуеш, Красназорка? - сказала мацi. - Адчынi хутчэй! Гэта, напэўна, якi-небудзь падарожнiк шукае ў нас прытулку i адпачынку.

Красназорка пайшла i адсунула засаўку. Яна думала, што ўбачыць за дзвярыма стомленага чалавека, якога застала непагадзь.

Ды не, на парозе стаяў не чалавек. Гэта быў мядзведзь, якi адразу ж прасунуў у дзверы агромнiстую чорную галаву.

Красназорка гучна ўскрыкнула i адскочыла назад. Баранчык забляяў. Галубок заляпаў крыламi. А Беласнежка схавалася ў самы цёмны куток, за ложак мацеры.

Мядзведзь паглядзеў на iх i сказаў чалавечым голасам:

- Не бойцеся! Я не зраблю вам нiякага зла. Я проста вельмi замёрз i хацеў бы хоць трохi сагрэцца ў вас.

- Ах ты, бедны звер! - сказала мацi. - Кладзiся вось тут, каля агню... Толькi глядзi не падпалi незнарок шубу.

Пасля яна закрычала:

- Беласнежка! Красназорка! Iдзiце хутчэй сюды! Мядзведзь не зробiць вам нiчога дрэннага. Ён разумны i добры.

Абедзве дзяўчынкi падышлi блiжэй, а за iмi баранчык i галубок. I неўзабаве ўжо нiхто з iх не баяўся мядзведзя.

- Дзецi, - сказаў мядзведзь, - вам трэба пачысцiць маю шубу, а то яна ўся ў снезе.

Дзяўчаткi прынеслi мяцёлку, абмялi, пачысцiлi густую мядзведжую футру, i мядзведзь расцягнуўся перад агнём, забурчаў ад задавальнення.

А Беласнежка i Красназорка даверлiва прымасцiлiся каля яго i давай тармасiць свайго непаваротлiвага госця. Яны кудлацiлi яго шэрсць, станавiлiся яму на спiну нагамi, штурхалi то ў адзiн бок, то ў другi, дражнiлi арэхавымi палкамi. А калi звер пачынаў раўцi, яны гучна смяялiся.

Мядзведзь дабрадушна дазваляў гуляць з iм, але калi яго вельмi даймалi, роў:

- Беласнежка! Красназорка!

Дзецi, грэх вам - не ха-ха,

Заб'яце вы жанiха.

Калi надышла ноч i трэба было класцiся спаць, мацi сказала мядзведзю:

- Заставайся ты тут, каля ачага. Тут будзеш заслонены ад ветру i сцюжы.

Махнаты госць застаўся.

На свiтаннi дзяўчаты адчынiлi дзверы, i мядзведзь павольна паплёўся ў лес па снежных гурбах.

Але з той пары кожны вечар у той жа час ён прыходзiў да iх, клаўся перад ачагом i дазваляў абедзвюм сёстрам тармасiць яго колькi iм захочацца.

Дзяўчаткi так прывыклi да яго, што нават дзверы не зачынялi, пакуль не прыйдзе iх калматы чорны прыяцель.

I вось надышла вясна. Калi ўсё навокал зазелянела, мядзведзь сказаў Беласнежцы:

- Бывай. Я павiнен пайсцi ад вас, i ўсё лета мы не ўбачымся.

- А куды ты iдзеш, мiлы мядзведзь? - спытала Беласнежка.

- У лес - вартаваць сваё багацце ад злых карлiкаў, - адказаў мядзведзь. Зiмой, калi зямля моцна замярзае, яны не могуць выкарабкацца наверх i нехаця сядзяць у сваiх глыбокiх норах.

Але цяпер сонца абагрэла зямлю, растапiла лёд, i яны ўжо, напэўна, праклалi дарогу са свайго падзямелля на волю, вылезлi наверх, усюды шнараць i цягнуць да сябе ўсё, што iм прыглянецца. А хай што трапiць iм у рукi i апынецца ў iх нары, не хутка выйдзе зноў на белы свет.

Шкада было Беласнежцы расставацца з добрым другам. Яна ў апошнi раз адчынiла яму дзверы. А ён, прабiраючыся мiма яе праз парог, зачапiўся неспадзявана за крук у дзвярах i вырваў кавалачак шэрсцi. I тут Беласнежцы падалося, што пад калматай мядзведжай шкурай блiснула золата... Але яна вачам сваiм не паверыла. Мядзведзь з усiх ног кiнуўся ўцякаць i, перш чым яна паспела аглянуцца, знiк за дрэвамi.

Неўзабаве пасля таго паслала мацi абедзвюх дачок у лес па хвораст. У глыбiнi лесу дзяўчаты ўбачылi вялiкае дрэва, паваленае бурай. Яшчэ здалёк яны заўважылi, што каля ствала ў траве штосьцi мiтусiцца, скача. Але што гэта такое - яны не маглi разабрацца.

Сёстры падышлi блiжэй i ўбачылi карлiка - маленькага дзядка з маршчынiстым тварам i доўгай, белай як снег барадой. Кончык яго барады трапiў у расколiну дрэва, i дзядок скакаў i мiтусiўся, нiбы сабачка на вяровачцы, але нiяк не мог вырвацца на волю.

Убачыўшы дзяўчат, ён выпучыў свае чырвоныя, iскрыстыя вачаняты i закрычаў:

- Чаго вы спынiлiся? Не можаце падысцi блiжэй i дапамагчы?

- Ды што ты тут робiш, дзядок? - сказала Красназорка.

- Неразумная цiкаўная гуска! - адказаў карлiк. - Я хацеў расшчапiць дрэва, каб нарыхтаваць сабе дробных дроўцаў для кухнi. На тоўстых паляняках прыгараюць нашы далiкатныя, лёгкiя стравы. Але мы ядзiм патрошку, а не напiхваем свае жываты, як вы, грубы, прагавiты народ!.. Я ўжо амаль загнаў у дрэва клiн, i ўсё iшло выдатна, ды праклятая дзеравяка папалася вельмi слiзкая i нi з таго нi з сяго выскачыла назад. Я не паспеў адскочыць, i маю цудоўную белую бараду прыхапiла, нiбы цiскамi. Вось яна i сядзiць у расколiне, i я, колькi нi б'юся, не магу вырвацца... Ды вы што смеяцеся, таўсташчокiя дурнiчкi? Цьфу, i глядзець на вас працiўна!

Дзяўчаты з усiх сiл iмкнулiся дапамагчы дзядку, але вызвалiць яго бараду iм нiяк не ўдавалася: вельмi ўжо моцна зацiснула яе расколiна.

- Я пабягу паклiчу людзей, - сказала Красназорка.

- Пустыя барановыя галовы! - заскрыпеў карлiк. - Вельмi патрэбна клiкаць сюды людзей! Хопiць з мяне i вас дваiх. Няўжо вы не можаце прыдумаць нешта лепшае?

- Пацярпi трошкi, - сказала Беласнежка. - Зараз я цябе выручу.

Яна выцягнула з кiшэнi маленькiя нажнiцы i адрэзала яму кончык барады.

Ледзь толькi адчуў сябе карлiк на свабодзе, схапiў схаваны ў карэннi дрэва i з коптурам напакаваны золатам мех, надзейна завязаў яго, выгукнуў бурклiва:

- Неачэсаны народ!.. Адхапiлi кавалак маёй цудоўнай барады... Каб вам пуста было!

З гэтымi словамi ён узвалiў мяшок на плечы i пайшоў, нават не глянуўшы на дзяўчат.

Праз некалькi дзён пасля таго Беласнежка i Красназорка вырашылi налавiць на абед рыбы. Прыйшоўшы на бераг ракi, яны ўбачылi вялiкага конiка, якi скакаў каля самай вады.

Яны падбеглi блiжэй i пазналi карлiка, якога нядаўна бачылi ў лесе.

- Ды што з табой? - спытала Красназорка. - Ты, здаецца, збiраешся скочыць у ваду?

- Я не такi дурань! - крыкнуў у адказ карлiк. - Няўжо вы самi не бачыце, што гэта праклятая рыба цягне мяне за сабой?

Сталася, што карлiк сядзеў на беразе i лавiў рыбу. На бяду, вецер захацеў пагуляць з яго доўгай барадой i накруцiў яе на лёску вуды. А тут, нiбы знарок, клюнула вялiкая рыбiна. У бяднягi не хапiла сiлы выцягнуць яе на бераг. Рыба адолела рыбака i пацягнула яго за сабой у ваду. Ён хапаўся за травiнкi i саломiнкi, але нiяк не мог утрымацца. Рыба кiдалася ў вадзе i цягала яго за сабой па беразе то ўправа, то ўлева... Яшчэ трохi, i яна пацягнула б яго на дно.

Дзяўчаты падаспелi якраз у час. Моцна схапiўшы карлiка, яны спрабавалi разблытаць яго бараду. Але дзе там! Барада i лёска так цесна пераплялiся, што думаць пра гэта было нечага.

Заставалася адно: зноў дастаць з кiшэнi маленькiя нажнiцы i адстрыгчы яшчэ жмут барады.

Ледзь толькi ляснулi нажнiцы, карлiк закрычаў не сваiм голасам:

- Ды дзе гэта бачана, жабы вы лупатыя, так нявечыць чалавека! Мала таго, што вы ўжо адхапiлi ў мяне канец барады, цяпер вы адрэзалi яе лепшую частку. Ды як я ў такiм выглядзе пакажуся! Ах, каб вы, уцякаючы, свае падэшвы пагублялi!..

Тут ён схапiў мяшок з жэмчугам, закiнуты ў чарот, i, не сказаўшы больш нi слова, знiк за каменем.

Прайшло яшчэ тры днi, i вось мацi паслала абедзвюх дачок у горад купiць iголак, нiтак, шнуркоў i стужак.

Дарога iшла цераз пустэльную раўнiну, па якой тут i там былi раскiданы агромнiстыя глыбы камянёў.

Дзяўчаты заўважылi, што ў небе лунае вялiкая птушка. Павольна кружачыся, яна апускалася ўсё нiжэй i нiжэй i нарэшце села непадалёк ад дзяўчат, каля адной са скал.

У тое ж iмгненне яны пачулi нейчы пранiзлiвы, жаласны крык.

Сёстры кiнулiся на дапамогу i з жахам убачылi, што ў кiпцюры арла трапiў iх стары знаёмы - сiвабароды карлiк. Птушка развiнула крылы i ўжо сабралася панесцi яго.

Дзяўчынкi з усiх сiл ухапiлiся за чалавечка i датуль тузалi i цягнулi яго да сябе, пакуль птушка не выпусцiла сваю здабычу.

Толькi апомнiўся карлiк ад перапалоху, як закрычаў сваiм скрыпучым, вiсклiвым галаском:

- Няўжо нельга было абысцiся са мной як-небудзь асцярожней? Вы на шматкi парвалi кафтанчык з такога тонкага сукна!.. Эх вы, нехлямяжыя, непаваротлiвыя дзеўчаняцi!

Ён падняў мяшок, на гэты раз напакаваны каштоўнымi камянямi, i шмыгнуў у якуюсьцi нару пад скалой.

А дзяўчаткi, зусiм не здзiвiўшыся, пайшлi далей: яны ўжо прывыклi да яго няўдзячнасцi.

Вечарам, скончыўшы ў горадзе свае справы, сёстры вярталiся той жа дарогай i зноў нечакана сустрэлi карлiка.

Выбраўшы чыстую, роўную мясцiну, ён вытрас са свайго мяшка каштоўныя камянi i разбiраў iх, не думаючы, што хто-небудзь так позна пойдзе каля скал.

У праменнях вячэрняга сонца блiскучыя каменьчыкi так цудоўна мiгацелi, пералiваючыся ўсiмi колерамi вясёлкi, што сёстры мiжволi спынiлiся i залюбавалiся iмi.

Карлiк узняў галаву i заўважыў дзяўчынак.

- Ну чаго спынiлiся, разявакi? - закрычаў ён, i яго попельна-шэры твар паружавеў ад злосцi. - Што вам тут патрэбна?..

Ён адкрыў рот, каб вылаяцца, але тут пачулася грознае рычанне, i вялiкi чорны мядзведзь шарам выкацiўся з лесу.

Страх адкiнуў карлiка ўбок, але дзядку не ўдалося ўцячы ў сваю надзейную нару: мядзведзь ужо быў у двух кроках ад яго.

Тады, калоцячыся ад страху, ён запiшчаў:

- Дарагi пан мядзведзь, злiтуйцеся нада мной! Я аддам вам сваё багацце! Паглядзiце хоць на тыя цудоўныя каменьчыкi, што ляжаць перад вамi... Толькi падарыце мне жыццё! Ну на што я вам, такi маленькi i шчупленькi? Вы нават не адчуеце мяне на зубах. Вазьмiце лепш гэтых дрэнных дзяўчатак! Вось гэта будзе для вас смачны кавалачак. Вы ж самi бачыце, што яны больш тлустыя, чым маладыя перапёлкi. З'ешце iх абедзвюх на здароўе!..

Але мядзведзь i вухам не павёў, як быццам не чуў, што кажа яму злы карлiк. Ён толькi стукнуў яму разок сваёй цяжкой лапай, i карлiк больш не варухнуўся.

Дзяўчаткi вельмi напалохалiся i кiнулiся бегчы, але мядзведзь забубнiў iм услед:

- Беласнежка, Красназорка, не бойцеся, пачакайце! I я з вамi!

Тут яны пазналi голас свайго даўняга прыяцеля i спынiлiся. Калi ж мядзведзь параўняўся з iмi, тоўстая мядзведжая шкура раптам звалiлася з яго, i яны ўбачылi перад сабой цудоўнага юнака, з ног да галавы апранутага ў золата.

- Я - каралевiч, - сказаў юнак. - Гэты злы карлiк выкраў мае скарбы, а мяне самога ператварыў у мядзведзя. Дзiкiм зверам павiнен я быў бадзяцца па лясных нетрах да таго часу, пакуль яго смерць не вызвалiць мяне. I вось нарэшце ён пакараны па заслугах, а я зноў стаў чалавекам. Але я нiколi не забудуся, як вы пашкадавалi мяне, калi я быў яшчэ ў звярынай шкуры. Больш мы з вамi не расстанемся. Няхай Беласнежка стане маёй жонкай, а Красназорка жонкай майго брата.

Так i адбылося. Калi прыйшоў час, каралевiч ажанiўся з Беласнежкай, а яго брат - з Красназоркай.

Каштоўныя скарбы, схаваныя карлiкам у глыбокай пячоры, зноў заблiшчалi на сонцы.

Добрая ўдава яшчэ доўга жыла ў сваiх дачок спакойна i шчаслiва. Абодва ружовыя кусты яна ўзяла з сабою. Яны раслi пад яе акном i кожны год расцвiталi там цудоўныя ружы - белыя i чырвоныя.

СТАПТАНЫЯ ТУФЛIКI

Жыў-быў некалi кароль. Меў ён дванаццаць дачок, адна за другую прыгажэйшая. Спалi яны ўсе ў адной зале, ложкi iх стаялi побач. Вечарам, калi яны клалiся спаць, кароль зачыняў дзверы на засаўку. А ранiцай, калi адкрываў дзверы, прыкмячаў, што туфлiкi ў дачок ад танцаў стаптаныя.

Задумаўся кароль: што адбываецца ноччу ў спальнi дачок?

Загадаў уладар клiкнуць клiч па ўсяму каралеўству: той, хто даведаецца, дзе яго дочкi танцуюць ноччу, зможа выбраць адну з iх сабе за жонку. А пасля яго смерцi стаць i каралём.

Была яшчэ адна ўмова. Той, хто возьмецца разгадаць тайну, але за тры днi i ночы не разгадае, пазбавiцца сваёй галавы.

Вось неўзабаве аб'явiўся адзiн смелы каралевiч. Яго добра прынялi, а вечарам адвялi ў пакой, побач з залай-спальняй. Вартаўнiку падрыхтавалi ложак, пакiнулi дзверы ў дзявоцкую спальню адчыненымi.

Але каралевiч не вытрымаў i моцна заснуў. А ранiцай усе ўбачылi, што каралеўны зноў хадзiлi некуды танцаваць. Туфлiкi iх стаялi ў зале, але падэшвы былi прашараваныя да дырак.

I на другую, i на трэцюю ноч здарылася тое ж самае. Каралевiчу без шкадавання адсеклi галаву.

Багата адважных малойцаў бралiся за рызыкоўную справу. Але нiхто не выканаў каралеўскага загаду.

I вось здарылася так, што ў той горад, дзе жыў кароль, завiтаў адзiн паранены салдат. Сустрэлася на яго шляху бабуля, пачала распытваць. Салдат жартуе:

- Ды я сам не ведаю, куды iду. Кажуць, тут нiяк не могуць дазнацца, дзе каралеўны свае туфлiкi стоптваюць. Хачу разгадаць тайну. Можа, каралём зраблюся.

- Ды гэта не вельмi цяжка, - сказала бабуля. - Ты толькi не пi вiна, якое вечарам табе прапануюць. Прытварыся, нiбыта моцна спiш.

На развiтанне добрая бабуля дала салдату плашч-невiдзiмку.

Набраўся бедны салдат смеласцi i да караля жанiхом аб'явiўся. Яго прынялi хораша, як усiх папярэднiкаў. Прыбралi ў каралеўскую адзежу.

Наступiў вечар. Пара класцiся спаць. Салдата адвялi ў пакой, побач са спачывальняй каралеўнаў, прапанавалi кубак вiна. Але салдат схiтраваў. Прывязаў да падбародка губку. У яе ўсё вiно i ўвабралася.

Лёг салдат у ложак ды праз некалькi хвiлiн i захроп, нiбыта заснуў моцным сном. Пачулi гэта дванаццаць каралеўнаў, засмяялiся, а старэйшая сказала:

- I гэты малойчык мог бы сваё жыццё паберагчы.

Адчынiлi каралеўны шафы, куфэркi, шкатулкi, пачалi прыбiрацца, прыхарошвацца. Малодшая раптам кажа:

- Вы ўсе радуецеся, а ў мяне на душы неяк цяжка. Адчуваю, нешта з намi сёння здарыцца.

- Эх ты, пужаная варона, - сказала ёй старэйшая, - усяго ты вечна баiшся! Нас ужо вунь колькi каралевiчаў вартавала, а гэты салдат i без соннага зелля захроп...

Сабралiся каралеўны, яшчэ раз зiрнулi на соннага салдата, падумалi, што баяцца няма каго. Старэйшая пастукала па сваiм ложку, i ён у той жа мiг апусцiўся ў падзямелле. I сышлi каралеўны туды.

Салдат усё гэта прыкмецiў, бо ён жа толькi прытвараўся, што моцна спiць. Хуценька накiнуў на сябе плашч-невiдзiмку i таксама пабег унiз па лесвiцы. Ды заспяшаўся, наступiў малодшай на плацце. Каралеўна спалохалася, крыкнула:

- Што гэта? Нехта пацягнуў мяне за плацце.

- Не прыдумляй, - азвалася старэйшая. - Гэта ты, вiдаць, за кручок зачапiлася.

Урэшце сышлi яны ўнiз. Апынулiся на цудоўнай алеi. Лiсце на дрэвах срэбранае. Ад гэтага алея зiхацела, свяцiлася. Салдат вырашыў узяць для доказу галiнку з дрэва. Толькi ламануў, як пачуўся страшны трэск.

- Вой, што гэта?! - ускрыкнула малодшая.

Старэйшая супакоiла:

- Гэта салютуюць на радасцях, што мы хутка вызвалiм ад чараў нашых прынцаў.

I пайшлi каралеўны па залатой алеi, пасля - па алмазнай. Салдат i на iх адламаў з дрэваў па галiнцы. Кожны раз малодшая ад трэску палохалася, а старэйшая сястра - супакойвала.

Так дайшлi яны да вялiкай ракi. На беразе стаяла дванаццаць лодак. У кожнай з iх сядзеў прыгожы прынц. Пачалi каралеўны рассаджвацца: кожная да свайго прынца. Салдат ускочыў у лодку разам з малодшай каралеўнай.

Адплылi ад берага, прынц кажа:

- Нешта лодка сёння цяжкая. Грабу з усiх сiл...

- Гэта, вiдаць, ад спякоты. Мне таксама млява, - супакоiла малодшая.

Пераплылi раку, а на тым беразе стаяў прыгожы, асветлены замак. З яго лiлася вясёлая музыка, гучалi трубы, лiтаўры. Увайшлi маладыя ў замак. I кожны прынц пачаў танцаваць са сваёй любай.

Салдат танцаваў разам з усiмi. Ён быў нябачны, таму i пацяшаўся з гуляючых як хацеў. Паднясуць каралеўне кубак з вiном, а ён возьме ды цiхенька вып'е. Асаблiва жахалася ад гэтага малодшая, але старэйшая прымушала яе маўчаць.

Так яны пратанцавалi да трох гадзiн ранiцы. Туфлiкi iх стапталiся. Давялося прыпынiць скокi. Перавезлi прынцы каралеўнаў цераз раку. Салдат на гэты раз сеў у лодку да старэйшай. На беразе каралеўны развiталiся з малойцамi, паабяцалi вярнуцца да iх з надыходам новай ночы.

Калi дзяўчаты падымалiся па лесвiцы, салдат забег наперад, лёг у ложак i захроп. Стомленыя каралеўны пачулi, як моцна спiць iхнi ахоўнiк, супакоiлiся: гэтага чалавека баяцца няма чаго. Яны раздзелiся i леглi спаць.

Ранiцай салдат вырашыў нiчога не расказваць каралю. Ён задумаў пабываць з каралеўнамi на дзiвосных танцах i на другую, i на трэцюю ноч.

Усё паўтаралася, як i ў першы раз. Каралеўны танцавалi з прынцамi ў замку да таго часу, пакуль туфлiкi не стаптвалiся. За трэцiм разам салдат прыхапiў з сабою для доказу кубак, з якога пiлi вiно.

Вось закончылася салдатава выпрабаванне, пайшоў ён на споведзь да караля.

- Ну, сказвай, дзе мае дванаццаць дачок ноччу туфлiкi стаптваюць? - грозна запытаў уладар.

- Разам з дванаццацю прынцамi ў падземным замку.

Салдат расказаў каралю ўсё падрабязна, а ў доказ перадаў тры галiнкi з дрэваў - срэбраную, залатую i алмазную. Ды яшчэ кубак, з якога маладыя пiлi вiно. У гэты час каралеўны стаялi пад дзвярыма i ўсё чулi.

Загадаў кароль паклiкаць сваiх дачок. Спытаў у iх:

- Цi праўду расказвае салдат?

Бачаць каралеўны, што на гэты раз раскрылася iх тайна, яны i прызналiся ва ўсiм. Тады кароль кажа салдату:

- Якую ты хочаш узяць сабе за жонку?

Салдат адказаў:

- Я ўжо не малады, то аддайце мне старэйшую.

У той жа дзень i вяселле згулялi. Паабяцаў кароль салдату пасля сваёй смерцi i ўсё каралеўства.

А прынцы былi заварожаныя на столькi дзён, колькi начэй яны танцавалi з каралеўнамi.

ЗАЯЦ I ВОЖЫК

Гэтай казцы вы, бадай, не паверыце. Аднак мой дзядуля, распавядаючы яе, заўсёды падкрэслiваў:

- Не ўсё ў гэтай казцы выдумка. Ёсць у ёй i праўда. Бо чаму б тады людзi сталi расказваць яе?

Пачыналася гэта казка так:

Аднойчы ў ясны сонечны дзянёк стаяў вожык каля дзвярэй свайго дома, склаўшы рукi на жываце, i напяваў песеньку.

Спяваў ён сваю песеньку, спяваў i раптам вырашыў: "Пайду я ў поле, на сваю бручку пагляджу. Пакуль, - думае, - мая жонка-вожычыха дзяцей мые ды апранае, я паспею i ў полi пабываць, i дамоў вярнуцца".

Пайшоў ён i сустрэўся па дарозе з зайцам, якi таксама iшоў у поле - на сваю капусту паглядзець.

Убачыў вожык зайца, пакланiўся яму i гаворыць ветлiва:

- Дзень добры, паважаны заяц. Як вы маецеся?

А заяц быў вельмi важны i горды. Замест таго каб ветлiва прывiтацца з вожыкам, ён толькi галавой хiтнуў i сказаў груба:

- Чаму гэта ты, вожык, у такую рань па полi рыскаеш?

- Я пагуляць выйшаў, - кажа ён.

- Пагуляць? - спытаў заяц насмешлiва. - А па-мойму, на такiх кароценькiх ножках далёка не зойдзеш.

Пакрыўдзiлi вожыка гэтыя словы. Не любiў ён, калi так гаварылi пра яго ногi, якiя i сапраўды былi кароценькiя i крывыя.

- Цi не думаеш ты, - спытаўся ён у зайца, - што твае заечыя ногi бегаюць хутчэй i лепш?

- Зразумела, - кажа заяц.

- А цi не хочаш ты са мной навыперадкi пабегчы? - пытаецца вожык.

- З табой навыперадкi? - кажа заяц. - Не смяшы мяне, - калi ласка. Ну няўжо ты на сваiх крывых нагах мяне абгонiш?

- А вось убачыш, - адказвае вожык. - Убачыш, што абганю.

- Ну, давай пабяжым, - кажа заяц.

- Пачакай, - кажа вожык. - Спачатку я схаджу дамоў, паснедаю, а праз паўгадзiны вярнуся на сваё месца. Тады i пабяжым. Добра?

- Добра, - сказаў заяц.

Пайшоў ён дадому. Iдзе i думае: "Заяц, вядома, хутчэй за мяне бегае. Але ён дурны, а я разумны. Я яго перахiтру".

Прыйшоў ён дадому i кажа жонцы:

- Жонка, збiрайся хутчэй, прыйдзецца табе са мной у поле iсцi.

- А што здарылася? - пытаецца вожычыха.

- Ды вось мы з зайцам паспрачалiся, хто хутчэй бегае - я цi ён. Я павiнен зайца абагнаць, а ты мне ў гэтай справе дапаможаш.

- Што ты - з глузду з'ехаў? - здзiвiлася вожычыха. - Куды табе з зайцам цягацца? Ён цябе адразу абгонiць.

- Не твая справа, жонка, - сказаў вожык. - Збiрайся i пойдзем. Я ведаю, што раблю.

Вожычыха пайшла з вожыкам у поле. Па дарозе ён гаворыць жонцы:

- Мы пабяжым з зайцам вось па гэтым доўгiм полi. Заяц пабяжыць па адной баразне, а я па другой. А ты, жонка, стань у канцы поля ля маёй баразны. Як толькi падбяжыць да цябе заяц, ты крыкнi: "Я ўжо тут!" Зразумела?

- Зразумела, - адказвае жонка.

Так яны i зрабiлi. Адвёў вожык вожычыху на пачатак сваёй баразны, а сам вярнуўся на тое месца, дзе пакiнуў зайца.

- Ну што, - кажа заяц, - пабяжым?

- Пабяжым, - кажа вожык.

- Раз, два, тры! - крыкнуў заяц.

I абодва яны пабеглi з усiх ног.

Зрабiў вожык крокi тры-чатыры, а потым цiхенька вярнуўся на сваё месца i сеў. Сядзiць i адпачывае. А заяц усё бяжыць i бяжыць. Дабег да канца сваёй баразны, а тут вожычыха яму i крычыць:

- Я ўжо тут!

А трэба сказаць, што вожык i вожычыха вельмi падобныя адзiн на аднаго. Здзiвiўся заяц, што вожык яго абагнаў.

- Бяжым цяпер назад, - кажа ён вожычысе. - Раз, два, тры!

I паiмчаўся заяц назад хутчэй, чым раней. А вожычыха засталася сядзець на сваiм месцы.

Дабег заяц да пачатку баразны, а вожык яму крычыць:

- Я ўжо тут!

Яшчэ больш здзiвiўся заяц.

- Бяжым яшчэ раз, - кажа ён вожыку.

- Добра, - адказвае вожык. - Калi хочаш, пабеглi яшчэ раз.

Так семдзесят тры разы бегаў заяц туды i назад. А вожык усё абганяў яго.

Прыбяжыць заяц да пачатку баразны, а вожык яму крычыць: "Я ўжо тут!"

Пабяжыць заяц назад да канца баразны, а вожычыха яму крычыць: "Я ўжо тут!"

На семдзесят чацвёрты раз дабег заяц да сярэдзiны поля i звалiўся на зямлю.

- Стамiўся, - кажа, - не магу больш бегаць.

- Вось бачыш цяпер, - кажа вожык, - у каго ногi хутчэйшыя?

Нiчога не сказаў заяц i пайшоў з поля. А вожык з вожычыхай паклiкалi сваiх дзяцей i пайшлi з iмi гуляць.

ХЛОПЧЫК ЯК ПАЛЬЧЫК

Жыў калiсьцi на свеце бедны селянiн. Сядзеў ён аднойчы вечарам ля печы i прысак варушыў, а жонка сядзела i прала. Вось ён i кажа жонцы:

- Так прыкра, што няма ў нас дзяцей. Вельмi ж у нас цiха, а вось у iншых хатах, ты толькi зiрнi, як шумна ды весела.

- Гэта праўда, - адказала жонка i ўздыхнула, - каб было ў нас хоць адно, хай сабе такое маленькае, як мезены пальчык, дык i то я была б шчаслiвая. А як мы любiлi б яго!

I здарылася так, што жонка стала цяжарнай i праз сем месяцаў нарадзiла немаўлятка, i было яно здаровае ды статнае, але росту мела не болей за палец.

I сказалi яны:

- Вось так яно i сталася, як мы хацелi: сыночка нашага мы будзем любiць, i iмя яму далi за яго рост Хлопчык як пальчык.

Яны добра яго кармiлi, але хлопчык усё не рос ды не рос i заставаўся такiм, якiм i нарадзiўся; аднак вочы ў яго былi разумныя, быў ён кемлiвы i руплiвы, i ўсё, за што ён нi браўся, яму ўдавалася.

Сабраўся аднойчы селянiн у лес дровы секчы i сказаў сам сабе: "Вось было б добра, каб нехта прыехаў па дровы з возам".

- Татка, - кажа Хлопчык як пальчык, - я прывязу воз, ты ўжо не сумнявайся, буду ў лесе своечасова.

- Але як жа ты з гэтым справiшся, ты ж такi маленькi, каб канём кiраваць?

- Гэта, татка, не бяда! Калi мацi запражэ, дык я залезу каню ў вуха i буду яму крычаць, куды трэба ехаць.

- Добра, - адказаў бацька, - адзiн раз, бадай што, паспрабуем.

Калi прыйшла пара, запрэгла мацi каня i пасадзiла Хлопчыка як пальчык каню ў вуха, i стаў хлапчына пакрыкваць: "Но! но! Лявей, правей!"

Усё iшло як мае быць, як у вопытнага фурмана, i воз кацiўся проста ў лес. Ды здарылася так, што на паваротцы, калi Хлопчык як пальчык крыкнуў: "Налева, налева!", насустрач з'явiлiся двое незнаёмых.

- Глянь, - кажа адзiн з iх, - што гэта такое? Едзе сабе воз, фурман на каня пакрыквае, а самога не вiдаць.

- Тут штосьцi не тое, - зазначыў другi, - давай пойдзем следам за возам i пацiкуем, дзе ён спынiцца.

А воз ехаў сабе ўсё далей i далей у лес i прамым кiрункам туды, дзе секлi дровы. Убачыў Хлопчык як пальчык бацьку i кажа яму:

- Вось, татка, я i прыехаў з возам. А цяпер ты знiмi мяне i апусцi на зямлю.

Бацька левай рукой узяў каня за аброць, а правай дастаў з конскага вуха свайго сыночка, той весела ўсеўся на былiнцы.

Убачылi незнаёмцы Хлопчыка як пальчык i не ведалi, што iм i казаць ад здзiўлення. Пасля адзiн з iх i кажа:

- Паслухай, гэты недаростак мог бы прынесцi нам шчасце, мы паказвалi б яго ў вялiкiм горадзе за грошы, - давай купiм яго.

Падышлi яны да селянiна i гавораць:

- Прадай нам свайго маленькага чалавечка, яму будзе ў нас добра.

- Не, - адказвае селянiн, - гэта мой любы сынок, i я яго нават за золата не прадам.

Але Хлопчык як пальчык пачуў, што яго купляюць, залез па складках вопраткi да бацькi на плечы i пачаў шаптаць яму ў вуха:

- Татка, прадавай мяне, а назад да цябе я сам вярнуся.

I вось прадаў яго бацька за вялiкiя грошы двум незнаёмцам.

- А куды ж цябе пасадзiць? - пытаюцца яны ў хлопчыка.

- Ды пасадзiце мяне на палi вашага капелюша, там мне можна будзе шпацыраваць i ваколiцы аглядаць, я адтуль не звалюся. Незнаёмцы згадзiлiся з iм. Хлопчык як пальчык развiтаўся з бацькам, i яны рушылi ў шлях-дарогу.

Iшлi яны, iшлi, а ўжо i вечарэць пачынае, тады хлопчык i кажа:

- Апусцiце мяне на дол, бо маю патрэбу.

- Ат, заставайся там наверсе, - прамовiў чалавек, на галаве ў якога ён сядзеў, - нiчога страшнага, ад птушак таксама iншы раз перападае.

- Не, - адказаў Хлопчык як пальчык, - я ведаю, як трэба сябе паводзiць, хутчэй апусцiце мяне ўнiз.

Зняў чалавек капялюш i пасадзiў хлопчыка на прыдарожнае поле. Хлопчык як пальчык скокнуў убок i пачаў прабiрацца памiж грудамi зямлi, а калi прыкмецiў мышыную норку, узяў i схаваўся туды.

- Бывайце, спадары, бывайце, iдзiце сабе дамоў без мяне, - гукнуў ён iм з норкi.

Падбеглi тыя да мышынай норкi, давай торкаць у яе палкамi, але дарэмна, Хлопчык як пальчык запаўзаў усё глыбей i глыбей, а незнаёмцаў ужо i ноч агарнула, i давялося iм вярнуцца дамоў са злосцю ды з пустой торбай.

Калi Хлопчык як пальчык зразумеў, што яны пайшлi, ён вылез з падземнага хода. "Упоцемку iсцi па полi, бадай што, будзе небяспечна, - сказаў ён, - яшчэ шыю сабе скруцiш". На шчасце, натрапiлася яму па дарозе пустая ракавiна слiмака. "Дзякуй Богу, - сказаў ён, - цяпер я магу правесцi ноч спакойна", - i залез у ракавiну.

Толькi пачаў ён засынаць, як раптам чуе - iдуць мiма два чалавекi, i адзiн з iх гаворыць:

- Як гэта нам украсцi ў багатага пастара грошы i серабро?

- Я табе сказаў бы, як гэта зрабiць! - гукнуў Хлопчык як пальчык.

- Што гэта? - пытаецца напалоханы злодзей. - Я чую, нехта гаворыць.

Прыпынiлiся яны i пачалi ўслухоўвацца. Тады Хлопчык як пальчык зноўку прамовiў:

- Вазьмiце мяне з сабою, я вам памагу.

- А дзе ж ты?

- А вы пашукайце мяне на зямлi i слухайце, адкуль голас чуецца, - адказаў ён.

Нарэшце зладзеi знайшлi яго i паднялi ўгару.

- Ну i малеча, як ты можаш нам памагчы? - здзiвiлiся яны.

- А вось як, - адказаў ён: - я залезу праз краты ў камору пастара i дастану вам тое, што патрэбна.

- I то праўда, - сказалi зладзеi, - паглядзiм, як ты з гэтым справiшся.

Прыйшлi яны да хаты пастара, i залез Хлопчык як пальчык у камору ды як закрычыць адтуль:

- Вы хочаце забраць ўсё, што тут ёсць?

Спалохалiся зладзеi i кажуць:

- Цiшэй гавары, а то яшчэ хто-небудзь прачнецца.

Але Хлопчык як пальчык нiбыта не зразумеў iх ды як закрычыць зноў:

- Вы хочаце забраць усё, што тут ёсць?

Пачула гэта кухарка, - яна спала ў суседнiм пакоi, - абаперлася на локаць i пачала прыслухоўвацца. Зладзеi перапалохалiся i адбеглiся ад хаты, але пасля апомнiлiся i падумалi: "Наш хлопчына, вiдаць, хоча нас падражнiць". Яны вярнулiся i шапнулi яму:

- Хопiць сваволiць, дастань нам што-небудзь з каморы.

Але Хлопчык як пальчык зноў закрычаў, ды так гучна, як толькi мог:

- Ды я вам усё падам, вы толькi працягнiце рукi!

А служанка ўсё прыслухоўвалася i да слоўца пачула, што яны казалi; саскочыла яна з ложка i, спатыкаючыся, пабегла да дзвярэй каморы. Зладзеi пусцiлiся наўцёкi, быццам iх даганяў чарадзейны стралок. Служанка, нiкога не знайшоўшы, пайшла запальваць свечку. Увайшла яна ў камору, а Хлопчык як пальчык тым часам непрыкметна перабраўся ў адрыну.

Служанка абшнарыла ўсе закуткi i зноў лягла на ложак, думаючы, што ўсё гэта ёй прыснiлася. Хлопчык як пальчык тады залез у сена, знайшоў там утульнае месца i вырашыў пераспаць да ранiцы, а пасля ўжо вярнуцца дахаты, да мацi з бацькам.

Але давялося яму зазнаць iншае! Так, шмат яшчэ на свеце здараецца гора i няшчасця...

Калi развiднела, служанка ўстала з ложка, каб падкiнуць трохi скацiне. Пайшла яна ў адрыну, узяла ахапак сена, i сталася так, што захапiла яна якраз той жмуток сена, у якiм ляжаў бедны Хлопчык як пальчык. Ён спаў так моцна, што нiчога не чуў, i прачнуўся ўжо ў роце ў каровы, якая схапiла яго разам з сенам.

"Авохцi мне, а Божухна, - усклiкнуў ён, - хiба што я на сукнавальню трапiў!" - але хутка зразумеў, дзе апынуўся. I ён стараўся як-небудзь праслiзнуць памiж зубамi каровы, каб яна не раздушыла яго, i нарэшце давялося яму спаўзцi ўнiз, у страўнiк. "А ў каморы, вiдаць, забылiся вокны прарэзаць, прамовiў ён, - бач, i сонца ў яе не свецiць, i агню не запальваюць". Калi казаць праўду, дык кватэра гэтая яму мала падабалася, i горай за ўсё было тое, што ў дзверы лезла ўсё новае i новае сена, а месца заставалася ўсё менш i менш. Тады закрычаў ён са страху так моцна, як толькi мог:

- Не трэба мне болей свежага корму, не давайце мне свежага корму!

А служанка ў гэты час якраз даiла карову i пачула, што нехта крычыць, але нiкога не вiдаць, i здаўся ёй голас падобны на той, якi яна чула ноччу, i так перапалохалася, што ўпала з услончыка i разлiла ўсё малако. Пабегла, засопшыся, да свайго гаспадара i кажа:

- Ой, Божухна, спадар пастар, а наша карова пачала гаварыць!

- Не можа быць, - сказаў пастар, аднак пайшоў у кароўнiк - паглядзець, што там здарылася. Але не паспеў ён увайсцi, а Хлопчык як пальчык як закрычыць зноў:

- Не давайце мне болей свежага корму, не давайце мне болей свежага корму!

Тут i пастар спалохаўся i падумаў, што ў карову ўбiўся злы дух, i загадаў ён зарэзаць яе. Зарэзалi карову, а страўнiк, дзе схаваўся Хлопчык як пальчык, кiнулi ў кучу гною.

Хлопчыку як пальчык давялося доўга павалтузiцца, перш чым ён з неверагоднымi высiлкамi выбраўся з каровiнага страўнiка; вось ён ужо амаль што вылез i нават галаву высунуў, ды тут надарылася новая бяда: бег мiма галодны воўк, убачыў трыбухi, схапiў iх i праглынуў. Але Хлопчык як пальчык не разгубiўся. "Бадай што з ваўком можна будзе дамовiцца", - падумаў ён i закрычаў з воўчага чэрава:

- Шаноўны воўк, я ведаю, дзе ёсць для цябе спажыва.

- А дзе ж яна? - спытаўся воўк.

- Ды вунь там у той хаце, але залезцi ў яе можна толькi цераз сцёкавую канаву; там чакаюць цябе i пiрагi, i сала, i каўбасы - усё, усё, чаго захочацца. - I ён падрабязна апiсаў ваўку хату свайго бацькi.

Воўк не вагаючыся залез у хату цераз вадасцёкавую канаву i ўволю наеўся там у каморы ўсяго, што толькi знайшлося. Наеўшыся да адвалу, ён хацеў вылезцi назад, але жывот у яго так вырас, што ранейшым шляхам воўк вылезцi ўжо не мог! На гэта i разлiчваў Хлопчык як пальчык i падняў у воўчым жываце страшны шум, пачаў крычаць i брыкацца, што ёсць моцы.

- Ды сцiхнi ты там, - кажа воўк, - а то яшчэ людзей разбудзiш!

- Ну i хiтры ж ты, - сказаў хлопчык, - сам наеўся, дай i мне трохi павесялiцца, - i пачаў зноў крычаць на ўсё горла.

Тут ад шуму прачнулiся, нарэшце, бацька i мацi, падбеглi да каморы i зазiрнулi ў шчылiну. Як убачылi яны там ваўка, кiнулiся прэч; бацька схапiў сякеру, а мацi касу.

- Iдзi следам за мной, - сказаў бацька, уваходзячы ў камору, - калi я стукну яму, а ён будзе яшчэ жывы, ты яго дабiвай i касой распорвай жывот.

Пачуў Хлопчык як пальчык голас свайго бацькi i як закрычыць:

- Татка, дарагi, тут я, тут, я схаваўся ў воўчым жываце!

I ўсклiкнуў бацька ад радасцi:

- Дзякуй табе, Божа, наша дзiцятка знайшлося! - i загадаў жонцы кiнуць касу, каб Хлопчыка як пальчык не паранiць. Затым ён як размахнуўся ды як стукне ваўку сякерай па галаве, той i ўпаў нежывы. Знайшлi яны нож i нажнiцы, распаролi ваўку чэрава i выцягнулi адтуль Хлопчыка як пальчык.

- А мы гэтулькi пакутавалi з-за цябе, - прамовiў бацька.

- Праўда, татка, шмат прыгод было ў мяне, але, дзякаваць Богу, зноў выбраўся на божы свет!

- А дзе ж ты прападаў?

- Ах, татка, быў я i ў мышынай норцы, i ў каровiным страўнiку, i ў воўчым жываце, а зараз ужо застануся ў вас, нiкуды не пайду.

- А мы не аддадзiм цябе нi за якiя скарбы на свеце, - сказалi бацька з мацi ды пачалi лашчыць i мiлаваць свайго дарагога Хлопчыка як пальчык. Накармiлi яго, напаiлi, пашылi яму новы касцюмчык, бо ранейшы добра-такi знасiўся.

ДЗЯЎЧЫНА-ДЗIКУНКА

Жыў некалi кароль; была ў яго жонка, залатавалосая, такая прыгажуня, што падобнай не знайсцi ва ўсiм свеце. Аднойчы яна цяжка захварэла, i калi адчула, што хутка памрэ, паклiкала караля i сказала:

- Калi ты пасля маёй смерцi захочаш ажанiцца зноў, то бяры сабе жонку толькi такую, якая будзе роўнай мне па прыгажосцi i каб былi ў яе такiя ж залатыя валасы, як у мяне; гэта ты мне абяцай.

I вось пасля таго, як кароль паабяцаў ёй такое, яна заплюшчыла вочы i памерла.

Доўга кароль не мог змiрыцца са смерцю i не думаў аб тым, каб ажанiцца ў другi раз. Ды вось нарэшце кажуць яму дарадчыкi:

- Па-iншаму быць не можа, - павiнен кароль ажанiцца ў другi раз, каб у нас была каралева...

Разаслалi тады ва ўсе канцы пасланцоў на пошукi нявесткi, якая б была прыгажосцю сваёй падобная на нябожчыцу каралеву. Але ва ўсiм свеце нельга было знайсцi падобнай, а калi б такую i знайшлi, то не магло быць хоць адной прыгажунi, у якой былi б такiя залатыя валасы.

Ды была ў караля дачка; была яна такая ж прыгожая, як яе нябожчыца мацi, i былi ў яе такiя ж залатыя валасы. I калi яна падрасла, паглядзеў на яе аднойчы кароль i ўбачыў, што яна, ну, вылiтая нябожчыца жонка, i нечакана загарэўся да яе моцным пачуццём. I сказаў ён сваiм дарадчыкам:

- Я хачу ажанiцца на сваёй дачцэ, яна зусiм падобная на маю нябожчыцу жонку, а ў свеце больш няма на яе падобных.

Пачулi гэта дарадчыкi, спалохалiся i кажуць:

- Богам забаронена жанiцца бацьку на сваёй дачцэ, ад такога грэху нiчога людскага не будзе, а заадно спасцiгне бяда i ўсё каралеўства.

А больш за ўсiх напалохалася дачка, даведаўшыся аб такiм рашэннi бацькi, але яна спадзявалася адгаварыць яго ад гэтай задумы, i яна сказала яму:

- Перш чым выканаць вашы жаданнi, я павiнна атрымаць ад вас тры сукенкi: адну залатую, як сонца, другую - срэбную, як месяц, а трэцюю - зiхоткую, як зоры; акрамя таго хачу я мець мантыю, пашытую з тысячы розных шкурак i аўчынак, i каб з кожнага звера каралеўства нашага было на ёй па куску шкуры. Яна думала: "Усяго гэтага дабыць немагчыма, i я пазбаўлю бацьку ад гэтых дурных думак". Але кароль, аднак, задумы сваёй не пакiнуў; самыя ўмелыя дзяўчаты каралеўства павiнны былi выткаць тры сукенкi: адну - залатую, як сонца, другую срэбную, як месяц, а трэцюю - зiхоткую, як зоры; а каралеўскiм паляўнiчым загадана было злавiць самых розных звяроў у каралеўстве i выразаць у кожнага з iх па куску шкуры. I вось была гатова мантыя з тысячы розных шкурак i аўчынак. Нарэшце, калi ўсё было гатова, загадаў кароль прынесцi яму мантыю; ён разгарнуў яе перад дачкаю i сказаў:

- Заўтра быць вяселлю.

Зразумела тады каралеўна, што няма нiякай надзеi пераканаць бацьку, i яна вырашыла бегчы. Ноччу, калi ўсё навокал спала, яна ўстала i ўзяла са сваiх каштоўнасцяў толькi тры рэчы: залаты пярсцёнак, залатое вераценца i маленькае залатое матавiла; а тры сукенкi, як сонца, месяц i зоры, яна схавала ў арэхавую шкарлупку; апранула мантыю з тысячы розных шкурак i вымазала сабе твар i рукi сажай. Яна даверылася волi божай i адправiлася ў дарогу. Iшла яна ўсю ноч, пакуль не прыйшла ў дрымучы лес. Яна вельмi стамiлася, прыгледзела дупло дрэва i там заснула.

Узышло сонца, а яна ўсё працягвала спаць, пакуль не ўсталяваўся ясны дзень. I здарылася якраз так, што кароль, якому належыў лес, у гэты час паляваў у iм. Падбеглi каралеўскiя сабакi да дрэва, учулi каралеўну, пачалi бегаць вакол дрэва i брахаць. Сказаў тады кароль егерам:

- Паглядзiце, што там за дзiчына схавалася.

Егеры выканалi яго загад, вярнулiся назад i кажуць:

- Ляжыць у дупле дрэва дзiўны звер, мы такога яшчэ нi разу не бачылi; пакрыты звер поўсцю з тысячы розных шкурак, ляжыць i спiць.

Кароль iм кажа:

- Вы паспрабуйце злавiць мне гэтага звера жывым, прывяжыце яго да калёс i вазьмiце з сабой.

Але толькi егеры дакранулiся да дзяўчыны, яна тут жа прачнулася, спалохалася i кажа iм:

- Я бедная дзяўчына бацькам i мацi пакiнутая. Змiлуйцеся нада мной, вазьмiце мяне з сабой!

I сказалi тады егеры:

- Ды ты якраз спатрэбiшся на кухнi, пойдзем з намi, будзеш там попел выграбаць.

Пасадзiлi яны дзяўчыну ў калёсы i адвезлi з каралеўскi замак.

Знайшлi дзяўчыне невялiкi закутак пад лесвiцай, дзе i святла не было, сказалi:

- Звярок, вось тут ты будзеш жыць i спаць.

Потым яны паслалi яе на кухню, i яна пачала насiць дровы i ваду, сачыць за печкай, абскубваць птушак, чысцiць розную гароднiну, попел выграбаць i выконваць усялякую чорную работу.

Так жыла Дзiкунка доўгi час у горы ды бядзе. Ах, цудоўная каралеўна, што яшчэ з табой будзе!

Вось здарылася так, што наладзiлi аднойчы ў замку баль, i кажа яна тады повару:

- Можна мне падняцца наверх i крыху паглядзець? Я буду стаяць ля дзвярэй. Повар адказаў:

- Добра ўжо, iдзi, ды толькi праз паўгадзiны ты павiнна вярнуцца назад i прыбраць попел.

Узяла яна сваю масляную лямпачку, пайшла да сябе з каморку, зняла мантыю, змыла з твару i рук сажу, i вярнулася да яе зноў былая прыгажосць. Потым адчынiла яна арэшак i дастала адтуль сваю сукенку, што ззяла, як сонца. Яна адзелася i паднялася наверх у замак; усе ўступалi ёй дарогу, яе нiхто не пазнаў, i ўсе думалi, што не iнакш як з'явiлася якаясьцi каралеўна. Выйшаў да яе насустрач кароль, працягнуў ёй руку, пачаў з ёй танцаваць, думаючы сабе: "Такой прыгажунi я яшчэ нiколi не бачыў". Вось закончыўся танец, яна пакланiлася, i не паспеў кароль азiрнуцца, як яна знiкла, i нiхто не ведаў куды. Паклiкалi вартаўнiкоў, што стаялi ля замка, спыталiся ў iх, але нiхто яе не бачыў.

А забегла яна да сябе ў каморку, хуценька зняла сукенку, вымазала твар i рукi сажай, апранула мантыю, i зноў сталася Дзiкункай. Прыйшла яна на кухню, хацела ўзяцца за работу - выграбаць попел, а повар i кажа:

- Гэта ты адкладзi да заўтра, а звары зараз для караля суп, мне таксама хочацца зазiрнуць наверх. Ды глядзi мне, каб нi адна валасiнка ў суп не трапiла, а то потым я не дам табе нiчога есцi.

Повар пайшоў; i зварыла Дзiкунка каралю суп; наварыла яна хлебнай сёрбанкi, пастаралася згатаваць яе як найлепш, i, калi страва зварылася, яна ўзяла свой залаты пярсцёнак i апусцiла яго ў мiску. Вось кончылiся танцы, i загадаў кароль прынесцi яму суп, i ён так яму прыйшоўся даспадобы, што, здалося, лепшага нiколi ў жыццi i не еў. Даеў ён сваю мiску - i ўбачыў на дне залаты пярсцёнак, i нiяк не мог зразумець, як ён туды трапiў. Загадаў ён тады паклiкаць повара. Спалохаўся повар, пачуўшы пра такi загад, i кажа Дзiкунцы:

- Ты, напэўна, у суп абранiла валасiнку; калi гэта праўда, я цябе паб'ю.

Прыходзiць повар да караля, а кароль у яго пытаецца, хто гэты суп варыў?

- Я яго варыў, - адказвае повар.

А кароль кажа:

- Не, гэта няпраўда, ён звараны па-iншаму i куды лепш, чым раней.

I кажа повар:

- Я павiнен прызнацца, што варыў яго не я, а варыла яго Дзiкунка.

I сказаў кароль:

- Iдзi i паклiч яе мне сюды.

Прыйшла Дзiкунка, а кароль у яе пытаецца:

- Ты хто такая?

- Я бедная сiрата, няма ў мяне нi бацькi, нi мацi.

Пытаецца кароль зноў:

- А ты кiм ў мяне ў замку працуеш?

Яна адказвае:

- Ды я нiчога не ўмею, хiба толькi здзекi цярпець.

Пытаецца кароль зноў:

- А дзе ты ўзяла пярсцёнак, што апынуўся ў супе?

I яна адказвае:

- Пра гэты пярсцёнак я нiчога не ведаю.

Так i не змог кароль нiчога ўведаць, i давялося яму назад яе адсылаць.

Праз якi час быў наладжаны новы баль, i Дзiкунка папрасiла ў повара дазволу, як i ў мiнулы раз, пайсцi наверх i паглядзець. Повар адказаў:

- Добра, але глядзi, праз паўгадзiны вяртайся назад, ды звары каралю хлебнай сёрбанкi, якая яму так прыйшлася да смаку.

Пабегла яна ў сваю каморку, хутка памылася, дастала з арэхавай шкарлупкi сукенку, што была срэбная, як месяц, i надзела яе. Паднялася яна наверх у замак i была падобная на каралеўну. Выйшаў да яе насустрач кароль, быў рады бачыць яе зноў, i якраз у гэты час пачынаўся танец, - i яны танцавалi разам. Але толькi танец скончыўся, яна знiкла так хутка, што кароль не паспеў заўважыць, куды яна падзелася. А яна забегла да сябе ў каморку, сталася зноў Дзiкункай i пайшла на кухню варыць хлебную сёрбанку. А повар быў на версе; i вось яна дастала залатое вераценца, кiнула ў мiску i налiла туды сёрбанкi. Падалi яе каралю, i ён яе еў, i сёрбанка яму спадабалася, як i ў мiнулы раз; загадаў кароль паклiкаць повара, i давялося яму i на гэты раз прызнацца, што суп варыла Дзiкунка. Паклiкалi Дзiкунку зноў да караля, але яна адказала, што адно толькi ўмее - гэта цярпець здзекi ды пабоi i што пра залатое вераценца ёй нiчога невядома.

Наладзiў кароль i ў трэцi раз баль, i атрымалася ўсё гэтак жа, як i раней. I хоць повар сказаў:

- Дзiкунка, ты, напэўна, ведзьма, магчыма, у суп штосьцi падсыпаеш, ад чаго ён робiцца такiм смачным i падабаецца каралю больш, чым той, якi вару я.

Але яна доўга яго ўпрошвала, i нарэшце ён адпусцiў яе на паўгадзiны паглядзець на баль. Надзела яна сукенку, што ззяла, як зоры, i пайшла ў залу. I зноў кароль танцаваў з прыгажуняй, яму здавалася, што яна нiколi яшчэ не была такой прыгожай. У час танцу надзеў ён ёй незаўважна на палец залаты пярсцёнак i загадаў, каб танцы працягвалiся даўжэй. Скончыўся танец, i ён хацеў утрымаць яе за руку, але яна вырвалася i тут жа згубiлася сярод гасцей. Пабегла яна хуценька ў сваю каморку пад лесвiцай, але паколькi яна прабыла ў замку больш чым паўгадзiны, то не паспела зняць з сябе цудоўную сукенку, а ахiнулася толькi ў мантыю i не змагла ў спешцы вымазацца ўся ў сажу, i вось адзiн палец застаўся ў яе белым. Прыбегла Дзiкунка на кухню, зварыла каралю хлебную сёрбанку i, толькi повар выйшаў, паклала ў яе залатое матавiла. Убачыў кароль залатое матавiла на дне мiскi i загадаў паклiкаць Дзiкунку. I раптам ён убачыў у яе белы палец, а на пальцы залаты пярсцёнак, якi ён падарыў ёй у час танцаў. Схапiў ён яе руку i моцна зацiснуў, i толькi яна паспрабавала вырвацца i пабегчы, раптоўна расхiнулася шыкоўная мантыя i заззяла на ёй зорная сукня. Схапiў кароль мантыю i сарваў яе з плеч. I тут ён убачыў залатыя валасы, i яна з'явiлася перад iм ва ўсёй сваёй прыгажосцi, - нiяк нельга было ёй ужо схавацца. А калi яна змыла з твару сажу i попел, то сталася яна прыгажуняй, i падобнай красы нiхто ў свеце яшчэ не бачыў.

I сказаў кароль:

- Ты мая нарачоная i мы назаўсёды з табой будзем разам.

А потым i вяселле згулялi, i жылi яны ў шчасцi i радасцi да самай смерцi.

МАЛАДЫ ВЕЛIКАН

У аднаго селянiна быў сын ростам з мезены палец. Праходзiў год за годам, а хлопчык не рос, усё заставаўся такiм жа маленькiм.

Вось аднойчы сабраўся бацька поле араць, а сын i гаворыць яму:

- Бацька, вазьмi мяне з сабой.

- Што ты, - кажа бацька, - заставайся лепш дома: ты такi маленькi, глядзiш, i згубiшся.

А сын гаворыць:

- Не, я не згублюся, вазьмi мяне з сабой.

Ну што тут рабiць? Запхнуў яго бацька сабе ў кiшэню i паехаў на поле.

Вось прыехалi яны на поле. Пачаў бацька зямлю араць, а сына пасадзiў у свежую баразну.

Бацька арэ, а сын па баразне гуляе.

Раптам выходзiць з-за гары велiкан.

- Бачыш велiкана? - гаворыць бацька сыну. - Глядзi, далёка не адыходзься, а то ўбачыць цябе велiкан i забярэ з сабою.

Так i здарылася. Велiкан зрабiў два крокi i апынуўся ля той самай баразны, па якой гуляў хлопчык.

Нахiлiўся над iм велiкан, падняў яго асцярожна двума пальцамi, агледзеў з усiх бакоў, потым запхнуў сабе ў кiшэню i пайшоў.

Бацька так перапалохаўся, што слова вымавiць не мог.

"Прапаў, - думае, - мой сын, нiколi мне больш яго не ўбачыць. Чаму толькi я яго з сабой на поле ўзяў?"

А велiкан занёс хлопчыка да сябе ў горы i пачаў яго там кармiць горнымi арэхамi са свайго саду. Хто гэтых арэхаў паесць, той велiканам стане.

Два гады жыў хлопчык у велiкана, два гады лускаў арэхi i з кожным днём рабiўся вышэйшым i дужэйшым.

I вось вырашыў нарэшце велiкан выпрабаваць сiлу хлопчыка.

Павёў ён яго ў лес i сказаў:

- Ану, пакажы сваю сiлу.

Хлопчык схапiў дзвюма рукамi маладое дрэўца i вырваў яго з коранем.

- Не, - гаворыць велiкан, - вiдаць, ты мала сiлы набраўся. Трэба табе яшчэ ў мяне пажыць, яшчэ арэхаў паесцi.

Зноў прайшлi два гады. I зноў павёў велiкан хлопчыка ў лес.

На гэты раз хлопчык вырваў з зямлi старое дрэва з тоўстымi i доўгiмi каранямi.

Але i тут велiкан сказаў:

- Не, мала яшчэ ў цябе сiлы, iдзём дамоў.

I яшчэ два гады пражыў хлопчык у велiкана. Арэхi еў, сiлы набiраўся. I так вырас за гэты час, што стаў ужо не хлопчыкам, а маладым велiканам. Трэцi раз пайшлi яны ў лес.

- Ану, пакажы сваю сiлу, - сказаў яму велiкан.

Хлопчык паглядзеў навокал, выбраў самы тоўсты дуб i пачаў вырываць яго з коранем. Па ўсiм лесе i трэск пайшоў, калi ён цягнуў дрэва з зямлi.

- Вось цяпер у цябе сiлы даволi, - сказаў яму велiкан i павёў на тое ж самае поле, адкуль прынёс хлопчыка шэсць гадоў таму назад.

А бацька хлопчыка, як i шэсць гадоў таму назад, араў у гэты час зямлю.

Раптам падходзiць да яго малады велiкан i гаворыць:

- Дзень добры, бацька. Бачыш, якiм малайцом я стаў.

Бацька спалохаўся.

- Што ты, - гаворыць, - я цябе не ведаю, iдзi сваёй дарогай.

А малады велiкан кажа:

- Не, я твой сын. Дай ты мне паараць, я не горш за цябе спраўлюся.

Не верыць бацька.

- Зусiм ты не мой сын, - гаворыць. - Iдзi адсюль, ты мне ўсё поле стопчаш.

А велiкан стаiць i не з месца.

Кiнуў тады бацька плуг, адышоўся ўбок i сеў на камень.

Ухапiўся малады велiкан за плуг, нацiснуў на яго злёгку адной рукой, ды так, што ўвесь плуг у зямлю ўвайшоў.

Разгневаўся бацька.

- Гэй, - крычыць, - што ты робiш? Хiба так аруць? Ты плуг паломiш!

Тады малады велiкан выпраг коней, а сам упрогся замест iх. А бацьку крыкнуў:

- Iдзi ты дамоў ды загадай мацi ежы пабольш нарыхтаваць, пакуль я тут поле ару!

Бацька махнуў рукой i пайшоў дамоў. Малады велiкан хутка ўзараў усё поле. Потым упрогся ў дзве бараны i iмгненна забаранаваў яго. А калi закончыў працу, вырваў на ўзлессi два дубы з каранямi, узвалiў iх сабе на плечы i падвесiў да iх верхавiн i каранёў плуг, коней,i бароны.

Прыходзiць ён у двор да сваiх бацькоў. А мацi глядзiць на яго i не пазнае.

- Хто гэты страшны велiкан, якi нясе нашых коней? - пытаецца яна ў бацькi.

- Гэта наш сын, - адказвае ёй бацька.

- Што ты, - гаворыць мацi. - Хiба наш сын такi быў? Наш быў маленькi.

А сын паставiў коней у канюшню, даў iм аўса i сена, а плуг i бароны занёс у хлеў. Потым гаворыць мацеры:

- Матуля, я прагаладаўся. Цi няма ў цябе чаго-небудзь паесцi?

- Зараз, - гаворыць мацi, - прынясу.

Прынесла яна дзве вялiкiя мiсы бульбы. Ёй з бацькам хапiла б гэтага на восем дзён, а сын праглынуў усю бульбу зараз i яшчэ папрасiў. Дала яму мацi поўны кацёл свiнiны. Ён i свiнiну з'еў, а ўсё яшчэ галодны.

- Ну, - кажа ён бацьку i мацi, - бачу я, не пракармiць вам мяне. Дайце мне жалезны кiй, ды такi моцны, каб яго аб калена зламаць я не мог. I пайду я з гэтым кiем па свеце вандраваць.

Пайшоў бацька ў кузню i заказаў яму вялiкi жалезны кiй.

Выкаваў каваль кiй, ды такi доўгi i цяжкi, што яго двое коней ледзь прывезлi.

Узяў яго велiкан за абодва канцы, упёрся ў сярэдзiну каленам - кiй трэснуў i зламаўся.

Тады бацька запрог дзве пары коней i паехаў у кузню па новы кiй.

Яшчэ таўсцейшы новы кiй, яшчэ цяжэйшы.

А велiкан i гэты кiй зламаў аб калена.

Запрог тады бацька чатыры пары коней. Ледзь дацягнулi яны дамоў трэцi кiй.

А сын узяў яго, зламаў i кажа:

- Бачу, бацька, не здабыць табе для мяне добрага кiя. Прыйдзецца мне без яго вандраваць.

Развiтаўся ён з бацькамi i пайшоў з дому. Iшоў дзень, iшоў другi, а на трэцi дзень дабраўся да адной вёскi, дзе стаяла вялiкая кузня.

Гаспадар гэтай кузнi быў багаты i скупы каваль. Зайшоў малады велiкан у кузню i кажа:

- Цi не патрэбны табе, гаспадар, работнiк?

- Што ж, - кажа каваль, - работнiк мне патрэбны. А цi многа ты за работу просiш?

- Не, - адказвае малады велiкан. - Мне грошы зусiм не патрэбны, я дарма буду працаваць. Толькi кожныя два тыднi буду табе па два выспяткi даваць. Згодзен?

Абрадаваўся скупы каваль. Думае - выспятак не бяда, былi б грошы цэлыя.

- Згодзен, - гаворыць, - заставайся ў мяне.

Выцягнуў каваль з горна раскаленую паласу жалеза, а малады велiкан як стукне па ёй молатам - жалеза, нiбы шкло, рассыпалася, а кавадла ў зямлю ўвайшло.

Разгневаўся каваль.

- Што гэта ты, - гаворыць, - разбойнiк, робiш? Хiба можна так бiць? Кажы, колькi хочаш за гэты ўдар атрымаць, ды iдзi адсюль хутчэй.

- Грошы твае мне не патрэбны, - гаворыць малады велiкан. - Расплачвайся, як абяцаў.

Даў ён гаспадару выспятка, i паляцеў гаспадар, як пёрка, - праз чатыры стагi сена пераляцеў.

А малады велiкан знайшоў сабе ў кузнi тоўсты жалезны кiй i пайшоў далей.

Iшоў ён, iшоў i прыйшоў нарэшце да варот багатай сядзiбы.

На шырокiм двары стаяў сам памешчык.

Малады велiкан пакланiўся яму i кажа:

- Цi не патрэбны табе работнiк?

- Работнiк мне патрэбны, - адказвае памешчык, - але цi шмат ты за год грошай хочаш?

- Грошы мне не патрэбны, - кажа малады велiкан. - Вось папрацую я ў цябе год i дам табе тры выспяткi, i не болей.

А памешчык скупы быў, яшчэ скупейшы за каваля. Абрадаваўся ён, што грошай плацiць не прыйдзецца, i кажа:

- Я згодзен.

На другi дзень паслаў памешчык усiх сваiх работнiкаў у лес па дровы. Сабралiся работнiкi, запрэглi коней, а малады велiкан яшчэ спiць.

Упраўляючы падышоў да яго i крычыць на самае вуха:

- Уставай хутчэй! Усе ўжо ў лес паехалi!

- Ну i няхай едуць, - кажа малады велiкан. - А я пасплю ўволю, бо ўсё роўна раней за ўсiх работу закончу.

Пайшоў упраўляючы да памешчыка i пачаў яму скардзiцца:

- Спiць велiкан i на працу iсцi не хоча. Што з iм рабiць?

Тут памешчык сам пайшоў будзiць велiкана.

- Ты чаго валяешся, гультай, уставай хутчэй!

- Добра! - адказвае малады велiкан. - Зараз устану!

Устаў ён, апрануўся не спяшаючыся. Прынёс два мяшкi гароху, зварыў сабе вялiкi чыгун кашы, з'еў усю кашу начыста, а потым запрог коней i пацiху паехаў у лес.

Прыехаў у лес, вырваў з зямлi два вялiзныя дрэвы, кiнуў на воз i павярнуў коней дамоў.

Толькi ўехаў у вароты - насустрач яму памешчык. Глядзiць на яго сярдзiта i кажа:

- Ты чаму так хутка вярнуўся, гультай?

Малады велiкан узяў дрэва адной рукой i паказаў памешчыку.

- Чаго ты, - кажа, - дарэмна лаешся? Тут з аднаго дрэва гара дроў будзе.

Памешчык яму нiчога не адказаў, а дома пахвалiўся жонцы:

- Добры нам работнiк папаўся. Хоць i спiць больш за ўсiх, ды затое i працуе лепш за ўсiх.

Цэлы год пражыў малады велiкан у памешчыка, прыйшоў ён да гаспадара i кажа:

- Ну, гаспадар, плацi за работу - атрымлiвай тры выспяткi.

Спалохаўся памешчык, пачаў прасiць велiкана:

- Не давай ты мне выспяткаў, лепш стань замест мяне памешчыкам, а я буду работнiкам тваiм.

- Не, - адказвае малады велiкан. - Як дамовiлiся, так i расплачвайся. Атрымлiвай выспяткi.

Пачаў яго памешчык угаворваць:

- Пажывi ў мяне, калi ласка, яшчэ два тыднi. Папрацуй яшчэ трошкi.

- Ну, два тыднi - тэрмiн невялiкi, - кажа малады велiкан. - Так i быць, пажыву.

А памешчык сабраў усiх сваiх суседзяў-памешчыкаў, i пачалi яны ўсе разам думаць, як загубiць маладога велiкана. Думалi яны, думалi i прыдумалi.

- Загадай, - кажуць, - маладому велiкану калодзеж вычысцiць. А як спусцiцца ён туды, мы на яго зверху жорны скiнем i заб'ём яго.

Так i зрабiлi.

Палез малады велiкан у калодзеж, а памешчыкi на яго самыя цяжкiя, млынавыя, жорны скiнулi.

"Ну, - думаюць памешчыкi, - цяпер ужо мы забiлi велiкана, цяпер ужо мы ад яго пазбавiлiся!"

А малады велiкан крычыць з калодзежа:

- Гэй, вы, адганiце курэй ад калодзежа! Яны там наверсе грабуцца, а на мяне пясочак сыплецца!

Закончыў велiкан работу i вылез адтуль з жорнамi на шыi.

- Глядзiце, - кажа, - якiя ў мяне каралi.

Зняў ён з сябе жорны i падышоў да памешчыка.

- Ану, - кажа, - гаспадар, плацi спаўна, атрымлiвай выспяткi.

Стукнуў ён яго разок - i ўзляцеў памешчык пад самыя аблокi.

А велiкан пайшоў да жонкi памешчыка.

- Дай жа, - гаворыць, - я i табе заадно выспятка дам, каб мужу твайму аднаму сумна не было.

Памешчыца ад выспятка яшчэ вышэй за памешчыка ўзляцела. Яна трошкi лягчэйшая за яго была. Вось лятаюць жонка i муж пад аблокамi.

Муж кажа:

- Жонка, спускайся да мяне.

А жонка адказвае:

- Не, муж, ты да мяне падымайся.

Муж кажа:

- Не, ты спусцiся, я не магу да цябе падняцца.

А жонка адказвае:

- Не, ты падымiся, я не магу да цябе спусцiцца.

Так яны i да гэтага часу ўсё лятаюць i спрачаюцца. А велiкан узяў свой жалезны кiй i пайшоў далей хадзiць па свеце.

КАРОЛЬ З ЗАЛАТОЙ ГАРЫ

Было ў аднаго купца двое дзяцей, хлопчык i дзяўчынка, i былi яны маленькiя i не ўмелi яшчэ хадзiць. Адправiў аднойчы купец за мора караблi з усiм таварам сваiм, i спадзяваўся шмат грошай з таго займець; але вось прынеслi вестку, што караблi тыя пайшлi на дно, патапiлiся. I зрабiўся ён замест багатага чалавека бедным, застаўся ў яго толькi кавалачак зямлi за горадам. Каб неяк пра гора забыцца, выйшаў чалавек з дому ў поле i там пачаў хадзiць, i раптам з'явiўся перад iм маленькi чорны чалавечак i пытае, чаго ён зажурыўся, якая ў яго самота на сэрцы. Сказаў тады купец:

- Калi б ты мог дапамагчы мне, то расказаў бы я.

- Хто ведае, - кажа чорны чалавечак, - можа, i дапамагу.

Прызнаўся тады купец, што ўвесь ягоны тавар у моры ўтапiўся, i застаўся ў яго толькi гэты кавалачак зямлi.

- А ты не бядуй, - падбадзёрыў чалавечак, - калi ты мне паабяцаеш даставiць сюды, на гэта вось месца, праз дванаццаць гадоў тое, што цябе ў нагу таўкане, то атрымаеш грошай столькi, колькi захочаш.

Падумаў купец: "Ну, гэта, пэўна, мой сабака", - а пра свайго маленькага сына ён забыўся, - i пагадзiўся тады; даў чорнаму чалавечку распiску, пячатку да яе прыклаў i дамоў накiраваў хутчэй.

Вярнуўся купец дадому, а маленькi сын узрадаваўся; пачаў, трымаючыся за лаву, да бацькi прабiрацца i моцна ўчапiўся ў каленi. Спалохаўся бацька, успомнiў пра сваё абяцанне i зразумеў цяпер, чаго ён у полi наабяцаў. А паколькi нiякiх грошай у скрынях, што стаялi ў пакоях, не знайшоў, то падумаў, што чалавечак, мабыць, пажартаваў. Мiнуў месяц, палез купец на гарышча, хацеў разбiраць там стары посуд з волава, каб прадаць яго, як раптам бачыць вялiкую кучу грошай. I радасна-весела зрабiлася яму. Пачаў ён зноў тавары купляць i неўзабаве зрабiўся купцом яшчэ больш важным, чым раней быў, i журбоцiцца яму цяпер нi пра што не даводзiлася. Тым часам сын яго вырас, зрабiўся ён разумным, разважлiвым.

Але чым хутчэй блiзiлiся дванаццаць гадоў, з тае пары, як сустрэў у полi чорнага чалавечка, тым больш неспакойным рабiўся купец, i на ягоным твары ўсё часцей блукаў страх. Вось i пытаецца аднойчы сын у бацькi, што з iм такое. Бацьку не хацелася гаварыць сыну пра ўсё тое, але хлапец так доўга яго ўпрошваў, што нарэшце стары прызнаўся, чаго наабяцаў некалi чорнаму чалавечку i што за гэта атрымаў шмат грошай, i што абяцанне трэба выконваць, бо ў чорнага чалавечка ёсць купцова распiска з пячаткай, i што час расплаты будзе ўжо хутка, як толькi споўнiцца дванаццаць гадоў з тае пары, калi купец хадзiў у поле.

- Вы ўжо, татка, - кажа сын, - не бойцеся, усё будзе добра, чорны чалавечак не мае нада мной сiлы.

Папрасiў сын у святога айца благаславення, i калi наблiзiўся тэрмiн, разам з бацькам выйшаў у поле; намаляваў сын круг i стаў разам з бацькам у сярэдзiну круга. З'явiўся чорны чалавечак i кажа бацьку:

- Ну, цi прынёс ты мне тое, што абяцаў?

Бацька маўчыць, нiчога не кажа, а сын пытае:

- Што табе трэба?

Чорны чалавечак кажа:

- Мне трэба з бацькам тваiм пагутарыць, а не з табой.

Адказаў сын:

- Ты майго бацьку абхiтрыў, абдурыў, вяртай распiску назад.

- Не, - кажа чорны чалавечак, - ад свайго права не адступлюся.

Доўга яны мiж сабой спрачалiся i, нарэшце, дамовiлiся, што сын з гэтага часу належыць нячысцiку, а не роднаму бацьку, i павiнен сын сесцi на караблiк, што стаiць на рацэ, а бацька мусiць уласнай нагой адпiхнуць той караблiк ад берага, i няхай сабе плыве сын, куды хвалi панясуць.

Развiтаўся сын з бацькам, сеў на караблiк, i давялося бацьку адпiхнуць той караблiк ад берага ўласнай нагой. Перакулiўся караблiк уверх дном, апынулася палуба ў вадзе, i падумаў бацька, што сын ягоны загiнуў. Вярнуўся дадому, пачаў гараваць ды плакаць.

Але караблiк не патануў, а спакойна паплыў сабе далей, i сядзеў у iм юнак у поўнай бяспецы; i плыў караблiк доўга-доўга, пакуль, нарэшце не прыстаў да невядомага берага. Выйшаў юнак на бераг, бачыць - стаiць перад iм цудоўны палац, i ён пайшоў прама да таго палаца. Але толькi пераступiў парог, бачыць, што палац той зачараваны. Абышоў юнак усе пакоi, а яны пустыя; зазiрнуў ён тады ў апошнi пакой, а там ляжыць на падлозе ды звiваецца гадзюка. А была гадзюка зачараванай дзяўчынай; убачыла яго, узрадавалася ды кажа:

- Ты з'явiўся, мой збавiцель? Я чакала цябе, зачакалася ажно дванаццаць гадоў. Гэта каралеўства зачараванае, i ты павiнен з яго чары зняць.

- А як жа мне гэта зрабiць? - пытае ён.

- Сёння ноччу з'явяцца дванаццаць чорных чалавечкаў, усе яны абвешаны ланцугамi; яны пачнуць цябе распытваць, што ты робiш тут, але ты маўчы, нi слова не кажы, не адказвай iм, як бы яны над табой не здзеквалiся б. Яны будуць цябе мучаць, бiць, а ты цярпi, нiчога не кажы; апоўначы яны павiнны пакiнуць палац. У наступную ноч з'явяцца iншыя дванаццаць чалавечкаў, на трэцюю ноч - дваццаць чатыры, i адсякуць яны табе галаву; але апоўначы iх улада скончыцца, i калi ты вытрымаеш i не прамовiш нiводнага слова, то ўздзеянне чараў на мяне спынiцца. Я прыйду да цябе i прынясу з сабой бутэлечку з жывой вадой. Папырскаю на цябе вадзiцай, i ты зноў ажывеш, будзеш здаровы, як раней. I ён сказаў ёй:

- Я з радасцю цябе вызвалю.

I вось здарылася ўсё так, як яна казала; чорныя чалавечкi не змаглi прымусiць яго загаварыць, i на наступную ноч зрабiлася гадзюка цудоўнай каралевай; яна з'явiлася з жывою вадою, ажывiла хлапца. Кiнулася яна да яго на шыю, пачала цалаваць яго, было радасна i весела ва ўсiм палацы. Адгулялi вяселле, i ён зрабiўся каралём Залатой гары. I вось зажылi яны разам у шчасцi i дастатку, i нарадзiла каралева цудоўнага хлопчыка. Мiнулi ўжо гады i ўспомнiў кароль свайго бацьку; зашчымiла ў яго на сэрцы i захацелася яму наведаць бацькоўскi дом. Але каралева не захацела яго адпускаць, сказала:

- Я загадзя ведаю, што гэта прынясе мне гора.

Аднак ён не супакоiўся да тае пары, пакуль яна не згадзiлася з iм. Дала яму на развiтанне каралева пярсцёнак ды сказала:

- Вазьмi гэты пярсцёнак, надзень яго на палец, i ён умомант перанясе цябе туды, куды ты захочаш; але паабяцай мне, што ты не выкарыстаеш пярсцёнак для таго, каб забраць мяне да бацькi твайго.

Ён паабяцаў ён гэта, надзеў пярсцёнак на палец i пажадаў перанесцiся на радзiму, да горада, дзе жыў яго бацька. I ў адно iмгненне вока апынуўся там, i захацелася яму трапiць у сам горад. Падышоў ён да варотаў, але ахова не хацела яго пускаць, бо апрануты ён быў у дзiўнае, хоць i багатае, адзенне. Тады хлапец падняўся на гару, дзе пастух пасвiў статак, памяняўся з iм адзеннем, апрануў старую пастухоўскую куртку, i нiхто ў варотах на гэты раз яго не затрымаў, i ён прайшоў у горад. Вось завiтаў да бацькi i аб'явiў, хто ён такi; але бацька нiяк не мог паверыць, што гэта яго родны сын, i сказаў:

- Хоць быў у мяне сын, але ён даўно памёр. Бачу я, ты бедны, занядбаны пастух, магу цябе накармiць удосталь.

Тады гаворыць пастух сваiм бацьку-мацi:

- Я сапраўды ваш сын. Можа, вы ведаеце, якую метку на маiм целе, па якой маглi б мяне пазнаць?

- Ведаю, - кажа мацi, - была ў нашага сына пад правым плячом чырвоная радзiмка.

Ён расшпiлiў кашулю, i яны ўбачылi ў яго пад правым плячом чырвоную радзiмку i перасталi тады сумнявацца, што ён сапраўды iх родны сын. Пасля сын прызнаўся iм, што ён цяпер - кароль Залатой гары, а жонка ў яго - каралева i што ёсць у iх вельмi цудоўны хлопчык-сынок.

А бацька на такiя словы кажа:

- Я нiколi табе не паверу! Якi ж славуты кароль будзе хадзiць у пастухоўскай вопратцы?

Тут раззлаваўся сын, забыўся пра абяцанне, якое даваў жонцы, пакруцiў вакол пальца пярсцёнак i пажадаў, каб жонка з дзiцем тут жа з'явiлiся да яго; i адразу яны з'явiлiся тут. Але каралева пачала плакаць, бедаваць, сказала, што ён не стрымаў свайго слова, зрабiў iх няшчаснымi.

Ён адказаў ёй:

- Зрабiў я гэта незнарок, я проста забыўся пра нашу дамову, - i пачаў яе суцяшаць усяляк.

Яна зрабiла выгляд, што даравала яму, а сама ў душы затаiла злосць.

Тады ён павёў яе за горад, у поле, i паказаў тую раку, па якой калiсьцi бацька выправiў яго ў падарожжа, паказаў, а тады кажа:

- Вельмi я стамiўся, давай сядзем на зямлю, i я крыху пасплю ў цябе на каленях. - Паклаў ён жонцы галаву на каленi, i яна пачала гладзiць яго па валасах, гладзiла пакуль ён не заснуў. А калi заснуў, каралева зняла з яго пальца пярсцёнак, пасля асцярожна вызвалiла з-пад галавы нагу, але застаўся пад бокам караля чаравiчак каралевы; пасля ўзяла яна на рукi дзiцёнка i сказала пярсцёнку, што хоча вярнуцца ў сваё каралеўства.

Прачнуўся хлапец, бачыць, што ляжыць на беразе адзiн, нi жонкi, нi сына няма i пярсцёнка на пальцы таксама няма, а яму застаўся толькi жончын чаравiчак.

"Вяртацца да бацькоў я не магу, - падумаў ён, - бо яны скажуць, што я варажбiт нейкi; трэба мне як можна хутчэй iсцi адсюль, iсцi да таго часу, пакуль не вярнуся ў сваё каралеўства".

Ён пайшоў i нарэшце дабраўся да гары; а ля той гары стаяць тры велiканы ды гучна спрачаюцца мiж сабой, як справядлiва падзялiць бацькоўскую спадчыну. Убачылi яны, што iдзе паблiзу хлапец, спынiлi яго ды кажуць:

- Маленькiя людзi кемлiвыя; падзялi мiж намi бацькаву спадчыну. А спадчына гэта складаецца, па-першае, з шаблi, - у каго ў руках будзе яна i хто скажа: "Усе галовы з плеч далоў, акрамя маёй адной!" - то ўмомант пападаюць усе галовы на зямлю; падругое, з накiдкi, - хто ўскiне яе на плечы, той адразу зробiцца невiдзiмкай; i, па-трэцяе, з пары ботаў, - хто тыя боты абуе i захоча некуды трапiць, то ўмомант апынецца там.

Тады юнак кажа велiканам:

- А вы пакажыце мне тыя рэчы, праверу, цi спраўныя яны?

Далi яму накiдку, накiнуў ён яе на плечы - адразу невiдзiмкай зрабiўся, ператварыўся ў муху. Пасля зноў набыў ранейшы выгляд ды кажа велiканам:

- Накiдка добрая, а цяпер давайце мне шаблю. А яны ў адказ:

- Не, шаблю мы табе не дамо! Бо як скажаш: "Усе галовы з плеч далоў, акрамя маёй адной!", то паляцяць нашы галовы з плеч, а застанецца галава толькi ў цябе.

Але, урэшце, далi шаблю, атрымаўшы перш абяцанне, што ён праверыць яе сiлу на дрэве. Гэтак ён i зрабiў, i шабля рассекла дрэва, быццам тую саломiнку.

Захацелася яму праверыць боты, але велiканы кажуць:

- Не, ботаў табе не дамо; бо калi ты iх абуеш i захочаш трапiць на вяршыню гары, мы застанемся тут знiзу, i ў нас нiчога з дзяльбой не выйдзе.

- Я гэтак не зраблю, - кажа хлапец.

Тады яны аддалi боты. I вось апынулiся ў яго ўсе тры рэчы са спадчыны, а ён увесь гэты час думаў пра жонку i сына, таму, задуманы, прамовiў: "Вось бы трапiць на Залатую гару!" - i ўмомант на вачах велiканаў знiк; так была падзелена тая спадчына.

Быў ужо юнак паблiзу палаца; чуе радасныя воклiкi, музыку, а людзi падказваюць яму, што гэта ягоная жонка спраўляе вяселле з iншым чалавекам. Раззлаваўся хлапец ды кажа злосна:

- Хлуслiвая жанчына вакол пальца мяне абвяла. - I ахiнуўся накiдкай, i нябачна ўвайшоў у палац.

Ступiў у залу, а пасярод яе стаiць вялiкi стол, а на стале тым багата розных страваў; госцi ядуць, п'юць, смяюцца, жартуюць. А каралева сядзiць мiж iмi, уся ў прыгожым адзеннi, раскашуе на каралеўскiм троне, а на галаве ў яе золатам зiхацiць карона. Хлапец наблiзiўся да яе, стаў за плячыма, i нiхто яго не бачыць. Калi каралеве клалi на талерку кавалачак мяса, ён працягваў нябачную руку, браў мяса i з'ядаў сам; налiвалi ёй вiна, ён падхоплiваў шклянку i выпiваў; ёй увесь час падкладалi яду, а яна заставалася галодная - i талерка, i шклянка бясследна знiкалi. Яна таму вельмi засмуцiлася, зрабiлася ёй сорамна, тады яна паднялася i пайшла да сябе ў пакой i там заплакала, а ён таксама следам за ёй пайшоў. Скрозь слёзы каралева мовiла:

- Цi не зноў нячысцiк мной завалодаў, няўжо мяне ад яго не выратавалi?

Тады ён грозна спытаў у яе:

- Хiба нiколi да цябе не прыходзiў выратавальнiк? Дык ён i цяпер з табой побач, хлуслiўка!

Ён скiнуў накiдку, адразу зрабiўся бачным, адчынiў дзверы, зайшоў у залу i там гучна абвясцiў:

- Канец балю! Сапраўдны кароль вярнуўся!

Каралi, князi, саветнiкi, якiя за сталом балявалi, пачалi смяяцца, паказваць на яго пальцамi; тады ён грозна мовiў:

- Вы пакiнеце залу цi не?

Яны спачатку намерылiся схапiць яго, нават з-за стала павыходзiлi, але ён выхапiў шаблю i сказаў:

- Усе галовы з плеч далоў, акрамя маёй адной!

I пакацiлiся ўсе галовы на зямлю, i ён застаўся адзiным гаспадаром палаца ды зноў зрабiўся каралём Залатой гары.

СНЯГУРАЧКА

Гэта было ў сярэдзiне зiмы. Падалi сняжынкi, быццам пух з неба, i сядзела каралева ля акна, - рама яго была з чорнага дрэва, - i каралева шыла. Калi яна шыла, заглядзелася на снег i ўкалола iголкай палец, - i ўпалi тры кроплi крывi на снег. I чырвонае на белым снезе выглядала так прыгожа, што падумала яна сама сабе: "Вось, калi б нарадзiлася ў мяне дзiця, белае, як гэты снег, i румянае, як кроў, i чорнавалосае, як дрэва на аконнай раме!"

I нарадзiла каралева неўзабаве дачку, i была яна белая, як снег, румяная, як кроў, i такая чорнавалосая, як чорнае дрэва, - i празвалi яе таму Снягурачкай. А калi дзiця нарадзiлася, каралева памерла.

Праз год узяў кароль сабе другую жонку. Гэта была прыгожая жанчына, але ганарыстая i пыхлiвая, яна трываць не магла, калi хто-небудзь пераўзыходзiў яе хараством. Было ў яе чароўнае люстэрка, i калi станавiлася яна перад iм i глядзелася ў яго, то пыталася:

- Люстэрка, люстэрка на белай сцяне,

Хто самы прыгожы ў лясной старане?

I люстэрка адказвала:

- Вы, каралева, прыгажэй у лясной старане.

I яна была задаволена, паколькi ведала, што люстэрка кажа праўду.

А Снягурачка за гэты час падрасла i станавiлася ўсё харашэй, i, калi ёй споўнiлася сем гадоў, была яна такая цудоўная, як ясны дзень, i прыгажэйшая за саму каралеву. Калi каралева спытала ў свайго люстэрка:

- Люстэрка, люстэрка на белай сцяне,

Хто самы прыгожы ў лясной старане?

Люстэрка адказала так:

- Вы, каралева, канечне, прыгожы сабой,

Ды толькi Снягурачка вас засланяе красой.

Спалохалася тады каралева, пажаўцела, пазелянела ад зайздрасцi. Убачыць, бывала, Снягурачку - i сэрца ў яе разрываецца, так неўзлюбiла яна дзяўчынку. I зайздрасць, i фанабэрыстаць разрасталiся, як пустазелле, у яе сэрцы ўсё вышэй i вышэй, i не было ёй з гэтага часу спакою нi ўдзень, нi ўночы.

Тады яна паклiкала аднаго са сваiх егераў i сказала:

- Завядзi гэтую дзяўчынку ў лес, - я больш бачыць яе не магу. Ты павiнен яе забiць i прынесцi мне ў знак доказу яе лёгкiя i печань.

Егер паслухаўся i завёў дзяўчынку ў лес; але, калi ён выцягнуў свой паляўнiчы нож i хацеў было ўжо працяць нi ў чым не вiнаватае сэрца Снягурачкi, тая пачала плакаць i прасiць:

- Ах, мiлы егер, пакiнь мяне жывою! Я ўцяку далёка-далёка ў дрымучы лес i нiколi не вярнуся дадому.

I таму, што была яна такая прыгожая, егер над ёю злiтаваўся i сказаў:

- Так i быць, бяжы, бедная дзяўчынка! I падумаў сам сабе: "Усё адно там цябе хутка з'ядуць дзiкiя звяры", - i быццам камень звалiўся ў яго з сэрца, калi не давялося яму забiваць Снягурачку.

I якраз у гэты час падбег малады алень, егер яго закалоў, выразаў у яго лёгкiя i печань i прынёс iх каралеве ў знак доказу, што яе загад выкананы. Кухару распарадзiлiся зварыць iх у салёнай вадзе, i лiхая жанчына iх з'ела, думаючы, што гэта лёгкiя i печань Снягурачкi.

Засталася бедная дзяўчынка ў дрымучым лесе адна-адзiнюткая, i са страхам яна агледзела ўсе лiсцiкi на дрэвах, не ведаючы, як ёй быць далей, як свайму гору дапамагчы.

Яна кiнулася бегчы, i бегла па вострых камянях, праз калючыя зараснiкi, i скакалi каля яе дзiкiя звяры, але яе не чапалi. Бегла яна колькi сiлы хапiла, але вось пачало нарэшце вечарэць. Раптам яна ўбачыла маленькую хатку i зайшла ў яе адпачыць. I было ў той хатцы ўсё такiм маленькiм, але прыгожым i чыстым, што нi ў казцы сказаць, нi пяром апiсаць.

Стаяў там накрыты белай сурвэткай столiк, а на iм сем маленькiх талерачак, каля кожнай талерачкi па лыжачцы, а яшчэ сем маленькiх нажоў i вiдэльцаў i сем маленькiх кубкаў. Стаялi каля сцяны ў рад сем маленькiх ложачкаў, i былi яны засланы беласнежнымi пакрываламi.

Захацелася Снягурачцы паесцi i папiць, яна ўзяла з кожнай талерачкi патрошку гароднiны i хлеба i выпiла з кожнага кубачка па кропельцы вiна, - ёй не хацелася пiць усё з аднаго. А паколькi яна вельмi стамiлася, то легла ў адну з пасцелек, але нiводная з iх для яе не падыходзiла: адна была занадта доўгая, другая занадта кароткая; але сёмая аказалася нарэшце якраз па яе росту; яна на яе ўлеглася i, аддаўшыся на лiтасць боскую, заснула.

Калi ўжо зусiм сцямнела, прыйшлi гаспадары хаткi; былi то сямёра карлiкаў, якiя ў гарах здабывалi руду. Яны запалiлi сем сваiх лямпачак, i, калi ў хатцы стала светла, яны заўважылi, што ў iх хтосьцi быў, таму што не ўсё аказалася ў тым парадку, у якiм было раней. I сказаў першы карлiк:

- Хто гэта на маiм крэсле сядзеў?

Другi:

- Хто гэта з маёй талерачкi еў?

Трэцi:

- Хто ўзяў скiбачку майго хлеба?

Чацвёрты:

- А хто маю гароднiну еў?

Пяты:

- Хто маiм вiдэльчыкам браў?

Шосты:

- А хто маiм ножычкам рэзаў?

Сёмы спытаў:

- Хто гэта пiў з майго маленькага кубка?

Азiрнуўся першы i заўважыў на сваёй пасцельцы маленькую складачку, i спытаў:

- А хто гэта ляжаў на маiм ложачку?

Тут збеглiся астатнiя i пачалi гаварыць:

- I ў маiм таксама хтосьцi ляжаў.

Зiрнуў сёмы карлiк на сваю пасцель, бачыць - ляжыць у ёй Снягурачка i спiць. Гукнуў ён тады астатнiх; падбеглi яны, пачалi ад здзiўлення крычаць, прынеслi сем сваiх лямпачак i асвяцiлi Снягурачку.

- Ах, Божа мой! Ах, Божа мой! - усклiкнулi яны. - Якое, аднак, прыгожае дзiця!

Яны так зарадавалiся, што не сталi яе будзiць i пакiнулi яе спаць у пасцельцы. А сёмы карлiк праспаў у кожнага са сваiх таварышаў па гадзiне, так вось i ноч праляцела.

Надышла ранiца. Прачнулася Снягурачка, убачыла сем карлiкаў i спалохалася. Але былi яны з ёю ласкавыя i спыталi яе:

- Як цябе зваць?

- Мяне клiчуць Снягурачкай, - адказала яна.

- Як ты трапiла ў нашу хатку? - працягвалi пытацца карлiкi.

I яна расказала iм аб тым, што мачыха хацела яе забiць, але егер злiтаваўся над ёю, i што бегла яна цэлы дзень, пакуль нарэшце не знайшла iх хатку.

Карлiкi спыталi:

- Хочаш весцi ў нас гаспадарку? Кухарыць, пасцелi ўзбiваць, мыць, шыць i вязаць, усё ўтрымлiваць у чысцiнi i парадку, - калi ты на гэта згодная, то можаш у нас застацца, i будзе ў цябе ўсяго ўдосталь.

- Добра, - сказала Снягурачка, - з вялiкай ахвотай, - i засталася ў iх.

Яна ўтрымлiвала хатку ў парадку. Ранiцай карлiкi iшлi ў горы капаць руду i золата, а вечарам вярталiся дамоў, i яна павiнна была да iх прыходу прыгатаваць iм вячэру. Цэлы дзень дзяўчынцы прыходзiлася заставацца адной, i таму добрыя карлiкi яе перасцерагалi i казалi:

- Сцеражыся сваёй мачыхi: яна хутка даведаецца, што ты тут. Глядзi, нiкога не ўпускай у дом.

А каралева, з'еўшы лёгкiя i печань Снягурачкi, пачала зноў думаць, што яна цяпер самая першая красуня ў каралеўстве. Яна падышла да люстэрка i спытала:

- Люстэрка, люстэрка на белай сцяне,

Хто самы прыгожы ў лясной старане?

I адказала люстэрка:

- Вы, каралева, прыгожы сабой,

Ды Снягурачка там, за гарамi,

У карлаў сямёх мiж барамi

Сваёй вас заслонiць красой.

Спалохалася тады каралева, - яна ж ведала, што люстэрка кажа праўду, i зразумела, што егер яе падмануў, што Снягурачка яшчэ жывая. I яна стала зноў думаць i гадаць, як бы яе знiшчыць. I не было ёй ад зайздрасцi спакою, таму што не яна самая першая прыгажуня ў каралеўстве.

I вось пад канец яна сёе-тое прыдумала: яна нафарбавала сабе твар, пераапранулася старой гандляркай, i цяпер яе нiяк нельга было пазнаць. Накiравалася яна цераз сем гор да сямi карлiкаў, пагрукалася ў дзверы i кажа:

- Прадаю тавары харошыя! Прадаю!

Глянула Снягурачка ў акенца i кажа:

- Добры дзень, галубка! Ты што прадаеш?

- Харошыя тавары, цудоўныя тавары, - адказала тая, - шнуркi рознакаляровыя, - i выняла ёй адзiн з iх паказаць, i быў ён сплецены з пярэстага шоўку.

"Гэту шаноўную жанчыну можна, бадай, i ў дом пусцiць", - падумала Снягурачка. Яна адкiнула дзвярную засаўку i купiла сабе прыгожыя шнуркi.

- О, як яны табе iдуць, дзяўчынка, - мовiла старая, - дай жа я зашнурую табе лiф як трэба.

Снягурачка, не прадчуваючы нiчога кепскага, стала перад ёю i дала зацягнуць на сабе новыя шнуркi. I пачала старая шнураваць, ды так хутка i так туга, што Снягурачка задыхнулася i ўпала як мёртвая долу.

- Гэта за тое, што ты самай прыгожай была, - сказала каралева i хутка знiкла.

А неўзабаве, надвячоркам, вярнулiся сем карлiкаў дахаты, i як яны спалохалiся, калi ўбачылi, што iх любая Снягурачка ляжыць на падлозе - не варухнецца, не кранецца, нiбы мёртвая! Яны паднялi яе i ўбачылi, што яна моцна-моцна зашнуравана; тады разрэзалi яны шнуркi, i пачала яна пакрысе дыхаць i паступова апрытомнела.

Калi карлiкi пачулi аб тым, як усё гэта здарылася, яны сказалi:

- Старая гандлярка была на самой справе злою каралевай. Сцеражыся, не ўпускай да сябе нiкога, калi нас няма дома.

А лiхая жанчына вярнулася тым часам дамоў, падышла да люстэрка i спытала:

- Люстэрка, люстэрка на белай сцяне,

Хто самы прыгожы ў лясной старане?

Адказала ёй люстэрка, як раней:

- Вы, каралева, прыгожы сабой,

Ды Снягурачка там, за гарамi,

У карлаў сямёх мiж барамi

Сваёй вас заслонiць красой.

Калi яна пачула такi адказ, уся кроў прылiла ў яе да сэрца, так яна спалохалася, - яна зразумела, што Снягурачка ажыла зноўку.

- Ну, ужо цяпер, - сказала яна, - я прыдумаю такое, што загубiць цябе напэўна, - i, ведаючы рознае вядзьмарства, яна падрыхтавала атрутны грэбень. Пасля пераапранулася яна i прыкiнулася iншай бабуляй. I выправiлася за сем гор да сямi карлiкаў, - пагрукалася ў дзверы i кажа:

- Прадаю тавары харошыя! Прадаю!

Снягурачка выглянула ў акенца i кажа:

- Праходзь сабе далей, у дом пускаць нiкога не дазволена!

- Але ж паглядзець, бадай, можна, - мовiла старая, выняла атрутны грэбень i, падняўшы яго ўгару, паказала Снягурачцы.

Ён так спадабаўся дзяўчынцы, што яна дала сябе падмануць i адчынiла дзверы. Яны сышлiся ў цане, i бабуля сказала:

- Ну, а зараз дай жа я цябе як трэба прычашу.

Бедная Снягурачка, нiчога не падазраючы, дала старой сябе прычасаць; але толькi тая дакранулася грабянцом да яе валасоў, як яд пачаў зараз жа дзейнiчаць, i дзяўчынка ўпала ў беспрытомнасцi долу.

- Ты, маляваная красуня, - сказала лiхая жанчына, - ужо ж цяпер настаў табе канец! - I, сказаўшы гэта, яна пайшла.

Аднак, на шчасце, справа была пад вечар, i сямёра карлiкаў неўзабаве вярнулiся дамоў. Яны заўважылi, што Снягурачка ляжыць на падлозе мёртвая, i адразу западозрылi ў гэтым мачыху, пачалi шукаць, у чым прычына, i знайшлi атрутны грэбень, i як толькi яны яго выцягнулi, Снягурачка зноў апрытомнела i распавяла iм аб усiм, што здарылася. Тады карлiкi яшчэ раз папярэдзiлi яе, каб яна была асцярожнай i дзверы нiкому не адчыняла.

А каралева вярнулася дадому, села перад люстэркам i кажа:

- Люстэрка, люстэрка на белай сцяне,

Хто самы прыгожы ў лясной старане?

I адказала люстэрка, як раней:

- Вы, каралева, прыгожы сабой,

Ды Снягурачка там, за гарамi,

У карлаў сямёх мiж барамi

Сваёй вас заслонiць красой!

Пачуўшы, што мовiць люстэрка, яна ўся задрыжала, затрымцела ад гневу.

- Снягурачка павiнна загiнуць, - крыкнула яна, - нават калi б гэта мне самой каштавала жыцця!

I яна накiравалася ў патайны пакой, куды нiхто нiколi не заходзiў, i прыгатавала там атрутны-найатрутны яблык. Быў ён на выгляд вельмi прыгожы, белы з чырвонымi крапiнкамi, i ўсякi, хто б яго ўбачыў, захацеў бы яго з'есцi; але хто б з'еў хоць кавалачак, той абавязкова памёр бы.

Калi яблык быў гатовы, каралева нафарбавала сабе твар, пераапранулася сялянкай i выправiлася ў шлях-дарогу - за сем гор, да сямi карлiкаў. Яна пагрукалася; Снягурачка высунула галаву ў акенца i кажа:

- Пускаць у дом нiкога не дазволена - сем карлiкаў мне гэта забаранiлi.

- Яно правiльна, - адказала сялянка, - але куды ж я падзену свае яблыкi? Хочаш, я табе адзiн з iх падару?

- Не, - сказала Снягурачка, - мне браць нiчога не дазволена.

- Ты, што ж, атруты баiшся? - спытала старая. - Паглядзi, я разрэжу яблык на дзве палавiнкi: румяную з'еш ты, а белую я.

А яблык быў зроблены так хiтра, што толькi румяная яго палавiнка была атручанай. Захацелася Снягурачцы пакаштаваць цудоўны яблык, i калi яна ўбачыла, што сялянка яго есць, дзяўчынка не стрымалася, высунула з акенца руку i ўзяла атручаную палавiнку. Толькi адкусiла яна кавалачак, зараз жа ўпала як нежывая на зямлю. Паглядзела на яе сваiмi страшнымi вачыма каралева i, гучна зарагатаўшы, сказала:

- Белая, як снег, румяная, як кроў, чорнавалосая, як чорнае дрэва. Ужо ж цяпер твае карлiкi не разбудзяць цябе нiколi!

Яна вярнулася дамоў i пачала пытацца ў люстэрка:

- Люстэрка, люстэрка на белай сцяне,

Хто самы прыгожы ў лясной старане?

I адказала люстэрка нарэшце:

- Вы, каралева, прыгажэй у лясной старане.

Супакоiлася тады яе зайздроснае сэрца, наколькi можа падобнае сэрца знайсцi сабе спакой.

Карлiкi, вярнуўшыся вечарам дахаты, знайшлi Снягурачку на зямлi, нежывую, мёртвую. Яны паднялi яе i пачалi шукаць атруту: яны расшнуравалi яе, прычасалi ёй валасы, абмылi яе вадой i вiном, але нiчога не дапамагло - бедная дзяўчынка, як была мёртвай, так мёртвай i засталася.

Паклалi яны яе ў труну, паселi ўсе сямёра вакол яе, пачалi яе аплакваць, i праплакалi так аж тры днi. Пасля яны вырашылi яе пахаваць, але яна выглядала, як жывая, - шчокi ў яе былi па-ранейшаму прыгожыя i румяныя.

I сказалi яны:

- Як можна яе такую ў зямлю закопваць?

I яны загадалi зрабiць для яе шкляную труну, каб можна было яе бачыць з усiх бакоў, i паклалi яе ў тую труну, напiсалi на ёй залатымi лiтарамi яе iмя i што была яна каралеўскай дачкою. Занеслi яны труну на гару, i заўсёды адзiн з iх заставаўся каля яе на варце. I з'явiлiся таксама звяры i птушкi аплакваць Снягурачку: спачатку сава, затым крумкач i, нарэшце, галубок.

I доўга-доўга ляжала ў сваёй труне Снягурачка, i здавалася, што яна спiць, - была яна белая, як снег, румяная, як кроў, i чорнавалосая, як чорнае дрэва.

Але аднойчы здарылася, што заехаў каралевiч у той лес i трапiў у дом карлiкаў, каб там пераначаваць. Ён убачыў на гары труну, а ў ёй красуню Снягурачку, i прачытаў, што было напiсана на ёй залатымi лiтарамi. I сказаў ён тады карлiкам:

- Аддайце мне гэтую труну, я дам вам за гэта ўсё, што вы пажадаеце.

Але карлiкi адказалi:

- Мы не аддадзiм яе нават за ўсё золата на свеце.

Тады ён сказаў:

- Дык падарыце мне яе, - я не магу жыць, не бачачы Снягурачкi, я буду яе глыбока паважаць i шанаваць, як сваю каханую.

Калi ён гэта сказаў, добрыя карлiкi злiтавалiся над iм i аддалi яму труну; i загадаў каралевiч сваiм слугам несцi яе на плячах. Але здарылася так, што яны спатыкнулiся ў кустах, i ад страсення кавалак атручанага яблыка выпаў з горла Снягурачкi. Тут расплюшчыла яна вочы, падняла века труны, а потым паднялася з яе i ажыла зноўку.

- Ах, Божа, дзе ж гэта я? - усклiкнула яна.

Каралевiч, узрадаваны, адказаў:

- Ты са мной, - i расказаў ёй усё, што адбылося, i мовiў: - Ты мне мiлейшая за ўсё на свеце; пойдзем разам са мной у замак майго бацькi, i ты будзеш маёй жонкай.

Снягурачка згадзiлася i пайшла разам з iм; i адсвяткавалi яны вяселле з вялiкаю пышнасцю.

Але на вясельны банкет была запрошана i лiхая мачыха Снягурачкi. Прыбралася яна ў прыгожую сукенку, падышла да люстэрка i сказала:

- Люстэрка, люстэрка на белай сцяне,

Хто самы прыгожы ў лясной старане?

I адказала люстэрка:

- Вы, каралева, канечне, прыгожы сабой,

Ды вас каралеўна сваёй засланяе красой.

I вымавiла тады лiхая жанчына свой праклён, i стала ёй так страшна, так страшна, што яна не ведала, як ёй з сабой саўладаць. Спачатку яна вырашыла зусiм не iсцi на вяселле, але не было ёй спакою - ёй хацелася пайсцi i паглядзець на маладую каралеву. Яна зайшла ў палац i пазнала Снягурачку, i ад страху i жаху - як стаяла, так на месцы i застыла.

Але былi пастаўлены ўжо для яе на вогненныя вугалi жалезныя туфлi, iх прынеслi, трымаючы абцугамi, i паставiлi перад ёю. I яна павiнна была ступiць нагамi ў дачырвана распаленыя туфлi i скакаць у iх да таго часу, пакуль нарэшце не грымнула, мёртвая, вобземлю.

ТРЫ БРАТЫ

Шмат гадоў таму назад жыў на свеце бацька з трыма сынамi. Выраслi сыны малайцамi, адзiн за другога лепшы.

Вось i кажа iм бацька:

- Iдзiце, дзецi, па белым свеце падарожнiчаць, людзей пабачыце i якой-небудзь справе навучыцеся. Таму з вас, хто самым лепшым майстрам вернецца, я свой дом пакiну.

Пайшлi браты падарожнiчаць. Тры гады вандравалi яны па чужых краях, а пасля вярнулiся ўсе ў адзiн дзень дамоў да бацькi.

- Добры дзень, бацька, - кажуць яны.

- Добры дзень, дзецi, - адказвае бацька. - Ну, што, навучылiся чаму-небудзь?

- Так, - кажуць, - навучылiся.

- Чаму ж вы, дзецi, навучылiся?

- Я, - кажа малодшы сын, - галiць навучыўся.

- Я, кажа сярэднi сын, - каваць навучыўся.

- А я, - сказаў старэйшы сын, - фехтаваць навучыўся.

- Ну i добра, - кажа бацька. - Хацеў бы я паглядзець, цi спрытна ўмееце вы галiць, каваць i фехтаваць.

А ў гэты час бег полем заяц.

- Эх! - закрычаў малодшы сын, якi галiць навучыўся. - Ты мне якраз i патрэбен!

Схапiў ён тазiк i мыла, узбiў памазком пену, а потым дагнаў зайца, на бягу намылiў яму пыску i пагалiў абедзве шчакi.

Ды як чыста пагалiў! Нi разу не парэзаў i нiводнага валаска не пакiнуў.

- Добрая работа, - сказаў бацька. - Спрытна голiш!

I толькi ён гэта прамовiў, як на дарозе паказалася карэта.

- Ану, - кажа сярэднi сын, якi каваць навучыўся, - паглядзi, бацька, i на маё ўмельства!

Пабег сярэднi сын за карэтай, дагнаў яе, адарваў у каня на ўсiм скаку ўсе чатыры падковы i тут жа на ўсiм скаку падкаваў яго iзноў.

- Выдатная работа! - сказаў бацька. Не горшая, чым у твайго брата.

Тут загаварыў старэйшы сын:

- Дазволь, бацька, i мне паказаць сваё ўмельства!

- Што ж, - кажа бацька, - пакажы.

А якраз у гэты час пайшоў дождж.

Узяў старэйшы сын сваю шпагу ды як пачаў круцiць ёю ў сябе над галавой! Так хутка верцiць, што нi адна кропля на яго не трапляе. Дождж лiе ўсё мацней i мацней. Хвошча як з вядра, а старэйшы сын толькi круцiць шпагай i стаiць сухi, быццам пад дахам. Усе кроплi дажджавыя шпагай адбiвае!

Убачыў гэта бацька, здзiвiўся i сказаў дзецям:

- Усе вы слаўныя майстры - не ведаю я, каму з вас дом пакiнуць. Жывiце ўсе разам.

Пагадзiлiся з iм сыны ды так з таго часу разам i жывуць.

МУЖЫЧОК

Была адна вёска, дзе жылi спрэс адны сяляне-багацеi; i быў адзiн толькi сярод iх бядняк, звалi яго Мужычком. Не было ў яго нiколi каровы, ды i грошай, каб яе купiць, таксама не было; а яму i жонцы яго надта ж хацелася мець яе! Вось i кажа ён аднойчы:

- Паслухай, жонка, мне прыйшла ў галаву добрая думка: кум жа наш цясляр, хай зробiць ён нам з дрэва цялушачку ды пафарбуе яе бураю фарбаю, каб была яна падобнай да цялят; з часам яна падрасце, вось i будзе ў нас карова.

Жонцы яго гэта таксама спадабалася. I змайстраваў iм кум-цясляр цялушачку, i выстругаў яе, як след; фарбаю пафарбаваў як i патрабавалася, ды зрабiў яшчэ так, што i галаву яна нахiляла, быццам пасвiцца.

Вось на другую ранiцу пагналi кароў у поле, а Мужычок паклiкаў да сябе пастуха i кажа:

- Бачыш, ёсць цяпер у мяне цялушачка, ды яна яшчэ малая, яе трэба несцi на руках.

Сказаў пастух:

- Што ж, добра, - узяў ён яе на рукi, вынес на пашу i паставiў на травiцу.

Цялушачка ўсё стаiць, быццам траву скубе, а пастух i гаворыць: "Хутка яна стане сама бегаць; глядзi, яна ўжо i есцi ўмее".

Вечарам сабраўся ён гнаць статак дамоў i кажа цялушцы:

- Калi можаш стаяць i ўжо ўмееш есцi як след, дык павiнна сама i хадзiць, - не стану я цягнуць цябе дамоў на руках.

А Мужычок стаiць ля варот, чакае сваю цялушачку. Вось гонiць пастух кароў па вёсцы, а цялушачкi i няма. Пытаецца Мужычок пра яе ў пастуха. А пастух адказвае:

- Яна на лузе ўсё пасвiцца ды пасвiцца, нiяк iсцi не хоча.

Тады Мужычок кажа:

- Як жа гэта так, ты павiнен быў скацiну да мяне прыгнаць.

I вярнулiся яны разам з пастухом на луг; але нехта цялушачку, вiдаць, украў, яны там яе не знайшлi. Вось пастух i гаворыць:

- Яна некуды забегла.

А Мужычок яму ў адказ:

- Як бы не так! - i павёў пастуха да старасты; а той i прысудзiў, што павiнен пастух за сваё нядбанне даць Мужычку заместа цялушачкi, якая прапала, карову.

Вось i атрымаў Мужычок са сваёю жонкаю карову, якую iм так даўно хацелася мець. Яны вельмi ўзрадавалiся, але корму ж у iх не было i карову iм не было чым кармiць, i вось давялося яе зарэзаць. Мяса яны засалiлi, i Мужычок пайшоў у горад, каб прадаць там шкуру, а на ўтаргаваныя грошы купiць сабе новую цялушачку. Праходзiў ён мiма млына; бачыць - сядзiць там крумкач са зламаным крылом. Пашкадаваў ён яго, узяў i загарнуў яго ў шкуру. Але надвор'е стала дрэнным, узняўся вецер, i дождж пачаў лiць, што з вядра, - далей iсцi было цяжка.

Ён вярнуўся на млын i папрасiў даць яму прытулак. Млынарыха была дома адна i гаворыць Мужычку:

- Што ж, кладзiся на салому, - i дала яму кавалак хлеба з сырам.

Мужычок паеў i лёг спаць, а шкуру паклаў каля сябе. Жанчына падумала: "Ён стамiўся i, напэўна, ужо спiць". А тут прыходзiць у госцi поп. Млынарыха сустрэла яго ласкава i кажа:

- Мужа майго зараз дома няма, давай разам перакусiм.

Мужычок стаў прыслухоўвацца, i, калi гаворка зайшла аб пачастунку, ён пакрыўдаваў, што давялося яму здавольвацца адным толькi хлебам ды сырам. А млынарыха прынесла ежу i наставiла ўсякай усячыны - i варанага, i смажанага, салату, пiрагi i вiно.

Толькi яны селi за стол i пачалi есцi, як нехта пагрукаўся ў дзверы. Млынарыха гаворыць:

- Ах, Божа мой, гэта, вiдаць, мой муж.

Хуценька сунула яна смажанiну ў печку, вiно - пад падушку, салату - на ложак, пiрагi - пад ложак, а папа ў шафу схавала, што ў сенцах стаяла. Затым адчынiла яна дзверы мужу i кажа:

- Дзякуй Богу, што ты вярнуўся! Вось ужо надвор'е, быццам канец свету настаў!

Пабачыў млынар Мужычка на саломе i пытаецца:

- А гэтаму чаго тут трэба?

- Ах, - адказала жонка, - ды вось небарака трапiў у буру i дождж, ну i папрасiўся пераначаваць. Дала я яму кавалак хлеба з сырам i дазволiла легчы на саломе.

Муж гаворыць:

- Няхай сабе спiць, толькi дай жа ты мне чаго-небудзь паесцi.

А жонка кажа:

- Няма ў мяне нiчога, акрамя хлеба ды сыру.

- Я i тым буду задаволены, - адказаў муж, - давай, хаця б, хлеба з сырам.

Зiрнуў ён на Мужычка i кажа:

- Гэй ты, iдзi ды паеш з намi яшчэ раз!

Мужычок не прымусiў сябе доўга прасiць, падняўся i стаў есцi. Пабачыў млынар, што ляжыць на зямлi каровiна шкура i ў яе крумкач загорнуты, вось ён i пытаецца:

- Што гэта ў цябе там такое?

А Мужычок i гаворыць:

- Ды там у мяне прадказальнiк схаваны.

- Можа, ён i мне што-небудзь прадкажа? - запытаўся млынар.

- Магчыма, - адказаў яму Мужычок, - але ён прадказвае толькi чатыры разы, а на пяты ўсё ў сабе хавае.

Млынара гэта зацiкавiла, i ён пачаў прасiць:

- Дык загадай ты яму што-небудзь прадказаць.

Прыцiснуў Мужычок крумкачову галаву, той адразу i крыкнуў i закаркаў: "кар-кар". Млынар спытаў:

- Ну, што ён сказаў?

Мужычок адказаў:

- Па-першае, сказаў ён, што вiно схавана пад падушкаю.

- Гэта было б нядрэнна! - ускрыкнуў млынар; пайшоў ён туды i знайшоў вiно.

- Ну, кажы далей! - сказаў млынар.

Мужычок прымусiў крумкача зноў закаркаць i сказаць.

- Па-другое, ён гаворыць, што смажанiна стаiць у печцы.

- Гэта было б дарэчы! - ускрыкнуў млынар; пайшоў ён туды i знайшоў смажанiну.

Мужычок прымусiў крумкача яшчэ прадказваць i абвясцiў:

- Па-трэцяе, ён гаворыць, што салата ляжыць на ложку.

- Гэта таксама было б нядрэнна! - ускрыкнуў млынар; пайшоў ён туды i знайшоў салату.

Яшчэ раз прыцiснуў Мужычок крумкача, ды так, што той запiшчэў i закаркаў. I абвясцiў Мужычок:

- А па-чацвёртае, сказаў ён, што пiрагi ляжаць пад ложкам.

- Гэта было б някепска! - ускрыкнуў млынар, палез пад ложак i знайшоў там пiрагi.

Селi яны абодва за стол, а млынарыха да смерцi перапалохалася, легла ў ложак i ўсе ключы пахавала. Схацелася млынару даведацца i пра пятае, а Мужычок кажа:

- Давай спачатку паядзiм усе чатыры, а пятае - яно будзе, бадай што, горшым.

Вось паелi яны, сталi таргавацца, колькi павiнен даць млынар за пятае прадказанне, i сыйшлiся яны на трохстах талерах. Вось прыцiснуў Мужычок яшчэ раз крумкачову галаву - той адразу i закаркаў на ўсё горла. Пытаецца млынар:

- Што ж ён сказаў?

А Мужычок адказвае:

- Ён сказаў, што ў шафе ў сенцах схаваўся чорт.

Млынар кажа:

- Ну, чорта трэба будзе адтуль выгнаць, - адчынiў дзверы ў сенцы, i вось давялося жонцы аддаць мужу ключ.

I Мужычок адчынiў шафу. I выскачыў стрымгалоў адтуль гэты самы поп. А млынар гаворыць:

- Бачыў я сваiмi вачамi чорнага чалавека - гэта i быў чорт.

Мужычок на другую ранiцу, толькi стала свiтаць, захапiў свае трыста талераў i дай бог ногi. Вярнуўся Мужычок дамоў i прывёў мала-памалу сваю гаспадарку ў парадак, пабудаваў сабе прыгожую хату, i сяляне сталi пра яго гаварыць:

- А Мужычок жа, напэўна, пабываў там, дзе падае дождж залаты i дзе грошы проста лапатамi грабуць.

I паклiкалi Мужычка да старасты, каб сказаў ён, адкуль у яго з'явiлася такое багацце. I адказаў ён:

- Быў я ў горадзе i прадаў каровiну шкуру за трыста талераў.

Пачулi гэта сяляне, схацелася i iм таксама атрымаць такiя ж грошы. Прыбеглi яны дамоў, усiх кароў сваiх пазарэзвалi, шкуры паздзiралi, каб прадаць iх у горадзе ды барыш узяць, як мага большы. А стараста i кажа:

- Мая работнiца няхай iдзе ў горад першая.

Прыйшла тая да купца ў горад, i даў ён ёй усяго тры талеры за шкуру; а калi з'явiлiся i iншыя, даў ён iм i таго менш i сказаў:

- Ды куды ж мне ўсе гэтыя шкуры i дзяваць ужо?

Раззлавалiся сяляне, што Мужычок iх гэтак спрытна падмануў, i вырашылi яму адпомсцiць: падалi скаргу старасту, што ўвёў ён iх, маўляў, у зман. I нi ў чым невiнаваты Мужычок быў адзiнагалосна асуджаны да пакарання смерцю; i павiнны былi яго спусцiць у прадзiраўленай бочцы ў рэчку.

Прывялi Мужычка i паклiкалi папа, каб прачытаў ён па iм памiнальную. А ўсiм астатнiм загадана было разысцiся. Як пабачыў Мужычок папа, пазнаў у iм таго самага, што быў у гасцях у млынарыхi. Вось i кажа ён яму:

- Я вызвалiў вас з шафы, а вы вызвальце мяне з бочкi.

А якраз на той час пастух гнаў авечак, а пра таго пастуха ён ведаў, што даўно яму хацелася стаць старастам. I вось закрычаў ён на ўсё горла:

- Не, я не згодны! Нават калi б увесь свет таго пажадаў, дык i тады б я не пагадзiўся.

Пачуў гэта пастух, падышоў i пытаецца:

- Што з табою? На што ты не пагаджаешся?

А Мужычок адказвае:

- Ды вось хочуць яны зрабiць мяне старастам, калi сяду я ў гэтую бочку, але я не згодны.

Тады пастух i гаворыць:

- Калi толькi гэта i патрэбна, каб стаць старастам, я зараз сяду ў бочку.

А Мужычок кажа:

- Калi згодны ты сесцi, дык i старастам будзеш.

Пастух пагадзiўся, сеў у бочку, i Мужычок донца ў бочцы забiў, а сам падышоў да статку i пагнаў яго замест пастуха. А поп пайшоў да сваiх прыхаджанiнаў i сказаў, што памiнальную ён ужо прачытаў. I прыйшлi сяляне i скацiлi бочку ў рэчку. Толькi пачала бочка кацiцца, а пастух з яе як закрычыць:

- Так, я ахвотна старастам буду!

Падумалi яны, што гэта крычыць Мужычок, i кажуць:

- I мы думаем тое ж самае; але ты спачатку агледзься, што робiцца там, унiзе, - i скацiлi яны бочку ў рэчку.

Сталi затым сяляне па хатах разыходзiцца; прыйшлi ў вёску, бачаць - i Мужычок таксама вяртаецца, гонiць статак авечак, бы нiчога i не было. Здзiвiлiся сяляне i пытаюцца:

- Мужычок, адкуль гэта ты ўзяўся? Хiба што ты з вады вылез?

- Ну так, - адказаў iм Мужычок, - я спусцiўся глыбока-глыбока i трапiў на самае дно; выбiў з бочкi донца, вылез, а там унiзе такiя цудоўныя лугi, i пасвiцца на iх шмат ягнят, - вось i ўзяў я сабе цэлы статак.

Пытаюцца сяляне:

- А цi многа яшчэ iх там засталося?

- О, многа! - адказаў Мужычок. - Куды болей, чым вам трэба.

Дамовiлiся тады памiж сабою сяляне, што i яны таксама б не супраць авечак раздабыць - кожны па цэламу статку.

А стараста i кажа:

- Я пайду першы.

Вось прыйшлi яны ўсе разам да рэчкi, а па сiняму небу якраз на той час хадзiлi аблачынкi, тыя, што называюць баранчыкамi; яны адлюстроўвалiся ў вадзе. I вось закрычалi сяляне:

- Колькi ж авечак бачна на дне!

Прабiўся стараста наперад i гаворыць:

- Я першы кiнуся на дно, трэба ж паглядзець ды агледзецца; калi ўсё будзе як трэба, я вас паклiчу.

I вось кiнуўся ён у ваду, "шабулдых" - адгукнулася на вадзе. А сяляне падумалi, што крычыць ён "Iдзiце", - i вось яны ўсiм гуртам кiнулiся ўслед за iм у ваду.

I вымерла ўся вёска, i застаўся адзiн Мужычок наследнiкам усяго iхняга дабра i зрабiўся чалавекам багатым.

ПТУШКА ГРЫФ

Жыў ды быў некалi кароль, а дзе ён уладарыў i як яго звалi, гэтага я не ведаю. Сыноў кароль не меў, а была ў яго адна адзiная дачка, якая заўсёды хварэла, i нiводзiн з дактароў не мог яе вылечыць. Але каралю было прадказана, што дачка ягоная акрыяе, калi з'есць яблычак. I ён абвясцiў па ўсёй сваёй краiне, што хто прынясе ягонай дачцы такi яблычак, якi верне ёй здароўе, той з ёю i ажэнiцца i каралеўства атрымае ў спадчыну.

Прачуў пра гэта i адзiн селянiн, якi меў трох сыноў. I сказаў ён да старэйшага:

- Iдзi ў склеп, набяры поўны кошык найпрыгажэйшых яблыкаў з чырвонымi шчокамi ды аднясi iх у каралеўскi палац. Можа, каралеўна i акрыяе, пакаштаваўшы iх, i ты ажэнiшся з ёю ды за караля станеш.

Хлопец згадзiўся на гэта i падаўся ў дарогу пешшу. Прайшоў ён колькi часу, аж сустрэўся яму на дарозе маленькi чалавечак ды пытаецца ў яго, што нясе ён у кошыку. А Ульрых - так звалi хлопца - i адказвае:

- Жабiныя кумпячкi.

I кажа яму чалавечак на гэта:

- Хай жа так яно i будзе! - ды пайшоў сабе далей.

Неўзабаве прыйшоў Ульрых да каралеўскага замка i абвясцiў, што мае такiя яблыкi, што каралеўна, пакаштаваўшы iх, адразу акрыяе. Кароль вельмi ўзрадаваўся i загадаў паклiкаць хлопца да сябе. Але - о, жах! - толькi адчынiлi кошык, як пачалi з яго выскакваць жабяняты. Кароль дужа раззлаваўся i загадаў гнаць хлопца прэч. Вярнуўся хлопец дадому ды расказаў бацьку пра ўсё, што з iм здарылася.

Тады паслаў стары сярэдняга сына, якога Самуэлем звалi. Але i з iм сталася ўсё зусiм так, як з Ульрыхам. Сустрэўся яму на дарозе той самы маленькi чалавечак ды спытаўся ў яго гэтак жа, што нясе ён у кошыку. А Самуэль i кажа:

- Свiную шчэць.

I сказаў чалавечак:

- Хай жа так яно i будзе!

Падышоў хлопец да каралеўскага замка ды абвясцiў, што мае такiя яблыкi, што ледзь пакаштуе iх каралеўна, як адразу i акрыяе. Толькi ў замак яго не пусцiлi, сказаўшы, што iм болей яблыкаў не трэба, бо прыходзiў ужо нейкi з яблыкамi, але дурнем аказаўся. Аднак Самуэль настойлiва даводзiў, што ў яго яблыкi сапраўды такiя, якiя трэба. Нарэшце яму паверылi i прывялi да караля. Але ледзьве ён адчынiў свой кошык, усе ўбачылi, што там нiчога акрамя свiное шчэцi. Страшэнна ўзгнявiўся кароль i загадаў пагнаць хлопца з палаца бiзуном. Вярнуўшыся дадому, расказаў ён бацьку пра ўсё, што з iм здарылася.

Прачуў пра ўсё гэта малодшы сынок, якога ўсе Гансам-дурненькiм звалi, ды пачаў прасiць у бацькi, каб той дазволiў i яму аднесцi яблыкi ў замак.

- Ага, - кажа бацька, - разумныя хадзiлi ўжо, ды не ўправiлiся, навошта ж табе, дурненькаму, iсцi?

Але хлапчук не пераставаў прасiць:

- Дазвольце, татачка, мне так хочацца пайсцi!

- Што ж, iдзi, дурненькi, усё роўна нiчога з гэтага не будзе. Пачакай лепей, пакуль паразумнееш, - адказаў стары i пачаў ушчуваць яго ды бэсцiць.

Але Ганс на лаянку ды папрокi не звяртаў увагi.

- Не ўжо, дазвольце, татачка ў замак пайсцi i мне!

- Ну, мне што, iдзi, - кажа бацька, - усё адно нi з чым дадому вернешся.

Узрадаваўся Ганс, аж заскакаў.

- Ды ты, як бачу, што нi дзень усё дурнейшы робiшся, - зноў прамовiў бацька.

Але Ганс увагi на гэта не звяртаў, i настрой у яго нiколечкi не сапсаваўся.

Надыходзiла ноч, i Ганс вырашыў пачакаць да ранiцы, а потым як раней падацца да каралеўскага замка. Уначы ён анiяк не мог заснуць, а калi пачынаў драмаць, яму мроiлiся прыгажунi дзяўчаты, розныя палацы, золата ды срэбра i iншыя падобныя рэчы. На самым досвiтку ён рушыў у дарогу i неўзабаве сустрэўся з маленькiм чалавечкам у той самай старэнькай камiзэльцы, i чалавечак спытаўся ў яго, што ён нясе ў кошыку. Ганс сказаў яму, што нясе яблыкi каралеўне, i калi тая пакаштуе iх, дык адразу i здароўе да яе вернецца.

- Ну, - сказаў чалавечак, - хай жа так яно i будзе!

Але ў каралеўскi замак яго пускаць анiяк не хацедi. Яму расказалi, што двое нейкiх прыходзiлi ўжо i казалi, што ў iх яблыкi, але ж у кошыку ў аднаго былi жабяняты, а ў другога свiная шчэць. Аднак Ганс стаяў на сваiм. У яго, маўляў, анiякiя не жабяняты, а самыя найцудоўнейшыя яблыкi, якiя толькi ёсць ува ўсiм каралеўстве. Калi ён усё гэта растлумачыў, дык вартаўнiк падумаў, што гэты, бадай, не хлусiць, ды прапусцiў яго. I вось прынёс Ганс да караля свой кошык, адчынiў яго, i кароль убачыў, што ў iм залацiстыя яблыкi. Кароль так узрадаваўся, што загадаў неадкладна аднесцi iх да каралеўны i стаў у нецярпеннi ды страху чакаць, як яны на яе падзейнiчаюць. Прайшло няшмат часу, i вось паведамляюць яму радасную вестку. Але хто ж нясе яе каралю? Сама каралеўна! Толькi пакаштавала яна гэтых яблыкаў, як хвароба ўмомант пакiнула яе, i яна саскочыла з ложка. Як узрадаваўся кароль, нават i апiсаць немагчыма.

Цяпер не захацелася каралю сваю дачку замуж за Ганса аддаваць, i ён сказаў:

- Ты зрабi мне спачатку дзевяць такiх чоўнiкаў, каб па сухой зямлi лепш чым па вадзе хадзiлi.

Ганс згадзiўся на такую ўмову, вярнуўся дадому i распавёў бацьку пра ўсё, што з iм здарылася. Паслаў тады стары Ульрыха ў лес i загадаў яму зрабiць такiя чоўнiкi, як было сказана. Працаваў Ульрых старанна, Да таго ж яшчэ i насвiстваў. I вось апоўднi, калi сонца стаяла над самай галавой, раптам з'явiўся той маленькi чалавечак ды спытаўся ў яго, што ён майструе.

Ульрых адказаў:

- Драўляны посуд.

I прамовiў маленькi чалавечак:

- Што ж, хай жа так яно i будзе!

I вось, калi надышоў вечар, падумаў Ульрых, што чоўнiкi, бадай, гатовыя, i хацеў у адзiн з iх сесцi, але ўсе яны аказалiся драўляным посудам.

На другi дзень пайшоў у лес сярэднi сын, Самуэль, але i з iм здарылася тое самае, што з Ульрыхам.

На трэцi дзень пайшоў дурненькi Ганс. Працаваў ён руплiва, па ўсiм лесе чулiся моцныя ўдары ягонай сякеры. Працуючы, ён таксама напяваў ды весела насвiстваў. I з'явiўся апоўднi той самы чалавечак ды спытаўся ў яго, што ён майструе.

- Чоўнiкi раблю, якiя маглi б хадзiць па вадзе i па сушы. А вось як скончу работу, дык выдадуць за мяне замуж каралеўну.

- Ну што ж, - сказаў чалавечак, - хай жа так яно i будзе!

Увечары, калi сонца пачало садзiцца, Ганс таксама скончыў сваю работу над чоўнiкамi, караблямi ды суднамi. Сеў ён у адзiн з iх ды паплыў сабе проста да каралеўскага замка. I ляцеў ягоны чоўнiк хутка, як вецер. Кароль убачыў яго яшчэ здалёк, але ўсё нiяк не згаджаўся выдаць сваю дачку за Ганса замуж i сказаў:

- Ты мусiш спачатку ад вiдна да вiдна пасвiць сотню зайцоў, i калi хоць адзiн з iх уцячэ ад цябе, дык замуж я за цябе дачку не выдам.

Ганс згадзiўся на гэта i, не марудзячы, наступнае ранiцы, ледзь пачало на дзень брацца, пагнаў сваю чараду ў поле ды так уважлiва пасвiў, што нi адзiн заяц не ўцёк ад яго. Праз некалькi гадзiн прыходзiць з замка служанка ды кажа Гансу, каб ён даў аднаго зайца, - ёй загадана, маўляў, засмажыць яго для гасцей. Але Ганс хутка сцямiў, да чаго справа хiлiцца, ды сказаў служанцы, што не дасць ёй анiводнага, бо яму за кожнага зайца перад каралём адказваць давядзецца. З'явiлася служанка яшчэ раз увечары з такою самаю просьбай, але Ганс ёй сказаў, што вось калi сама каралеўна, маўляў, з'явiцца, дык ён дасць ёй зайца. Далажыла служанка пра гэта ў замку, i вось пайшла сама каралеўна да Ганса. I падышоў у гэты час да Ганса той маленькi чалавечак ды спытаўся, што ён робiць.

- Эх, вось павiнен напапасваць я цэлую сотню зайцоў, ды так, каб нiводзiн не ўцёк з чарады, а за гэта ажанюся я з каралеўнай i каралём зраблюся.

- Добра, - сказаў чалавечак, - вось табе ражок, як толькi якi-небудзь з зайцоў уцячэ, зайграй у яго, i заяц вернецца назад.

I вось, калi з'явiлася каралеўна, паклаў ёй Ганс зайца ў фартушок. Але не прайшла яна i ста крокаў, як зайграў Ганс у свой ражок, i заяц - скок з фартушка! Ды вярнуўся ў чараду.

Надышоў вечар, зайграў Ганс у свой ражок, сабраў усю чараду вакол сябе, пералiчыў усiх зайцоў ды пагнаў iх да замка. Быў кароль надта здзiўлены, што здолеў Ганс цэлую сотню зайцоў напапасваць i што нiводзiн не ўцёк; а ўсё-ткi не хацеў выдаць дачку за Ганса ды сказаў:

- Ты спачатку здабудзь мне пяро з крыла птушкi Грыфа!

Доўга не думаючы, падаўся Ганс у дарогу i смела пакрочыў наперад.

Увечары падышоў ён да нейкага замка, папрасiўся пераначаваць; i прыняў яго ўладар замка вельмi ветлiва ды спытаўся, куды ён iдзе.

Кажа Ганс у адказ:

- Я iду да птушкi Грыфа.

- Вось як, да птушкi Грыфа? Гэтая птушка ўсё ведае. А я якраз згубiў ключ ад куфэрачка з грашыма i нiяк не магу знайсцi яго. Папрасiў бы ты птушку Грыфа сказаць, дзе мне ключ знайсцi.

- Добра, - згадзiўся Ганс, - абавязкова спытаюся.

Рана ранiчкай выйшаў Ганс, iшоў-iшоў i прыйшоў да другога замка i ў iм таксама застаўся начаваць. Калi людзi даведалiся, што iдзе ён да птушкi Грыфа, яму сказалi, што ў гаспадароў замка хворая дачка; ужо ўсе лекi перавыпрабавалi, нiшто ёй не дапамагае; дык цi нельга, маўляў, спытацца ў птушкi Грыфа, чым вылекаваць дачку.

Ганс адказаў, што ахвотна зробiць гэта, ды падаўся далей ў дарогу. Падыходзiць да ракi, бачыць, што на ёй замест парому велiзарны чалавек на сабе людзей пераносiць.

Спытаўся чалавек у Ганса, куды ён iдзе.

- Iду да птушкi Грыфа, - адказаў Ганс.

- Ну, калi ты прыдзеш да птушкi Грыфа, дык спытайся ў яе, цi доўга мне яшчэ ўсiх людзей на сабе цераз рэчку пераносiць?

Ганс сказаў:

- Дальбог, абавязкова спытаюся!

I перанёс яго чалавек на плячах цераз раку. Нарэшце прыйшоў Ганс да хаты птушкi Грыфа, але была ў хаце толькi ягоная жонка; а Грыфа-птушкi не было. I спыталася Грыфава жонка, што яму трэба? Ганс усё распавёў: што, маўляў, патрэбна яму пяро з крыла птушкi Грыфа; i хацеў бы ён яшчэ задаць яму пытаннi людзей, якiх ён напаткаў па дарозе: што згублены, маўляў, у адным замку ключ ад куфэрка з грашыма, i трэба спытацца ў Грыфа, дзе яго знайсцi; а ў другiм замку гаспадарова дачка хварэе, i анiхто не ведае, як яе вылекаваць; i што ёсць на рацэ перавозчык, дык чаму ён павiнен бясконца пераносiць людзей цераз раку на сабе.

I кажа жонка птушкi Грыфа:

- Доўга, любы мой дружа, нельга з птушкай Грыфам гутарыць ахрышчанаму чалавеку, бо ён з'ядае iх усiх! Калi птушка Грыф вернецца, ты схавайся пад ложак, ды ляжы там; я буду пытацца ў яго, а ты адказы ягоныя ўважлiва слухай, а ўначы, калi ён будзе моцна спаць, ты i вырвi ў яго пяро з крыла.

Ганс так i зрабiў, забраўся пад ложак ды лёг там. Пад вечар вярнуўся Грыф-птушка дадому, i толькi ўвайшоў у пакой, кажа да жонкi:

- Жонка, чую-чую ахрышчанага чалавека.

- Так, - кажа жонка, - быў тут адзiн такi ды пайшоў.

I птушка Грыф змоўк, нiчога не сказаўшы на гэта. А ўначы, ледзь толькi ён моцна заснуў i захроп, вылез Ганс з-пад ложка ды вырваў у яго пяро з крыла.

Раптам прачнуўся птушка Грыф i кажа:

- Жонка, я чую ахрышчанага чалавека i мне здаецца, што нехта мяне па крыле драпнуў.

Кажа жонка:

- Гэта, вiдаць, табе саснiлася, - я ўжо казала табе: быў тут адзiн ахрышчаны, ды пайшоў. Ён расказваў мне пра ўсялякую ўсялячыну. Быццам у нейкiм замку ключ згубiўся ад куфэрачка з грашыма, i анiяк не могуць яго знайсцi.

- Вось дурнi! - сказаў Грыф-птушка. - Ключ жа ляжыць пад парогам за дзвярыма ў драўлянай хаце.

- I расказваў ён мне яшчэ, што ў адным замку дачка гаспадароў хварэе i не могуць знайсцi сродку, каб яе вылекаваць.

- Вось жа дурнi! - сказаў Грыф-птушка. - Гэта ж сядзiць пад парогам у склепе рапуха, ёсць у яе там гняздо, яна звiла яго з валасоў той дзяўчыны. Трэба валасы гэтыя ў рапухi забраць, i дзяўчына зноў будзе здаровая.

- Ды яшчэ расказваў ён, што недзе чалавек замест парому на плячах людзей пераносiць цераз раку.

- Вось дурань! - сказаў Грыф-птушка. - Варта яму ўсяго толькi аднаго з сябе скiнуць, i не будзе ён болей нiколi пераносiць нiкога.

Ледзь толькi ўзялося на свiтанак, узняўся Грыф-птушка ды паляцеў. Вылез Ганс з-пад ложка, узяў з сабой цудоўнае пяро ды ўсё добра запомнiў, што казаў Грыф-птушка - i пра ключ, i пра хворую дзяўчыну ў замку, i пра перавозчыка. А Грыфава жонка ўсё гэта яму яшчэ раз паўтарыла, каб ён не забыў чаго. Потым ён зноў падаўся ў дарогу. Але спачатку прыйшоў на раку да перавозчыка, i калi той спытаўся, што адказаў Грыф-птушка, Ганс сказаў:

- Ты спачатку мяне перанясi, а потым я табе скажу.

Перанёс яго на другi бераг перавозчык, i сказаў яму Ганс, што варта яму ўсяго толькi аднаго скiнуць з сябе ў ваду, i яму нiкога больш пераносiць не давядзецца. Дужа ўзрадаваўся перавозчык i прапанаваў| яму ва ўдзячнасць перанесцi яго яшчэ раз. Але Ганс адмовiўся. Няхай, маўляў, паберажэ свае сiлы, што ён i гэтым задаволены, - ды пайшоў сабе далей.

Прыйшоў ён да таго замка, дзе была дачка хворая; пасадзiў яе сабе на плечы, бо яна хадзiць сама не ўмела, аднёс яе па прыступках у склеп, выцягнуў жабiна гняздо з-пад нiжняй прыступкi, падаў яго ў рукi хворай, - i яна той жа час акрыяла, саскочыла з ягоных плячэй ды пабегла па прыступках уверх зусiм здаровая. Вялiкая радасць была ў бацькi з маткаю, яны абдарылi Ганса залатымi ды срэбнымi падарункамi i гатовыя былi аддаць яму ўсё, што б ён нi пажадаў.

Прыйшоў Ганс да другога замка i адразу накiраваўся ў драўляную хату, - i сапраўды знайшоў ён там пад парогам ключ i прынёс яго гаспадару замка. I гэты таксама дужа ўзрадаваўся i даў Гансу за гэта ва ўзнагароду шмат золата, што захоўвалася ў яго ў куфэрку, i яшчэ нямала ўсялякага дабра, - кароў, i авечак, i коз.

Калi Ганс вярнуўся з усiмi гэтымi падарункамi - з грашыма, золатам, срэбрам, з каровамi, авечкамi ды козамi, кароль спытаўся ў яго, дзе ён усё гэта здабыў? I Ганс яму распавёў, што птушка Грыф дае кожнаму ўсё, што той пажадае. I падумаў кароль, што i ён мог бы бадай што, атрымаць не меней, i падаўся ў дарогу да птушкi Грыфа. Але калi ён падышоў да перавоза, а пасля Ганса ён з'явiўся туды першы, дык перавозчык адразу ж i скiнуў яго з сябе ў раку, i кароль патануў. А Ганс ажанiўся з каралеўнай i зрабiўся каралём.

МАЛЕНЬКIЯ ЧАЛАВЕЧКI

Жыў на свеце шавец. Грошай у яго зусiм не было. I гэтак ён нарэшце збяднеў, што застаўся ў яго толькi адзiн кавалак скуры на пару ботаў. Выкраiў пад вечар ён з гэтай скуры загатоўкi для ботаў i падумаў: "Лягу я спаць, а заўтра падымуся раней i пашыю боты".

Так ён i зрабiў: лёг i заснуў. А ранiцай прачнуўся, памыўся i хацеў садзiцца за працу - боты шыць. Але глядзiць - работа яго ўжо гатова - пашыты боты.

Вельмi здзiвiўся шавец. Ён не ведаў нават, як такi выпадак можна растлумачыць.

Узяў ён боты i пачаў iх уважлiва разглядваць.

Як добра былi яны пашыты! Нi аднаго шыўка няправiльнага. Адразу было вiдаць, што адмысловы майстар тыя боты шыў. А хутка знайшоўся i пакупнiк на боты. I так яны яму спадабалiся, што заплацiў ён за iх вялiкiя грошы. Змог цяпер шавец купiць сабе скуры на дзве пары ботаў. Скроiў ён вечарам дзве пары i думае: "Лягу я зараз спаць, а ранiцай на зары ўстану i пачну шыць".

Падняўся ён ранiцай, памыўся, глядзiць - гатовы абедзве пары ботаў.

Пакупнiкi зноў хутка знайшлiся. Вельмi iм спадабалiся боты. Заплацiлi яны шаўцу вялiкiя грошы, i змог той купiць сабе скуры на цэлыя чатыры пары ботаў.

На наступную ранiцу i гэтыя чатыры пары былi гатовы.

I так пайшло з гэтага часу кожны дзень. Што скроiць вечарам шавец, тое да ранiцы пашыта ўжо.

Скончылася ў шаўца беднае ды галоднае жыццё.

Аднойчы вечарам скроiў ён, як заўсёды, боты, але перад сном раптам гаворыць сваёй жонцы:

- Слухай, жонка, а што, калi сёння ноччу не класцiся спаць, а паглядзець, хто гэта нам боты шые?

Жонка абрадавалася i сказала:

- Зразумела, не будзем класцiся, давай паглядзiм.

Запалiла жонка свечку на стале, потым схавалiся яны ў кутку пад адзеннем i пачалi чакаць.

I вось роўна ў поўнач прыйшлi ў пакой маленькiя чалавечкi. Селi яны за шавецкi стол, узялi сваiмi маленькiмi пальчыкамi накроеную скуру i пачалi шыць.

Яны так жвава i хутка тыкалi шыламi, шылi ды пастуквалi малаткамi, што шавец ад здзiўлення не мог адарваць ад iх вачэй. Яны працавалi да таго часу, пакуль не пашылi ўсе боты. А калi апошняя пара была гатова, саскочылi чалавечкi са стала i адразу знiклi.

Ранiцай жонка кажа мужу:

- Маленькiя чалавечкi зрабiлi нас багатымi. Трэба i нам зрабiць для iх што-небудзь добрае. Прыходзяць чалавечкi да нас па начах, адзення на iх няма, i, напэўна, iм вельмi холадна. Ведаеш, што я прыдумала: пашыю я кожнаму з iх куртачку, кашульку i штонiкi. А ты iм боцiкi змайструй.

Выслухаў жонку муж i гаворыць:

- Добра ты прыдумала. Вось жа яны, мусiць, абрадуюцца!

Аднойчы вечарам паклалi яны свае падарункi на стол замест выкраенай скуры, а самi зноў схавалiся ў кутку i пачалi чакаць маленькiх чалавечкаў.

Роўна ў поўнач, як заўсёды, прыйшлi ў пакой маленькiя чалавечкi. Яны скочылi на стол i хацелi адразу ж узяцца за работу. Але глядзяць - на стале замест скроенай скуры ляжаць чырвоныя кашулькi, касцюмчыкi i стаяць маленькiя боцiкi.

Адразу здзiвiлiся маленькiя чалавечкi, а пасля вельмi абрадавалiся.

Хутка-хутка адзелi свае прыгожыя касцюмчыкi i боцiкi, затанцавалi i заспявалi:

- Славiм мы ўборы хорам

Болей нечага тужыць!

Рады мы сваiм уборам

I не будзем боты шыць!

Доўга спявалi, танцавалi i скакалi цераз крэслы i лаўкi маленькiя чалавечкi. Потым яны знiклi i больш ужо не прыходзiлi шыць боты. Але шчасце i ўдача не пакiдалi з таго часу шаўца праз усё яго доўгае жыццё.

ШЭСЦЬ СЛУГ

Даўным-даўно жыла старая каралева. Была яна вядзьмарка. А дачка яе прыгажуня на ўвесь белы свет. Але яна пра яе мала клапацiлася. Усё болей пра сваё вядзьмарства.

Прыходзiць, напрыклад, да дачкi жанiх. А яна яму свае заданнi дае. Хлопец дзеля нявесты пагаджаецца, а таго не ведае, што заданнi ў старой каралевы вядзьмарскiя, iх нельга выканаць. Вось i ставiлi смельчакоў на каленi, адсякалi iм галовы.

Пачуў адзiн каралевiч пра незвычайную прыгажосць дзяўчыны, кажа свайму бацьку:

- Дазвольце мне схадзiць у сваты да прыгажунi.

- Я не магу табе дазволiць, - адказаў кароль. - Калi пойдзеш туды, то назад ужо не вернешся.

Пасля гэтага каралевiч моцна захварэў. Праляжаў у ложку ажно сем гадоў. Нiводзiн лекар не мог яго вылечыць. Зразумеў бацька, што сын жыве адной надзеяй, i з сумам у сэрцы сказаў:

- Адпраўляйся да прыгажунi i паспрабуй шчасця. Я бяссiльны табе дапамагчы.

Як пачуў гэта каралевiч, падняўся з ложка, адчуў сябе здаровым. Весела рушыў у шлях-дарогу.

Ехаў ён на канi цераз пустку, бачыць, ляжыць у полi як бы вялiкая капа сена. Пад'ехаў блiжэй i вачам сваiм не паверыў. Там ляжаў вялiзны чалавек. Пуза ў яго было падобна на невялiкi пагорак. Убачыў таўстун вандроўнiка, падняўся ў поўны рост, кажа:

- Калi вам патрэбен слуга, вазьмiце мяне з сабою.

Каралевiч засумняваўся:

- Ды што мне з такiм цельпуком рабiць?

- О, - сказаў таўстун, - гэта што, вось калi я раздзьмуся ва ўсю моц, то стану ў тры тысячы разоў таўсцейшым.

- Калi так, - пагадзiўся каралевiч, - ты мне спатрэбiшся. Iдзi за мной!

Пайшоў таўстун за каралевiчам. Праз нейкi час сустрэлi яны яшчэ аднаго чалавека. Той ляжаў на зямлi вухам да травы.

- Што ты тут робiш? - спытаў каралевiч.

- Прыслухваюся, - адказаўчалавек.

- Да чаго?

- Прыслухваюся, што цяпер робiцца ў свеце. Ад мяне нiчога не ўтоiцца. Я чую нават, як расце трава.

Каралевiч пацiкавiўся:

- Скажы, што ты чуеш у двары старой каралевы, у якой дачка прыгажуня?

- Чую, як меч свiшча, галаву жанiху адсякаюць.

Каралевiч вырашыў:

- Ты мне спатрэбiшся. Iдзi за мной!

Рушылi яны далей. У хуткiм часе прыкмецiлi чалавечыя ногi са ступнямi. Праехалi яшчэ нямала пакуль убачылi тулава, а пасля i саму галаву.

- Эй! - здзiвiўся каралевiч. - Ты доўгi, як вялiкi канат.

- Гэта што, - адказаў незнаёмец, - калi я выцягнуся як след, то зраблюся ў тры тысячы разоў даўжэйшым i большым за самую высокую гару на зямлi. Я мог бы служыць вам, калi возьмеце з сабой.

- Iдзi за мной! Ты мне спатрэбiшся.

Па дарозе сустрэлi яшчэ аднаго чалавека. Той сядзеў з завязанымi вачыма.

- Можа, у цябе вочы хворыя? - спытаў каралевiч.

- Ды не, - адказаў незнаёмец, - калi я здыму павязку i зiрну на што-небудзь, то ўсё разляцiцца на кавалкi.

- Добра, iдзi за мной! Ты мне спатрэбiшся.

Пайшлi яны далей усе разам. Ды раптам знайшлi на дарозе новага чалавека. Ён ляжаў на самым сонцапёку i трымцеў. Яго калацiла так, што зуб на зуб не трапляў.

- Чаму табе так холадна? - спытаў каралевiч.

- Ах, - адказаў чалавек, - у мяне такая натура: чым гарачэй у прыродзе, тым халадней мне, i наадварот: чым халадней, тым мне гарачэй. На лёдзе я пакутую ад спёкi, а ў агнi - ад холаду.

- Дзiўны чалавек! - сказаў каралевiч. - Калi хочаш мне служыць, то iдзi за мной.

Пайшлi яны далей. Бачаць, стаiць чалавек, узiраецца ў горы.

- Што ты там бачыш? - цiкавiцца каралевiч.

- У мяне такi востры зрок, што я ўсё бачу праз лес, поле, горы, далiны. Праз увесь свет бачу!

Сказаў каралевiч:

- Калi хочаш, iдзi за мной. Такога ў мяне яшчэ няма.

Так з шасцю сваiмi слугамi каралевiч завiтаў у горад, дзе жыла старая каралева. Ён не аб'явiў, хто такi, а сказаў:

- Калi вы згодны выдаць за мяне вашу дачку-прыгажуню, я выканаю ўсё, што загадаеце.

Узрадавалася вядзьмарка, што зноў трапiў да яе такi цудоўны юнак, i кажа:

- Я задам табе трайную задачу. Калi выканаеш кожную з iх, станеш мужам маёй дачкi.

- Якая твая першая задача? - спытаў каралевiч.

- Ты павiнен дастаць мой пярсцёнак, якi я ўпусцiла ў Чырвонае мора.

Вярнуўся каралевiч дамоў да сваiх слуг, расказаў i пра свой клопат.

Адгукнуўся той, якi меў востры зрок:

- Я пагляджу, дзе пярсцёнак ляжыць.

Зiрнуў ён у глыб мора, сказаў:

- Вiсiць ён там на вострым каменi.

За далейшую працу ўзялiся Даўгалыгi i Таўстун. Падышлi яны да мора. Таўстун улёгся на зямлю, падставiў рот да вады. I паплылi хвалi яму ў рот, як бы ў бездань якую. Выпiў ён усё мора. Стала яно сухое, як луг. Тады нагнуўся Даўгалыгi i дастаў рукой пярсцёнак.

Узрадаваўся каралевiч, калi атрымаў знаходку. Панёс старой каралеве. Здзiвiлася тая i кажа:

- Так, гэта мой пярсцёнак! Першую задачу ты выканаў. Цяпер чарга за другой. Бачыш, вунь на лузе перад маiм замкам пасвяцца трыста быкоў. Ты павiнен iх усiх з'есцi. Разам са скурай, поўсцю, косткамi, рагамi. А ўнiзе ў склепе стаiць трыста бочак вiна. Ты павiнен iх усе выпiць. Калi ад быкоў застанецца хоць адна валасiнка, а ад вiна хоць адна кропля, развiтвайся са сваiм жыццём.

Каралевiч удакладнiў:

- А цi можна да сябе гасцей запрасiць? Без людзей i абед нясмачны.

Злосна засмяялася старая i адказала:

- Каб не быць табе ў адзiноце, запрасi каго-небудзь. Але толькi аднаго!

Пайшоў каралевiч да сваiх слуг i сказаў Таўстуну:

- Будзеш маiм госцем.

А той даўно марыў уволю наесцiся. Раздзьмуўся Таўстун i з'еў трыста быкоў. I валасiнкi ад iх не засталося. Пасля ў адзiн мiг выпiў усё вiно з бочак. Вылiзаў да апошняй кроплi на затычцы.

Закончыўся абед. Каралевiч з'явiўся да старой, паведамiў, што другая яе задача выканана. Здзiвiлася тая i кажа:

- Гэтага яшчэ нiводзiн чалавек выканаць не мог. Але ёсць для цябе яшчэ трэцяя задача. Вечарам я прывяду ў тваю спальню сваю дачку. Калi будзеце сядзець побач, глядзi, каб не заснуў. Я сама праверу апоўначы. Калi заснеш загiнеш!

Падумаў каралевiч: "Гэта лёгкая задача. Хiба можна заснуць з маладой дзяўчынай?" Ён усё-ткi клiкнуў сваiх слуг, параiўся з iмi, а пасля прапанаваў:

- Хто ведае, на якую хiтрасць заманьвае вядзьмарка. Прашу вас: пастойце на варце, сачыце, каб дзяўчына не выйшла з маёй спальнi.

Вечарам з'явiлася старая са сваёй дачкой i перадала яе ў рукi каралевiчу. Абкруцiўся Даўгалыгi вакол iх, а Таўстун стаў ля дзвярэй. Нiводная душа не змагла туды трапiць.

Сядзелi маладыя моўчкi. Месячык высвечваў прыгожы твар дзяўчыны. Каралевiч не зводзiў вачэй з нявесты. Пачуццё радасцi i кахання агарнулi яго душу. Так доўжылася да адзiнаццацi гадзiн. Ды раптам вядзьмарка напусцiла на ўсiх свае чары. Усе заснулi. У гэты мiг дзяўчына знiкла.

Прачнулiся яны, калi да апоўначы заставалася ўсяго пятнаццаць хвiлiн.

- Вох, якое няшчасце! - усклiкнуў каралевiч. - Цяпер я загiну.

Даўгалыгi i Таўстун таксама адчувалi сябе няёмка: падвялi гаспадара. Тады ўмяшаўся Слухач:

- Цiха, дайце мне прыслухацца.

Паслухаў ён крыху i кажа:

- Яна сядзiць на скале i плача. Iсцi да яе - трыста гадзiн. Даўгалыгi, калi выцягнецца ў поўны рост, зможа дайсцi да яе за некалькi крокаў.

- Добра, - адказаў Даўгалыгi, - але хай са мной пойдзе Вастравокi.

Так яны i зрабiлi.

У адзiн мiг слугi каралевiча былi ля скалы. Зняў Вастравокi павязку з вачэй, толькi зiрнуў на высокую скалу, яна i развалiлася на тысячу кавалкаў. Узяў Даўгалыгi дзяўчыну на рукi i тут жа прынёс яе назад. Перанёс i свайго сябра Вастравокага.

Не паспеў гадзiннiк прабiць дванаццаць, а маладыя зноў сядзелi ў пакоi, бадзёрыя i вясёлыя, як бы нiколi не развiтвалiся.

Убачыла iх вядзьмарка, затрэслася ад злосцi, перапалохалася i сказала сама сабе:

- Гэты жанiх мацнейшы за мяне!

Што ж, трэба выдаваць дачку замуж. I тут вядзьмарка выкарыстала свой апошнi шанец. Яна падгаварыла дачку, каб тая прызначыла сваё выпрабаванне для жанiха. I дачка прыдумала.

Яна загадала прывезцi ранiцай трыста вязанак дроў. Распалiлi касцёр, i каралеўна папрасiла каго-небудзь са слуг сесцi на вогнiшча. Яна думала так: нiхто не захоча смажыцца на агнi. Тады, можа, сам каралевiч будзе гатовы ўвайсцi ў касцёр. А гэта смерць для яго, пра што марыць яе мацi.

Слугi сказалi каралевiчу:

- Мы тое-сёе для цябе зрабiлi. Цяпер чарга Мерзляку праявiць сябе.

- Я не супраць! - адгукнуўся той.

Склалi дровы, пасадзiлi пасярод iх Мерзляка, падпалiлi. Зыркi касцёр гарэў цэлых тры днi. Калi полымя згасла, бачаць усе дзiўны малюнак: стаiць Мярзляк на папялiшчы i дрыжыць, што асiнавы лiст, кажа:

- За ўсё сваё жыццё так холадна не было, як у гэтыя днi...

I давялося цудоўнай дзяўчыне даць згоду выйсцi замуж за невядомага юнака. А вядзьмарка нiяк не магла супакоiцца, усё паўтарала: "Як перанесцi такую ганьбу".

Вось паехалi маладыя ў царкву павянчацца. Вядзьмарка паслала наўздагон iм сваё войска. Загадала: знiшчыць усё, што трапiцца на шляху, i вярнуць назад дачку.

Але гэты загад падслухаў каралевiчаў слуга Слухач. Пытаецца ў Таўстуна:

- Як нам цяпер быць?

Таўстун ведаў што рабiць. Ён некалi выпiў цэлае мора. Цяпер варта было яму плюнуць раз-другi i разлiлося за карэтай вялiкае возера. Вядзьмарчына войска ў тым возеры ўтапiлася.

Даведалася пра бяду вядзьмарка i паслала наўздагон маладым сваiх закаваных у браню коннiкаў. Слухач пачуў звон i ляск даспехаў, зняў у Вастравокага павязку з вачэй, - палопалiся коннiкi, што шклiны.

Далей жанiх i нявеста ехалi спакойна. Абвянчалiся ў царкве. Першымi iх павiншавалi верныя слугi i сказалi:

- Вашы жаданнi выкананы. Мы вам больш не патрэбны. Пойдзем падарожнiчаць далей ды шукаць сваё шчасце.

Развiталiся. Слугi пайшлi сваёй дарогай. Маладажоны - сваёй.

Вырашыў каралевiч выпрабаваць сваю маладую жонку. У паўгадзiны хадзьбы ад замка была вёска. Пасвiў ля яе свой статак свiнапас. Пад'ехалi яны да яго, каралевiч i кажа жонцы:

- А цi ведаеш ты, хто я? Я ж зусiм не каралевiч, а свiнапас. А той вунь, хто пасе свiней, мой родны бацька. Нам трэба яму дапамагчы.

Выйшаў каралевiч з карэты, зайшоў у харчэўню, тайна шапатнуў гаспадарам, каб тыя ноччу аднялi ў каралевы плацце.

Прачнулася яна ранiцай, а няма ў што адзецца. Дала ёй гаспадыня сваю старую спаднiцу ды шарсцяныя панчохi, зрабiла выгляд, што гэта вялiкi падарунак, сказала:

- Каб не ваш муж, я вам не дала б нiчога.

I паверыла каралеўна, што яе муж i напраўду свiнапас. Пачала разам з iм пасвiць статак. Дакарала сябе: "Я гэтага заслужыла за свае высакамер'е i ганарыстасць".

Так прадаўжалася восем дзён. Ногi каралеўны пакрылiся ранамi. Далей трываць яна не могла. Тады падышлi да яе двое сялян, пытаюцца:

- А цi ведаеце вы, хто ваш муж?

- Як жа, ведаю, - кажа, - ён - свiнапас. Ён толькi што пайшоў, каб выручыць крыху грошай за перавяслы i аборы.

А сяляне ёй адказваюць:

- Пойдземце з намi, мы адвядзем вас да яго.

Прывялi каралеўну ў замак. Увайшла яна ў залу, бачыць, стаiць там яе муж у каралеўскiм уборы. Але яна яго не пазнала, пакуль ён не кiнуўся да яе ды не пацалаваў.

У апраўданне каралевiч сказаў:

- Мiлая, я так багата з-за цябе пакутаваў, што i ты павiнна была дзеля мяне пацярпець.

Адсвяткавалi яны сапраўднае вяселле. Пачалi шчаслiва жыць.

НЕРАЗУМНЫ ГАНС

Прыйшоў Ганс да мацi.

- Бывай, - кажа, - матухна.

Мацi пытае:

- Ты куды, Ганс, сабраўся?

Ганс адказвае:

- Iду Грэтэль праведаць, матухна.

Мацi кажа:

- Глядзi ж, будзь разумны.

Ганс адказвае:

- Буду, матухна.

Мацi кажа:

- Бывай, Ганс.

Ганс адказвае:

- Бывай, матухна.

Прыйшоў Ганс да Грэтэль.

- Добры дзень, Грэтэль.

- Добры дзень, Ганс. Што ты мне ў падарунак прынёс?

- Нiчога не прынёс, - кажа Ганс. - Ты сама мне што-небудзь падары.

Грэтэль дала яму iголку. Ганс кажа:

- Бывай, Грэтэль.

Грэтэль адказвае:

- Бывай, Ганс.

Узяў Ганс у Грэтэль iголку, пхнуў яе ў сена на возе i пайшоў за возам дадому. Прыйшоў Ганс дадому.

- Добры вечар, матухна, - кажа Ганс.

- Добры вечар, Ганс, - адказвае мутухна, - дзе ты быў?

- У Грэтэль я быў, - кажа Ганс.

- Што ты ёй падарыў? - пытае матухна.

- Нiчога не падарыў, сам ад яе ў падарунак iголку атрымаў.

- А дзе ж гэта iголка, Ганс? - пытае матухна.

- У сена на возе ўваткнуў.

- Неразумна ты зрабiў, Ганс, - кажа матухна. - Табе б яе да рукава прыкалоць.

- Добра, - кажа Ганс, - у другi раз так i зраблю.

Сабраўся зноў Ганс у дарогу.

Мацi кажа:

- Ты куды, Ганс, сабраўся?

Ганс адказвае:

- Iду Грэтэль праведаць, матухна.

Мацi кажа:

- Глядзi ж, будзь разумны, Ганс.

Ганс адказвае:

- Буду, матухна.

Мацi кажа:

- Бывай, Ганс.

Ганс адказвае:

- Бывай, матухна.

Прыйшоў Ганс да Грэтэль.

- Добры дзень, Грэтэль.

- Добры дзень, Ганс. Што ты мне ў падарунак прынёс?

- Нiчога не прынёс, - кажа Ганс. - Ты мне што-небудзь падары.

Грэтэль дала яму ножык.

Ганс кажа:

- Бывай, Грэтэль.

Грэтэль кажа:

- Бывай, Ганс.

Узяў Ганс ножык, уваткнуў ён яго ў рукаў i пайшоў дадому.

Прыйшоў Ганс дадому, а ножыка ў рукаве няма. Толькi дзiрка ў рукаве засталася.

- Добры вечар, матухна, - кажа Ганс.

- Добры вечар, Ганс, - адказвае матухна. - Дзе ты быў?

- У Грэтэль я быў, - кажа Ганс.

- Што ты ёй падарыў? - пытае матухна.

- Нiчога не падарыў. Сам ад яе ў падарунак ножык атрымаў.

- А дзе гэты ножык, Ганс?

- Ды я яго ў рукаў уваткнуў, ён i згубiўся.

- Неразумна ты зрабiў, Ганс, - кажа матухна. - Трэба было табе ножык у сумку пакласцi.

- Добра, - кажа Ганс, - у другi раз так i зраблю.

Вось зноў сабраўся Ганс у дарогу.

Мацi кажа:

- Ты куды, Ганс, сабраўся?

Ганс адказвае:

- Iду Грэтэль праведаць, матухна.

Мацi кажа:

- Глядзi ж, будзь разумны.

Ганс адказвае:

- Буду, матухна.

Мацi кажа:

- Бывай, Ганс.

Ганс адказвае:

- Бывай, матухна.

Прыйшоў Ганс да Грэтэль.

- Добры дзень, Грэтэль.

- Добры дзень, Ганс. Што ты прынёс мне ў падарунак?

- Нiчога не прынёс, - кажа Ганс. - Ты мне што-небудзь падары.

Грэтэль падарыла яму маленькую казу.

Ганс кажа:

- Бывай, Грэтэль.

Грэтэль кажа:

- Бывай, Ганс.

Узяў Ганс казу, засунуў яе ў сумку i пайшоў дадому.

Прыйшоў Ганс дадому.

- Добры вечар, матухна.

- Добры вечар, Ганс. Дзе ты быў?

- У Грэтэль быў.

- Што ты ёй падарыў?

- Нiчога не падарыў. Сам ад яе маленькую казу атрымаў.

- А дзе ж твая каза, Ганс?

- А я яе ў сумку засунуў, - кажа Ганс. - Яна там i задыхнулася.

- Неразумна ты зрабiў, Ганс, - кажа матухна. - Табе б казу на вяроўку прывязаць.

- Добра, - кажа Ганс, - у другi раз так i зраблю.

Сабраўся Ганс зноў у дарогу.

Мацi кажа:

- Ты куды, Ганс, сабраўся?

Ганс адказвае:

- Грэтэль праведаць, матухна.

Мацi кажа:

- Глядзi ж, будзь разумны.

Ганс адказвае:

- Буду, матухна.

Мацi кажа:

- Бывай, Ганс.

Ганс адказвае:

- Бывай, матухна.

Прыйшоў Ганс да Грэтэль.

- Добры дзень, Грэтэль.

- Добры дзень, Ганс. Што ты мне ў падарунак прынёс?

- Нiчога не прынёс, - кажа Ганс. - Ты мне што-небудзь падары.

Грэтэль дала яму вялiкi кавалак свiнога сала.

Ганс кажа:

- Бывай, Грэтэль.

Грэтэль кажа:

- Бывай, Ганс.

Узяў Ганс кавалак свiнога сала, прывязаў яго да вяроўкi i пацягнуў за сабой. Прыходзiць дадому, а за iм толькi вяроўка цягнецца.

- Добры вечар, матухна, - кажа Ганс.

- Добры вечар, Ганс. Дзе ты быў?

- У Грэтэль быў.

- Што ты ёй падарыў? - пытае матухна.

- Нiчога не падарыў, сам ад яе кавалак свiнога сала атрымаў, - кажа Ганс.

- А дзе ж свiное сала, Ганс?

- Прывязаў я яго да вяроўкi, пацягнуў дадому, ды па дарозе яго, пэўна, сабакi з'елi.

- Неразумна ты зрабiў, Ганс, - кажа матухна. - Табе трэба было сала на галаве несцi.

- Добра, - кажа Ганс, - у другi раз так i зраблю.

I зноў сабраўся Ганс у дарогу.

Мацi кажа:

- Ты куды сабраўся, Ганс?

Ганс адказвае:

- Грэтэль праведаць, матухна.

Мацi кажа:

- Глядзi, будзь разумны.

Ганс адказвае:

- Буду, матухна.

Мацi кажа:

- Бывай, Ганс.

Ганс адказвае:

- Бывай, матухна.

Прыйшоў Ганс да Грэтэль.

- Добры дзень, Грэтэль.

- Добры дзень, Ганс. Што ты мне прынёс у падарунак?

- Нiчога не прынёс, - кажа Ганс. - Ты мне што-небудзь падары.

Грэтэль падарыла Гансу цяляцi.

Ганс кажа:

- Бывай, Грэтэль.

Грэтэль кажа:

- Бывай, Ганс.

Узяў Ганс цяляцi, узвалiў яго сабе на галаву i панёс.

Нясе ён цяляцi на галаве, а цяляцi рвецца, брыкаецца, не хоча ў Ганса на галаве сядзець. Скiнуў Ганс цяляцi ў канаву, а сам прыйшоў дадому ўвесь у сiняках i гузаках.

- Добры вечар, матухна, - кажа Ганс.

- Добры вечар, Ганс, - кажа матухна. - Дзе ты быў?

- У Грэтэль я быў, - кажа Ганс.

- Што ты ёй падарыў? - пытае матухна.

- Нiчога не падарыў. Сам ад яе цяляцi атрымаў.

- А дзе ж цяляцi, Ганс? - пытае матухна.

- Ды я яго на галаве нёс, - кажа Ганс, - а яно дарогай брыкалася-брыкалася i столькi мне гузакоў на iлбе наставiла, што я яго ў канаву кiнуў.

- Неразумна ты зрабiў, Ганс, - кажа матухна. - Ты б цяляцi дубцом пагнаў, травой пакармiў i ў нас у двары да плоту прывязаў.

- Добра, - кажа Ганс, - у другi раз так i зраблю.

Вось зноў сабраўся Ганс у дарогу.

Мацi кажа:

- Ты куды Ганс, сабраўся?

Ганс адказвае:

- Да Грэтэль, матухна.

Мацi кажа:

- Глядзi, будзь разумны.

Ганс адказвае:

- Буду, матухна.

Мацi кажа:

- Бывай, Ганс.

Ганс адказвае:

- Бывай, матухна.

Прыйшоў Ганс да Грэтэль.

- Добры дзень, Грэтэль.

- Добры дзень, Ганс. Што ты прынёс мне ў падарунак?

- Нiчога не прынёс, - кажа Ганс. - Ты мне што-небудзь падары.

- Грэтэль кажа:

- Няма чаго мне табе падарыць, Ганс. Я сама з табой пайду.

Узяў Ганс добры дубчык i пагнаў Грэтэль да сябе дадому.

А дома травы ёй кiнуў i моцна-моцна прывязаў яе да плоту.

Прыходзiць Ганс да мацi.

- Добры вечар, матухна, - кажа Ганс.

- Добры вечар, Ганс, - кажа матухна. - Дзе ты быў?

- У Грэтэль я быў, - кажа Ганс.

- Што ты ёй падарыў? - пытае матухна.

- Нiчога не падарыў, - кажа Ганс. - Сюды яе прывёў.

- А дзе яна? - кажа матухна.

- Ды я яе да плоту ў двары прывязаў i травы ёй пакiнуў.

Пабегла мацi ў двор, а Грэтэль там ужо няма, - толькi вяроўка на плоце матляецца. Збегла Грэтэль.

Так яе Ганс з той пары i не бачыў.

РУМПЕЛЬШЦIЛЬЦХЕН

Жыў калiсьцi на свеце млынар. Быў ён бедны, але была ў яго прыгажуня-дачка. Аднойчы надарылася яму гутарыць з каралём. I вось, каб выклiкаць да сябе павагу, кажа ён каралю:

- Ёсць у мяне дачка, якая можа прасцi з саломы залатую пражу...

Кажа кароль млынару:

- Справа гэта мне вельмi падабаецца. Калi дачка ў цябе такая мастачка, як ты кажаш, то прывядзi яе заўтра да мяне ў палац, я пагляджу, як яна гэта ўмее рабiць.

Прывёў млынар дзяўчыну да караля, адвёў яе кароль у пакой, у якiм было шмат саломы, даў ёй калаўрот, верацяно i сказаў:

- А цяпер прымайся за працу. Але калi ты за ноч да ранiцы не перапрадзеш усю салому ў залатую пражу, то чакай смерцi.

Потым ён сам замкнуў яе, i засталася яна ў пакоi адна.

Вось сядзiць бедная млынарова дачка, не ведае што ёй прыдумаць, як сваё жыццё выратаваць, бо не ўмела яна з саломы залатой пражы прасцi. I зрабiлася ёй так страшна, што яна заплакала. Раптам адчыняюцца дзверы i да яе ў пакой уваходзiць маленькi чалавечак i кажа:

- Добры дзень, маладая млынарка! Чаму ты так горка плачаш?

- Вой, - адказала дзяўчына, - я павiнна перапрасцi салому ў залатую пражу, але не ведаю, як гэта зрабiць.

А чалавечак i кажа:

- Што ты мне дасi, калi я табе яе перапраду?

- Свае каралi, - адказала дзяўчына.

Узяў чалавечак у яе каралi, падсеў да калаўрота, i - турр-турр-турр - тры разы пакруцiцца кола - вось i намотана поўнае матавiла залатой пражы. I так працаваў ён да самай ранiцы i перапраў усю салому, i ўсе матавiлы былi поўныя залатой пражы.

Толькi пачало сонца ўзыходзiць, а кароль ужо тут як тут: убачыў залатую пражу, вельмi здзiвiўся, абрадваўся, але сэрца яго яшчэ больш зрабiлася прагным да золата. I ён загадаў адвесцi млынарову дачку ў другi пакой, а быў ён большы першага i таксама поўны саломы, i загадаў ёй - калi яна даражыць сваiм жыццём - перапрасцi ўсю салому за ноч.

Не ведала дзяўчына, што ёй рабiць, як свайму гору памагчы. Але зноў адчынiлiся дзверы, з'явiўся маленькi чалавечак i спытаў:

- Што ты дасi мне, калi я перапраду табе салому ў золата?

- Дам я табе з пальца пярсцёнак, - адказала дзяўчына.

Узяў чалавечак пярсцёнак, пачаў зноў гудзець калаўротам i да ранiцы перапраў усю салому ў блiскучую залатую пражу.

Убачыўшы цэлыя кучы залатой пражы, кароль абрадваўся, але i гэтага яму было мала, i ён загадаў адвесцi млынарову дачку ў яшчэ большы пакой, якi быў увесь завалены саломай, i сказаў:

- Ты павiнна перапрасцi ўсё гэта за ноч. Калi табе пашанцуе - станеш маёй жонкай.

А сам сабе падумаў: "Хоць яна i дачка млынара, але багацейшай жонкi не знайсцi мне ва ўсiм свеце".

Вось засталася дзяўчына адна, i з'явiўся ў трэцi раз маленькi чалавечак i пытаецца:

- Што ты дасi мне, калi я i на гэты раз перапраду за цябе салому?

- У мяне больш няма нiчога, што б я табе магла даць.

- Тады паабяцай мне свайго першынца, калi станеш каралевай.

"Хто ведае, як яно там складзецца!" - падумала млынарова дачка. Ды i цi было ў яе iншае выйсце? Давялося паабяцаць чалавечку тое, што ён прасiў. I за гэта той яшчэ раз перапраў салому ў залатую пражу.

Прыходзiць ранiцою кароль i бачыць, што ўсё зроблена, як ён хацеў. Наладзiлi вяселле, i прыгожая дачка млынара стала каралевай.

Праз год нарадзiла яна прыгожае дзiця, а пра таго чалавечка i не думала больш. I раптам неяк уваходзiць ён у яе пакой i кажа:

- А цяпер аддай мне тое, што абяцала.

Спалохалася каралева i пачала яму прапаноўваць багаццi ўсяго каралеўства каб толькi ён пакiнуў ёй дзiця. Але чалавечак сказаў:

- Не, жывое мне падабаецца больш, чым усе скарбы ў свеце.

Засумавала каралева, заплакала i пашкадаваў яе чалавечак:

- Даю табе тры днi тэрмiну, - сказаў ён, калi за гэты час ты даведаешся, як мяне зваць, дзiця застанецца ў цябе.

Усю ноч каралева перабiрала ў памяцi розныя iмёны, якiя калi-небудзь чула, а ганца накiравала ездзiць па краiне i збiраць усе iмёны, якiя iснуюць. На другi дзень з'явiўся маленькi чалавечак, i яна пачала пералiчваць усё, што ведала, пачынаючы з Каспара, Мельхiора, Бальцара. Але на кожнае iмя чалавечак адказваў:

- Не, мяне завуць не так.

Тады каралева загадала даведацца, як завуць суседзяў. Цяпер яна называла чалавечку самыя рэдкiя iмёны:

- А можа, цябе завуць Рэпенбiст або Гамельсвадзе або Шнюрбейн?

Але ён адказваў:

- Не, мяне завуць не так.

На трэцi дзень вярнуўся ганец i сказаў:

- Нi аднаго новага iмя знайсцi я не мог, але вось калi я падышоў да высокай гары, парослай густым лесам, дзе жывуць адны лiсы ды зайцы, то ўбачыў маленькую хатку, перад ёй гарэў касцёр i праз яго скакаў смешны, цiкавы чалавечак. Ён скакаў на адной ножцы i крычаў:

- Сёння пяку, заўтра пiва вару,

У каралевы дзiця адбяру.

Ой, добра, што нiхто не знае,

Што Румпельшцiльцхен мяне называюць!

Можаце сабе ўявiць, як абрадвалася каралева, пачуўшы гэта iмя! I вось, калi ў яе пакой неўзабаве ўвайшоў гэты чалавечак i спытаў: "Ну, панi каралева, як жа мяне завуць?", яна спачатку сказала:

- Можа, Кунц?

- Не.

- А можа, Гейнц?

- Не.

- Дык, пэўна, ты Румпельшцiльцхен!

- Гэта табе сам чорт падказаў, сам чорт падказаў! - заенчыў чалавечак i так моцна тупнуў у гневе правай нагой, што правалiўся ў зямлю па самы пояс. А потым шалёна схапiў абедзвюма рукамi левую нагу i сам разарваў сябе папалам.

ЖЫВАЯ ВАДА

Жыў некалi кароль; быў ён хворы, i нiхто ўжо не верыў, што ён зможа калi-небудзь ачуняць. А было ў караля тры сыны; вось зажурылiся яны з-за гэтага, пайшлi ўнiз у каралеўскi сад i заплакалi. Але сустрэўся iм у садзе нейкi дзядок, стаў пра iх гора распытваць. Яны яму гавораць, што iхнi бацька вельмi хворы, вiдаць, памрэ, а дапамагчы яму нiчым немагчыма. А дзядок i кажа:

- Я ведаю яшчэ адзiн сродак, - гэта жывая вада; калi хто той вады нап'ецца, дык зноў ачуняе; але ваду гэтую знайсцi нялёгка.

Старэйшы сын i гаворыць:

- Вось я гэтую ваду i знайду.

Пайшоў ён да хворага караля, пачаў яго прасiць, каб той адпусцiў яго на пошукi жывой вады, што гэта толькi i можа яго вылечыць.

- Не, - сказаў кароль, - гэтая справа надта небяспечная, лепш ужо мне памерцi.

Але сын доўга яго ўпрошваў, i, нарэшце, кароль пагадзiўся. А прынц падумаў: "Прынясу я гэтую ваду, стану ў бацькi самым любiмым сынам i атрымаю ў спадчыну каралеўства".

I ён рушыў у шлях-дарогу; праехаў ён некаторы час, зiрк - стаiць на дарозе карлiк. Карлiк паклiкаў яго i кажа:

- Куды гэта ты так спяшаешся?

- Дурны малыш, - горда адказаў прынц, - табе пра гэта не трэба ведаць, - i паскакаў далей.

Разгневаўся маленькi чалавек i пажадаў яму зла. Трапiў прынц неўзабаве ў горную цяснiну, i чым далей ён ехаў, тым усё больш сыходзiлiся горы, i нарэшце дарога стала такою вузкаю, што ўжо нельга было i кроку ступiць; немагчыма было i каня павярнуць альбо ўстаць з сядла; i вось апынуўся прынц запёртым у скалах. Доўгi час прачакаў яго хворы кароль, але ён усё не вяртаўся.

Гаворыць тады сярэднi сын:

- Бацька, дазвольце мне паехаць на пошукi жывой вады, - а сам пра сябе падумаў: "Калi брат мой памёр, дык каралеўства дастанецца мне".

Кароль напачатку таксама не хацеў яго адпускаць, але нарэшце саступiў яго просьбам. Паехаў прынц той жа самай дарогаю, што i яго брат, i таксама сустрэўся яму карлiк, якi яго спынiў i запытаўся, куды гэта ён так спяшаецца.

- Эх ты, малыш, - сказаў прынц, - пра гэта ведаць табе не трэба, - i паскакаў далей, нават не азiрнуўшыся.

Але карлiк яго зачараваў, i прынц таксама трапiў, як i яго брат, у горную цяснiну i не мог зрушыцца нi ўзад нi ўперад. Вось так яно здараецца з людзьмi фанабэрыстымi!

Не вярнуўся назад i сярэднi сын, i падахвоцiўся тады iсцi на пошукi жывой вады малодшы сын, i давялося каралю ўрэшце яго адпусцiць.

Сустрэў меншы прынц карлiка, i той запытаўся ў яго таксама, куды гэта ён так спяшаецца. Прынц спынiў каня, пагаварыў з карлiкам, адказаў яму на пытанне i сказаў:

- Я шукаю жывую ваду, - бацька мой ляжыць пры смерцi.

- А ты ведаеш, дзе знайсцi яе?

- Не, - адказаў прынц, - не ведаю.

- Таму, што ты трымаеш сябе, як след i не фанабэрышся, як твае крывадушныя браты, я пакажу табе дарогу да жывой вады. Гэтая вада цячэ з крынiцы ў двары зачараванага замка. Але ты туды трапiць не зможаш, калi я не дам табе жалезнага прутка i двух маленькiх боханаў хлеба. Ты стукнi тым прутком тройчы ў жалезныя вароты замка, i яны тады расчыняцца; ляжаць на двары два iльвы, яны раззявяць пашчу, ты кiнеш кожнаму з iх па бохану, яны будуць маўчаць; але ты не марудзь, набяры сабе жывой вады, пакуль не праб'е поўнач, iнакш вароты зачыняцца i ты апынiшся там запёртым.

Падзякаваў яму прынц, узяў пруток i боханы i рушыў у шлях-дарогу. Калi ён прыехаў туды, усё было, як сказаў яму карлiк. Вароты расчынiлiся пасля трэцяга ўдару прутком, i калi ён задобрыў iльвоў хлебам, ён трапiў у замак i ўвайшоў у вялiкую цудоўную залу; а сядзелi ў той зале зачараваныя прынцы. Паздымаў ён у iх з пальцаў пярсцёнкi; i ляжалi тут жа меч i хлеб i ён узяў iх з сабою. Потым зайшоў ён у пакой, i стаяла там цудоўная дзяўчына. Пабачыўшы яго, яна ўзрадавалася, пацалавала яго i сказала, што ён яе вызвалiў ад злых чараў i можа цяпер атрымаць усё яе каралеўства; а калi ён вернецца праз год назад, дык яны адсвяткуюць з iм вяселле. Потым яна сказала, дзе крынiца з жывой вадою, i што павiнен ён спяшацца i набраць з яе вады, раней, чым праб'е поўнач. Пайшоў прынц далей, зайшоў, нарэшце, у пакой, дзе стаяў прыгожы, толькi што разасланы ложак; а быў бн стомлены i схацелася яму трошкi адпачыць. Ён лёг i заснуў; а калi прачнуўся, прабiла без чвэрцi дванаццаць. Ён ускочыў з перапуду, пабег да крынiцы, зачарпнуў вады ў кубак, якi стаяў там, i паспяшаўся хутчэй назад. Толькi ён выйшаў за вароты, якраз прабiла дванаццаць, i вароты зачынiлiся, ды так моцна, што адарвалi яму кавалак пяткi.

Але яму было радасна i весела, што дастаў ён жывой вады, i ён пайшоў дамоў. Давялося яму праходзiць зноў мiма карлiка. Пабачыў карлiк меч i хлеб i гаворыць:

- Ты здабыў для сябе вялiкае шчасце: гэтым мячом ты можаш разбiць цэлае войска, а гэты хлеб табе есцi i не з'есцi нiколi.

Не схацеў прынц дамоў вяртацца без сваiх братоў i спытаўся:

- Мiлы карлiк, цi не можаш ты мне сказаць, дзе знаходзяцца мае абодва браты? Яны паехалi па жывую ваду i назад да гэтага часу не вярнулiся.

- Яны сядзяць запёртыя памiж дзвюма гарамi, - сказаў карлiк, - я там iх зачараваў, таму што былi яны надта фанабэрыстымi.

Стаў прынц упрошваць карлiка i прасiў яго да таго часу, пакуль той iх не выпусцiў. Але карлiк яго перасцярог i сказаў:

- Ты iх сцеражыся, у iх злое сэрца.

З'явiлiся яго браты, ён узрадаваўся iм i расказаў, што з iм было, - як знайшоў ён жывую ваду, набраў яе поўны кубак, як вызвалiў цудоўную прынцэсу; што будзе яна яго чакаць цэлы год, а пасля яны адсвяткуюць вяселле i ён атрымае вялiкае каралеўства. Потым паехалi яны разам i трапiлi ў такую краiну, дзе былi вайна i голад, i кароль той краiны думаў, што яму давядзецца згiнуць, такая была вялiкая небяспека. Тады пайшоў да таго караля прынц, даў яму хлеба, i кароль накармiў гэтым хлебам усё сваё каралеўства; даў прынц яму меч, - ён разграмiў iм варожае войска i мог з таго часу жыць у мiры i спакоi. Узяў прынц назад свой хлеб i меч, i трое братоў рушылi далей. Але давялося iм пабываць яшчэ ў дзвюх краiнах, дзе панавалi вайна i голад; i прынц даваў каралям кожны раз свой хлеб i меч, - гэтак ён выратаваў тры краiны. Потым селi браты на карабель i паплылi па моры.

Дарогаю старэйшыя браты гавораць адзiн аднаму:

- Меншы ж брат знайшоў жывую ваду, а не мы; бацька аддасць яму за гэта ўсё каралеўства, а яно па праву належыць нам, ён аднiме ў нас наша шчасце.

I яны вырашылi яму адпомсцiць i дамовiлiся памiж сабою малодшага брата загубiць. Яны выбралi час, калi ён моцна заснуў, вылiлi жывую ваду з кубка, забралi яе сабе, а яму налiлi ў кубак горкай марской вады.

Вярнулiся яны дамоў, i прынёс малодшы сын хвораму каралю свой кубак, каб той выпiў з яго i стаў здаровым. Але толькi адпiў ён трошкi горкай марской вады, як расхварэўся яшчэ больш. Стаў ён на хваробу скардзiцца; тады з'явiлiся да яго старэйшыя сыны, пачалi малодшага абвiнавачваць, быццам хацеў ён бацьку атруцiць; прынеслi яму сапраўднай жывой вады i падалi яму напiцца. Толькi ён адпiў той вады, як адчуў, што хвароба ў яго прайшла i стаў ён дужым i здаровым, якiм быў у маладыя гады.

Прыйшлi старэйшыя браты да малодшага, сталi над iм насмiхацца i гавораць:

- Хаця ты жывую ваду i знайшоў i ўжо як стараўся, а ўзнагароду за гэта атрымаем мы. Трэба было быць табе разумнейшым i лепей глядзець; мы яе ў цябе забралi, калi ты заснуў на караблi, а праз год адзiн з нас возьме сабе i цудоўную каралеўну. Але глядзi, сцеражыся, нас не выдай; бацька ж табе не верыць, i калi ты скажаш хоць слова, паплацiшся жыццём, а будзеш маўчаць, дык мы цябе памiлуем.

Раззлаваўся стары кароль на малодшага сына: ён паверыў, што той задумаў яго загубiць. I загадаў ён сабраць прыдворных, каб яго судзiць, i было вырашана яго тайна забiць. Выехаў прынц аднойчы на паляванне, нiчога не падазраючы кепскага, i паехаў разам з iм каралеўскi егер. Яны апынулiся ў лесе зусiм адны, выгляд у егера быў вельмi журботны, i вось кажа яму прынц:

- Што з табою, мiлы мой егер?

А егер адказвае:

- Пра гэта сказаць я не смею, а ўсё-ткi павiнен.

Прынц i гаворыць:

- А ты ўсё мне скажы, я табе дарую.

- Ах, - адказаў егер, - я вас павiнен забiць, мне загадаў гэта кароль.

Спалохаўся прынц i папрасiў:

- Мiлы егер, пакiнь мяне ў жывых; я дам табе сваё каралеўскае адзенне, а ты дай мне ўзамен яго сваё простае.

- Я гэта ахвотна зраблю, - сказаў егер, - усё роўна я страляць бы ў вас не змог.

I яны абмянялiся адзеннем. Вярнуўся егер дамоў, а прынц рушыў далей у лес. Праз некаторы час прыбылi да старога караля для яго малодшага сына тры павозкi золата i каштоўных камянёў; а былi яны прысланыя трыма каралямi, што разбiлi сваiх ворагаў мячом прынца i накармiлi свае каралеўствы яго хлебам. Падумаў стары кароль: "Няўжо мой сын нi ў чым невiнаваты?", - i сказаў сваiм слугам:

- Каб жа мой сын застаўся ў жывых! Як я шкадую, што загадаў яго забiць.

- Ён яшчэ жывы, - сказаў егер, - я не змог адужаць свайго сэрца i выканаць ваш загад, - i ён расказаў каралю ўсё, як было.

Нiбыта камень звалiўся з сэрца караля, i ён загадаў абвясцiць па ўсiх каралеўствах, што сын яго можа вярнуцца назад i будзе iм ласкава прыняты.

Каралеўна загадала пракласцi перад сваiм замкам дарогу, ды каб была яна ўся залатая, блiскучая, i сказала сваiм людзям, што хто па дарозе той будзе скакаць, не зварочваючы, проста да яе, той i ёсць яе сапраўдны жанiх, i яго павiнны прапусцiць, а хто будзе ехаць кружною сцежкай, той не сапраўдны жанiх, i каб яны яго не ўпускалi.

Вось падышоў час, i старэйшы брат падумаў, што трэба хутчэй спяшацца да каралеўны i выдаць сябе за яе вызвалiцеля, i тады ён возьме яе сабе ў жонкi i атрымае да таго яшчэ i каралеўства ў дадачу. Ён выехаў i, пад'язджаючы да замка, пабачыў дзiвосную залатую дарогу i падумаў: "Як шкада скакаць па такой дарозе", i ён звярнуў з яе i паехаў правым бокам па абочыне. Ён пад'ехаў да варотаў, але людзi сказалi яму, што ён не сапраўдны жанiх i няхай, маўляў, едзе сабе адсюль. Хутка пасля таго сабраўся ў шлях-дарогу другi прынц; ён пад'ехаў да залатой дарогi, i толькi ступiў конь на яе капытом, прынц падумаў: "Шкада такую дарогу збiваць", i звярнуў, паехаў левым бокам, па абочыне. Пад'ехаў ён да варотаў, але людзi сказалi, што i ён не сапраўдны жанiх, няхай, маўляў, сабе едзе адсюль. Якраз споўнiўся год, i сабраўся выехаць з лесу да сваёй каханай меншы брат, каб разам з ёю развеяць сваё гора. Сабраўся ён у шлях-дарогу i ўсё думаў толькi пра каралеўну, i так хацелася яму быць хутчэй з ёю, што не заўважыў ён зусiм той залатой дарогi. Паскакаў яго конь проста пасярэдзiне; вось ён пад'ехаў да варотаў, расчынiлiся вароты, i радасна сустрэла яго каралеўна i сказала, што ён - яе вызвалiцель i ўсяму каралеўству гаспадар; i адсвяткавалi вяселле ў вялiкай весялосцi i радасцi. Калi вясельная бяседа закончылася, яна сказала яму, што яго бацька запрашае яго да сябе i даруе яму. Ён паехаў да бацькi i расказаў яму пра ўсё - як падманулi яго браты i як давялося яму пры гэтым маўчаць. Стары кароль хацеў iх пакараць смерцю, але яны селi на карабель i паплылi за мора i з таго часу так назад i не вярнулiся.

ВЫГАДНАЯ СПРАВА

Прывёў селянiн на базар карову i прадаў яе там за сем талераў.

Прадаў карову, атрымаў грошы i пайшоў назад дадому. Вось iдзе ён каля сажалкi i чуе - крычаць у вадзе жабы: "Ква, ква, ква, ква!"

"Вось дурныя жабы, - падумаў селянiн, - якую лухту кажуць. Сем талераў я за карову атрымаў, а зусiм не два".

Падышоў ён да вады i крыкнуў жабам:

- Гэй вы, жабы, каму лепей ведаць: мне цi вам, колькi я атрымаў - сем талераў цi два?

А жабы ўсё крычаць: "Ква, ква, ква, ква!"

- Ну вось, калi не верыце, глядзiце - я iх яшчэ раз пералiчу.

Выцягнуў ён грошы з кiшэнi i пералiчыў усе сем талераў.

А ў жаб, вiдаць, свой лiк быў, i яны зноў пачалi крычаць: "Ква, ква, ква, ква!"

- Ах, вось вы якiя! - закрычаў селянiн. - Усё спрачаецеся ды мне не верыце! Дык бярыце ж, самi лiчыце!

Узяў грошы i кiнуў iх у ваду.

Потым сеў на беразе i стаў чакаць, цi хутка жабы грошы пералiчаць i вернуць яму.

Чакае, чакае, а жабы па-ранейшаму крычаць: "Ква, ква, ква, ква!" I грошай не вяртаюць.

Раззлаваўся тады селянiн i закрычаў:

- Ах, вы, вадаплясьнiцы! Ах, вы, тоўстагаловыя ды лупатыя! Крычаць вы ўмееце так гучна, што ад вашага крыку ў вушах звiнiць, а самi талеры злiчыць не ўмееце! Цi не думаеце вы, лупатыя, што я буду чакаць тут да вечара, калi вы там у сябе падлiк адолееце?

А жабы яму ў адказ: "Ква, ква, ква!"

Зусiм раззлаваўся на iх селянiн, плюнуў ад злосцi i пайшоў дадому.

Мiнула трохi часу, i вырашыў ён прадаць другую карову. Зарэзаў яе i павёз мяса на базар.

Пад'язджае ён да горада, а там каля самай брамы сабак вельмi многа сабралася. А паперадзе ўсiх стаiць вялiзны гончы сабака. Учуў сабака мяса, пачаў скакаць вакол воза i брахаць: "Дай, дай, дай!"

А селянiн кажа яму:

- Бач ты якi хiтры, нездарма кажаш: "Дай, дай". Гэта ты мяса хочаш. Ды я ж не такi дурны, каб яго табе аддаць.

А сабака зноў брэша: "Дай, дай, дай!"

- Ну што з табой рабiць, - сказаў ён. - Ведаю я, у каго ты служыш, пакiну табе мяса. Толькi глядзi: праз два днi прынясi мне за яго грошы, а не то табе дрэнна будзе.

Скiнуў ён усё мяса з воза i паехаў дадому.

А сабакi накiнулiся на мяса i брэшуць: "Дай, дай, дай!"

Пачуў селянiн iхнi брэх i падумаў: "Гэта яны ад вялiкага сабакi сваю долю патрабуюць. Ды цi ж мне не ўсё роўна: плацiць жа ён будзе".

Мiнула два днi.

Прачнуўся селянiн на трэцi дзень ранiцай i думае: "Ну, сёння я багатым стану, сёння мне сабака павiнен грошы прынесцi".

Аднак i дзень прайшоў, i вечар настаў, а грошай нiхто не прынёс.

- Ну i час настаў, - кажа ён, - нiкому верыць нельга. Пайду да гаспадара гэтага сабакi, - гарадскога мяснiка. Няхай ён мне грошы за мяса аддасць.

Так ён i зрабiў.

Прыйшоў да мяснiка i кажа:

- Гэй, гаспадар, аддавай мне грошы за мяса, якое я твайму сабаку прадаў.

- Ды ты што, - кажа мяснiк, - з глузду з'ехаў, цi што?

- Не, - кажа селянiн, - я пры сваiм розуме, плацi грошы.

Тады мяснiк раззлаваўся, схапiў палку i прагнаў яго.

- Iдзi, - кажа, - пакуль цэлы. А калi яшчэ раз сюды прыйдзеш, зноў на сваёй спiне палку адчуеш.

Пайшоў селянiн ад мяснiка.

"Куды, - думае, - iсцi мне цяпер скардзiцца, хто мне дапаможа? Пайду ў каралеўскi палац".

Так ён i зрабiў.

Пусцiлi яго ў палац.

Увайшоў ён у тронную залу, а там сядзяць на троне кароль i каралеўская дачка.

- На што скардзiшся? - пытаецца ў яго кароль. - Хто цябе пакрыўдзiў?

- Ах, - сказаў селянiн, - жабы ў мяне грошы адабралi, сабакi - мяса, а мяснiк мяне за гэта палкай набiў.

Пачаў ён iм падрабязна расказваць пра свае няшчасцi. А дачка каралеўская слухала яго, слухала ды раптам не стрымалася i зарагатала.

Тут кароль i кажа:

- Нi жаб, нi сабак я пакараць не магу, а вось з дачкой маёй ты можаш ажанiцца. Бо яна яшчэ нiколi не смяялася, i я абяцаў аддаць яе замуж за таго, хто першы яе рассмяшыць. Бачыш, якi ты шчаслiвы!

- Ну i зрабiў ласку, - кажа селянiн. - Я зусiм жанiцца не хачу. У мяне дома свая жонка ёсць, навошта мне твая дачка. У мяне хата маленькая, не тое што твой палац, нам i дваiм з жонкай цесна.

Тут кароль раззлаваўся i закрычаў:

- Ты няветлiвы i грубы, вось ты якi!

- Што ж, - адказаў яму селянiн, - сам ведаеш: на свiнцы не шоўк, а шчацiнне.

- Ну, добра, - кажа кароль, - цяпер iдзi прэч. Я табе iншую ўзнагароду прызначу. Днi праз тры заходзь у палац, тады я табе ўсе пяцьсот адсыплю спаўна.

Пайшоў селянiн з палаца, а каля брамы спынiў яго салдат з каралеўскай варты i кажа:

- Ты рассмяшыў каралеўну, дык пэўна, ужо, за гэта атрымаеш добрую ўзнагароду.

- Так, - сказаў селянiн, - неблагую. Мне будзе за гэта пяць сотняў выплачана.

- Паслухай, - кажа яму салдат, - навошта табе столькi грошай, даў бы ты мне трохi!

- Ну што ж, - адказвае селянiн, - дзве сотнi магу табе аддаць. Прыходзь праз тры днi да караля i скажы, каб ён табе iх выплацiў замест мяне.

А тут адзiн гандляр пачуў iх размову, падбег да мужыка i таксама пачаў яго ўгаворваць. Чым, кажа, табе тры днi гэтых грошай чакаць, вазьмi ў мяне зараз сто пяцьдзесят. А ўсе астатнiя я сам у караля атрымаю.

- Давай, - кажа селянiн. - Мне грошы патрэбны.

Праз тры днi ён зноў прыйшоў да караля.

- Здымайце з яго адзенне, - загадвае кароль, - ён павiнен атрымаць свае пяць сотняў.

- Не, - кажа селянiн, - нiчога не атрымаецца. Не мае гэтыя пяць сотняў. Я iх ужо твайму салдату ды аднаму гандляру падараваў.

I сапраўды, прыходзяць у гэты момант салдат i гандляр да караля i патрабуюць: салдат дзвесце, а гандляр трыста.

Так iм i далi: салдату дзвесце розгаў, а гандляру трыста.

Салдата на каралеўскай службе часта бiлi, дык ён асаблiва не гараваў i вытрымаў, а гандляр увесь час крычаў:

- Ой, балiць! Ой, якiя вашы грошы моцныя!

А селянiн пайшоў дадому i ўсю дарогу радаваўся, што так лёгка каралеўскай узнагароды пазбавiўся.

ТРЫ ШЧАСЛIЎЦЫ

У аднаго селянiна былi тры сыны. Неяк паклiкаў ён да сябе ўсiх траiх i сказаў:

- Я ўжо стары i вырашыў, пакуль жывы, падзялiць памiж вамi спадчыну. Грошай у мяне няма, i таму я пакiдаю ў спадчыну аднаму з вас пеўня, другому касу, а трэцяму - кошку. Рэчы не вельмi каштоўныя, але, калi пападуць яны ў добрыя рукi, могуць прынесцi вялiкую карысць. Паспрабуйце ж знайсцi такую краiну, дзе людзi нiколi не бачылi гэтых рэчаў, i тады будзеце шчаслiвымi.

I вось пасля смерцi бацькi пайшоў старэйшы брат са сваiм пеўнем шчасце шукаць. Але куды б ён нi прыходзiў, пеўнi ўсюды былi ўжо знаёмыя. У гарадах ён яшчэ здалёк бачыў пеўняў на вокнах. Гэта былi флюгеры, яны ўвесь час трымалi кiрунак па ветру. А ў вёсках пеўнi так i залiвалiся песнямi на ўсiх дварах. Нiкому гэта птушка не была ў навiну, нiхто на яго пеўня i глядзець не хацеў.

Усё ж нарэшце старэйшаму брату пашанцавала - ён трапiў на востраў, жыхары якога яшчэ нi разу не бачылi пеўня.

- Глядзiце, якая цудоўная птушка! - сказаў старэйшы брат. - На галаве ў яе прыгожая карона, а на нагах шпоры. Яна кожную ноч кукарэкае тры разы, i заўсёды ў адзiн i той жа час. Першы раз яна кукарэкае ў дзве гадзiны, другi раз - у чатыры гадзiны i трэцi раз у шэсць гадзiн ранiцы. А калi яна закукарэкае днём, гэта значыць, што неўзабаве памяняецца надвор'е.

Певень вельмi спадабаўся ўсiм жыхарам горада. Яны не спалi ўсю ноч i ўсё слухалi, як ён звонка выклiкваў час у дзве гадзiны, у чатыры i ў шэсць. А ранiцой яны спыталi, цi не прадаецца птушка i колькi яна каштуе. "Дайце мне за яе гэтулькi золата, колькi можа панесцi асёл", - адказаў старэйшы брат.

- Ды ён амаль задарма аддае такую каштоўную птушку! - усклiкнулi ўсе жыхары вострава.

I яны купiлi пеўня.

Калi старэйшы брат вярнуўся дамоў, браты здзiвiлiся, што ён атрымаў за пеўня так многа грошай.

- Эх, пайду я пашукаю шчасця, - сказаў сярэднi брат. - Магчыма, мне таксама пашанцуе выгадна збыць сваю касу, - i адправiўся ў дарогу.

Але ўсюды, дзе ён праходзiў, былi ў сялян такiя ж косы, як i ў яго.

Нарэшце i яму пашчасцiла трапiць на востраў, дзе людзi яшчэ не бачылi касы. Калi iм трэба было збiраць ураджай, яны прывозiлi на нiву гарматы, стралялi, i гарматныя ядры перабiвалi сцяблiнкi каласоў. Гэта было вельмi непрактычна, таму што ядры то праляталi мiма, то пападалi па самых каласках i псавалi шмат зерня. Ды i грукату было шмат ад стралянiны.

Падышоў сярэднi брат да гэтых людзей i так хутка i бясшумна пачаў касiць, што яны аж раты паразяўлялi ад здзiўлення. Пачалi жыхары вострава прасiць, каб ён прадаў iм касу.

- Дайце мне гэтулькi золата, колькi можа павезцi конь, - сказаў сярэднi брат.

Атрымаўшы тое, што прасiў, ён, задаволены, вярнуўся дамоў.

Нарэшце адправiўся i трэцi брат са сваёй кошкай шчасце шукаць.

Спачатку ў яго ўсё iшло так, як i ў першых двух братоў. Куды б ён нi прыйшоў, усюды было мноства кошак. Але вось i яму пашчасцiла: ён прыплыў да такога вострава, дзе не было нi адной кошкi. Затое мышэй на гэтым востраве развялося безлiч! Яны бегалi па сталах i лаўках i зусiм не баялiся людзей.

Усе жыхары вострава вельмi пакутвалi ад iх, i нават сам кароль у сваiм палацы не мог уратавацца ад мышэй: мышы пiшчалi па ўсiх кутках i згрызалi ўсе, што iм толькi траплялася.

Вось выпусцiў малодшы брат сваю кошку, i яна тут жа кiнулася лавiць мышэй.

Хуценька знiшчыла яна ўсiх мышэй у двух вялiкiх залах палаца.

Кароль захацеў купiць кошку i даў за яе гэтулькi золата, колькi мог павезцi вярблюд. Так што трэцi брат прывёз дамоў грошай больш за ўсiх.

А кошка ў каралеўскiм палацы гэтулькi мышэй пералавiла, што i не злiчыць. Яна вельмi стамiлася, у яе нават у горле перасохла, i захацелася пiць. Падняла яна ўверх мордачку i замяўкала: "Мяў, мяў!"

Пачулi кароль i яго прыдворныя гэты дзiўны крык, напалохалiся i ўцяклi з палаца.

Сабраў кароль сваiх дарадчыкаў, i пачалi яны думаць, як бы iм ад кошкi пазбавiцца.

Нарэшце прыйшлi да згоды:

- Ужо лепш мы будзем пакутваць ад мышэй, чым жыць з такой пачварай i рызыкаваць сваiм жыццём. А да мышэй мы ўжо прывыклi.

I кароль паслаў да кошкi слугу з загадам пакiнуць палац.

- Калi яна адмовiцца пайсцi, папярэдзь яе, што ёй будзе дрэнна! - сказаў ён слугу.

А кошка за гэты час, пакуль iшла нарада, яшчэ больш пiць захацела.

I калi слуга спытаў у яе, цi згодна яна пайсцi па-добраму, яна ў адказ зноў прамяўкала: "Мяў, мяў!"

Слугу здалося, што яна гаворыць: "Не, не!" Ён так i перадаў каралю.

- Ну што ж, - сказаў кароль, - не хоча па-добраму iсцi, давядзецца сiлай выганяць!

Ён загадаў выкацiць у двор гарматы i страляць па палацы.

Палац загарэўся.

Калi агонь дабраўся да таго пакоя, дзе была кошка, яна вельмi спакойна выскачыла з акна i пабегла.

А па палацу ўсё палiлi з гармат - да таго часу, пакуль ад яго засталася толькi куча ламачча.

РАПУНЦЭЛЬ*

* Рапунцэль - ад лац. - свiрэпiца, з насення якой здабываюць алей.

Аднойчы жылi на свеце муж i жонка; iм даўно ўжо хацелася мець дзiця, але яго ўсё не было; i вось, нарэшце, з'явiлася ў жонкi надзея, што лiтасцiвы гасподзь здзейснiць яе жаданне.

А было ў iхнiм пакойчыку маленькае акенца, адкуль быў бачны дзiвосны сад, дзе расло шмат цудоўных кветак i ўсялякай зелянiны. Але сад быў абнесены высокай агароджай, i нiхто не асмельваўся ў яго заходзiць, таму што сад гэты належыў адной вядзьмарцы; яна валодала вялiкай магутнасцю, i ўсе на свеце яе баялiся.

Стаяла неяк жонка ля акенца, зазiрнула ў сад i пабачыла градку, а рос на ёй цудоўны рапунцэль; i быў ён на выгляд такi свежы i такi зялёны, што ёй страх як схацелася пакаштаваць таго рапунцэлю. Гэтае жаданне ў яе з кожным днём усё больш павялiчвалася, але паколькi яна ведала, што яго дастаць ёй нiяк немагчыма, дык яна ўся схуднела, збялела i выглядала няшчаснай. Спалохаўся муж i пытаецца:

- Чаго табе, мая жоначка, не хапае?

- Ах, - гаворыць яна, - калi не здабыць мне з таго саду, што за нашым домам, зялёнага рапунцэлю i не пакаштаваць яго, дык застанецца мне адно памерцi.

Муж вельмi яе кахаў i падумаў: "Калi ўжо маёй жонцы ад гэтага памiраць даводзiцца, дык я дастану для яе рапунцэлю, чаго б гэта мне нi каштавала".

I вось пералез ён прыцемкам цераз каменную агароджу ў сад вядзьмаркi, нарваў спехам цэлыя прыгаршчы зялёнага рапунцэлю i прынёс яго жонцы.

Яна адразу ж прыгатавала сабе з яго салаты i з прагнасцю яе з'ела. I салата гэтая ёй так спадабалася, здалася ёй такой смачнай, што на другi дзень з'явiлася ў яе жаданне ўтрая большае, чым раней. I яна не магла супакоiцца, пакуль муж не пагадзiўся палезцi ў сад яшчэ раз.

Ён прабраўся туды прыцемкам, пералез цераз каменную агароджу, але моцна перапалохаўся, пабачыўшы перад сабою вядзьмарку.

- Як ты смееш лазiць у мой сад, - сказала яна, з гневам на яго паглядзеўшы, - i красцi ў мяне, як злодзей, мой зялёны рапунцэль? Табе дрэнна будзе за гэта.

- Ах, - адказаў ён, - вы ўжо мяне даруйце, я ж адважыўся на гэта па неабходнасцi: мая жонка пабачыла з акенца ваш зялёны рапунцэль i адчула такое жаданне пакаштаваць яго, што, мабыць, памерла б, каб яго не пакаштавала.

Гнеў у вядзьмаркi трошкi прайшоў, i яна сказала яму:

- Калi гэта праўда, што ты гаворыш, дык я дазволю табе набраць рапунцэлю столькi, колькi ты пажадаеш, але пры адной умове: ты павiнен будзеш аддаць мне дзiця, якое народзiцца ў тваёй жонкi. Яму будзе ў мяне добра, я буду пра яго клапацiцца, як родная мацi.

I ён ад страху пагадзiўся на ўсё. Калi жонцы прыйшоў час нараджаць i яна нарадзiла дачку, зараз жа з'явiлася вядзьмарка, назвала дзiця Рапунцэль i забрала яго з сабою.

Стала Рапунцэль самай прыгожай дзяўчынкай на свеце. Калi ёй споўнiлася дванаццаць гадоў, вядзьмарка заперла яе ў вежу, што знаходзiлася ў лесе; у той вежы не было нi дзвярэй, нi лесвiцы, толькi на самым яе версе было маленькае акенца. Калi вядзьмарцы хацелася забрацца на вежу, яна станавiлася ўнiзе i крычала:

- Рапунцэль, Рапунцэль, прачнiся,

Спусцi свае косачкi данiзу.

А былi ў Рапунцэль даўгiя цудоўныя валасы, тонкiя, быццам з залатой пражы. Пачуе яна голас вядзьмаркi, распусцiць свае косы, падвяжа iх уверх да аконнага кручка, i ўпадуць валасы на цэлых дваццаць аршынаў унiз, - i ўзбiраецца тады вядзьмарка, ухапiўшыся за iх, наверх.

Прайшло некалькi гадоў, i здарылася каралеўскаму сыну праязджаць на канi праз лес, дзе стаяла вежа. Раптам ён пачуў спеў, i быў ён такiм прыемным, што каралеўскi сын спынiўся i стаў прыслухоўвацца. Гэта спявала Рапунцэль сваiм дзiвосным голасам песню, бавячы ў адзiноце час. Схацелася каралевiчу ўзабрацца наверх, i ён стаў шукаць уваход у вежу, але знайсцi яго было немагчыма. Ён паехаў дамоў, але спеў так запаў яму ў душу, што ён кожны дзень выязджаў у лес i слухаў яго.

Вось стаяў ён за дрэвам i пабачыў, як з'явiлася вядзьмарка, i пачуў, як яна закрычала:

- Рапунцэль, Рапунцэль, прачнiся,

Спусцi свае косачкi данiзу!

Спусцiла Рапунцэль свае косы ўнiз, i ўзлезла вядзьмарка да яе наверх.

"Калi гэта i ёсць тая лесвiчка, па якой узбiраюцца наверх, дык i мне хацелася б аднойчы паспрабаваць шчасця", - i на другi дзень, калi пачало ўжо змяркацца, пад'ехаў каралевiч да вежы i крыкнуў:

- Рапунцэль, Рапунцэль, прачнiся,

Спусцi свае косачкi данiзу!

I адразу ж упалi валасы ўнiз, i каралевiч узабраўся наверх.

Рапунцэль, калi пабачыла, што да яе ўвайшоў чалавек, якога яна нiколi не бачыла, спачатку моцна спалохалася. Але каралевiч ласкава з ёю загаварыў i расказаў, што яго сэрца было так кранута яе спевам i не было яму нiдзе спакою, i вось ён вырашыў яе абавязкова пабачыць.

Тады Рапунцэль перастала палохацца, i калi ён запытаўся ў яе, цi згодна яна выйсцi за яго замуж, - а быў ён малады i прыгожы, - яна падумала: "Ён будзе любiць мяне больш, чым старая фраў Готэль", - i дала сваю згоду i працягнула да яго рукi. Яна сказала:

- Я ахвотна пайду разам з табою, але не ведаю, як мне спусцiцца ўнiз. Калi ты будзеш да мяне прыходзiць, бяры ўсялякi раз з сабою кавалак шоўку; я буду плесцi з яго лесвiчку, i калi яна будзе гатова, я спушчуся ўнiз, i ты павязеш мяне на сваiм канi.

Яны дамовiлiся, што ён будзе прыходзiць да яе па вечарах, таму што днём прыходзiла старая. Вядзьмарка нiчога не прыкмячала да тых часоў, пакуль аднойчы Рапунцэль не загаварыла з ёю i не сказала:

- Скажы мне, фраў Готэль, чаму мне цябе цягнуць наверх цяжэй, чым маладога каралевiча? Ён падымаецца да мяне ў адно iмгненне.

- Ах ты, мярзотная дзяўчынка! - закрычала вядзьмарка. - Што я чую? Я лiчыла, што схавала цябе ад усiх, а ты мяне ўсё-ткi падманула! - i яна ўчапiлася ў раз'юшанасцi ў цудоўныя валасы Рапунцэль, абматала iх некалькi разоў вакол левай рукi, а праваю схапiла нажнiцы i - чык-чык! - адрэзала iх, i дзiвосныя косы ўпалi на зямлю.

I была вядзьмарка такою бязлiтаснай, што завяла няшчасную Рапунцэль у глухi гушчар; каб давялося ёй там жыць у вялiкай беднасцi i горы.

А ў той жа самы дзень, калi яна прагнала Рапунцэль, яна прывязала вечарам адрэзаныя косы да аконнага кручка i, калi з'явiўся каралевiч i крыкнуў:

- Рапунцэль, Рапунцэль, прачнiся,

Спусцi свае косачкi данiзу!

дык i спусцiла вядзьмарка валасы ўнiз.

I ўзабраўся каралевiч наверх, але не знайшоў там сваёй любай Рапунцэль, а пабачыў вядзьмарку. Яна зiрнула на яго сваiм злосным, з'едлiвым позiркам.

- Ага! - крыкнула яна насмешлiва. - Ты хочаш звезцi сваю каханую, але прыгажунi-птушачкi няма болей у гняздзечку, i яна ўжо не пяе. Яе знесла кошка, а табе да таго ж яна выдзярэ вочы. Ты страцiў Рапунцэль навек, не бачыць яе табе больш нiколi!

Каралевiч быў не ў сабе ад гора i ў роспачы выскачыў з вежы; яму ўдалося захаваць жыццё, але калючыя шыпы кустоўя, на якiя ён упаў, выкалалi яму вочы. I ён блукаў сляпы па лесе, харчуючыся толькi адным карэннем ды ягадамi, i ўвесь час сумаваў i плакаў па страчанай iм любай жонцы.

Гэтак блукаў ён некалькi гадоў у горы i роспачы i зайшоў нарэшце ў густы гушчар, дзе жыла ў бядоце Рапунцэль разам з дзецьмi-блiзнятамi, з хлопчыкам i дзяўчынкаю.

Раптам пачуў каралевiч чыйсцi голас; ён здаўся яму такiм знаёмым, i ён пайшоў насустрач яму; i калi падышоў ён блiжэй, дык Рапунцэль яго пазнала, кiнулася да яго на шыю i горка заплакала. Але ўпалi дзве слязiнкi яму на вочы, i ён зноў стаў бачыць, як раней. I ён прывёў яе ў сваё каралеўства, дзе сустрэлi яго з радасцю, i яны жылi доўгiя-доўгiя гады ў шчасцi i заможнасцi.

РАЗУМНАЯ ЭЛЬЗА

Жыў-быў чалавек, i была ў яго дачка, звалi яе Разумнай Эльзай. Вось вырасла яна, а бацька i кажа:

- Пара б аддаць яе замуж.

- Так, - сказала мацi, - калi толькi знойдзецца такi чалавек, якi захоча яе ўзяць.

I вось прыйшоў нарэшце з далёкiх мясцiн чалавек, звалi яго Ганс; пачаў ён да яе сватацца, але паставiў умову, каб Разумная Эльза была да таго ж i вельмi разважлiвай.

- О, - сказаў бацька, - яна кемлiвая.

А мацi дадала:

- Ах, ну што i казаць: яна ўсё разумее, бачыць нават, як вецер на вулiцы гуляе, i чуе, як мухi кашляюць.

- Ну, - сказаў Ганс, - а калi яна будзе не вельмi кемлiвай, то я з ёю не ажанюся.

Вось сядзяць яны за сталом, абедаюць, а мацi i кажа:

- Эльза, схадзi ў склеп ды прынясi нам пiва.

Узяла Разумная Эльза з палiцы збан i спусцiлася ў склеп, весела пазвоньваючы накрыўкай, каб час iшоў хутчэй. Прыйшла яна ў склеп, паставiла перад пiўной бочкай зэдлiк, каб не трэба было нагiнацца, i спiна каб не забалела i каб не занадта стамiцца. Паставiла перад сабой збан, адкруцiла кран i, каб вочы не заставалiся без справы, пакуль пiва нальецца, пачала сцяну разглядваць; вось глядзiць яна ды разглядвае i заўважыла раптам над сабой кiрку на сцяне, якую забылiся там памылкова муляры. I вось пачала Разумная Эльза плакаць i галасiць: "Калi выйду замуж за Ганса, i народзiцца ў нас дзiця, i вырасце яно, i пашлем мы яго ў склеп пiва нацадзiць, раптам звалiцца яму на галаву кiрка i заб'е яго насмерць". Сядзiць яна i плача, што ёсць сiлы галосiць з-за будучага няшчасця. А ў хаце наверсе чакаюць у гэты час пiва, а Разумная Эльза ўсё не вяртаецца. Гаспадыня i кажа работнiцы:

- Схадзi ты ў склеп ды паглядзi, што там з Эльзай здарылася.

Пайшла работнiца, бачыць - сядзiць Эльза перад бочкай i плача-залiваецца.

- Эльза, чаго ты плачаш? - пытаецца работнiца.

- Ох, - адказвае яна, - ды як жа мне не плакаць? Калi выйду я замуж за Ганса, i народзiцца ў нас дзiця, вырасце яно вялiкае, i давядзецца яму пайсцi ў склеп пiва нацадзiць, то раптам незнарок можа звалiцца яму на галаву кiрка i забiць яго насмерць...

I сказала работнiца:

- Вось якая ў нас Эльза разумная!

Падсела яна да яе i пачала таксама гора аплакваць. А ў хаце ўсё пiва чакаюць не дачакаюцца, а работнiца не вяртаецца. Тады бацька i кажа работнiку:

- Схадзi ты ў склеп ды паглядзi, што там Эльза з работнiцай робяць.

Спусцiўся работнiк у склеп, бачыць - сядзiць Разумная Эльза з работнiцай, i абедзве плачуць. Пытаецца ён у iх:

- Чаго вы плачаце?

- Ой, - адказвае Эльза, - ды як жа мне не плакаць? Калi выйду я замуж за Ганса, i народзiцца ў нас дзiця, вырасце яно вялiкае, i давядзецца яму пайсцi ў склеп пiва нацадзiць, то раптам звалiцца яму на галаву кiрка i заб'е яго насмерць...

Работнiк i кажа:

- Вунь якая ў нас Эльза разумная! - падсеў да яе i таксама заплакаў. А ў хаце чакаюць работнiка, а ён не вяртаецца. Тады бацька кажа мацi:

- Схадзi ты сама ў склеп ды паглядзi, што там з Эльзай здарылася.

Спусцiлася мацi ў склеп, бачыць - усе трое плачуць. Пытаецца яна ў iх, чаго гэта яны плачуць; расказала ёй Эльза, што яе будучае дзiця, калi яно падрасце, можа забiць кiрка, - будзе яно налiваць пiва, а кiрка раптам i звалiцца яму на галаву. I сказала мацi:

- Ох, якая ж у нас разумная Эльза! - i падсела да iх i таксама заплакала.

Пачакаў бацька крыху, бачыць - мацi таксама не вяртаецца, а выпiць пiва ўсё болей i болей хочацца. Вось i кажа ён:

- Трэба будзе мне самому ў склеп схадзiць ды паглядзець, што гэта там з Эльзай здарылася.

Спусцiўся ён у склеп, бачыць - сядзяць усе поруч i горка плачуць; даведаўся ён, што прычынай таму Эльзiна дзiця, якое яна, магчыма, калi-небудзь народзiць, i што можа яго забiць кiрка, калi, нацэджваючы пiва, яно будзе сядзець якраз пад кiркай, а ў гэты час яна можа звалiцца, i ён усклiкнуў:

- Якая ж у нас, аднак, разумная Эльза! - сеў i таксама разам з iмi заплакаў.

Доўга чакаў жанiх у хаце адзiн, але нiхто не вяртаўся, i падумаў ён: "Вiдаць, яны мяне ўнiзе чакаюць, трэба будзе i мне таксама туды схадзiць ды паглядзець, што яны там робяць". Спусцiўся ён унiз, бачыць - сядзяць яны ўсе ўпяцярых i плачуць-галосяць, ды так жаласна - адно мацней за другога.

- Што ў вас за бяда здарылася? - пытаецца ён.

- Ах, мiлы Ганс, - адказала Эльза, - калi мы з табой пажэнiмся i будзе ў нас дзiця, вырасце яно вялiкае, то можа здарыцца, што пашлем мы яго ў склеп пiва нацадзiць, а кiрка, якая тырчыць на сцяне, можа, чаго добрага, звалiцца i разбiць яго галаву i забiць яго насмерць. Ну, як жа нам не плакаць з-за гэтага.

- Ну, - сказаў Ганс, - большага розуму для маёй гаспадаркi i не трэба. Эльза, ты такая разумная, што я з табою ажанюся, - i ўзяў яе за руку, павёў наверх i адсвяткаваў з ёю вяселле.

Пажыла яна з Гансам трохi, а ён i кажа:

- Жонка, я паеду на заробкi. Патрэбна нам на грошы разжыцца, а ты iдзi ў поле жаць пшанiцу, каб быў у нас у хаце хлеб.

- Добра, мiлы Ганс, я так i зраблю.

Пайшоў Ганс, наварыла яна сабе смачнае кашы i ўзяла з сабой у поле. Прыйшла туды i сама сябе пытае:

- Што мне рабiць? Цi жаць спачатку, цi перш паесцi? Э, мабыць, паем я спачатку.

З'ела яна гаршчок кашы, наелася i зноў пытае:

- Што мне рабiць? Цi жаць спачатку, цi, можа, перш паспаць? Вiдаць, пасплю я спярша. - Легла яна ў пшанiцу i заснула.

А Ганс у гэты час даўно ўжо дадому вярнуўся, а Эльзы ўсё няма i няма. Вось ён i кажа:

- Якая ў мяне разумная Эльза, яна такая руплiвая - i дамоў не вяртаецца i нiчога не есць.

А яе ўсё няма i няма. Ужо i вечар настаў, выйшаў Ганс у поле паглядзець, колькi яна пшанiцы нажала; бачыць, што нiколькi не зжата i ляжыць Эльза ў пшанiцы i спiць. Пабег Ганс хутчэй дамоў, прынёс з сабой птушкалоўную сетку з бразготкамi i накiнуў яе на Эльзу; а яна ўсё працягвае спаць. Пабег ён дамоў, зашчапiў дзверы, усеўся на лаву i ўзяўся за работу.

Нарэшце ўжо зусiм сцямнела, прачнулася Разумная Эльза, i толькi яна паднялася, а бразготкi на ёй зазвiнелi, i як нi зробiць яна крок, а бразготкi ўсё звiняць i звiняць. Спалохалася яна i задумалася: цi сапраўды яна Разумная Эльза? I пачала сама ў сябе пытаць: "Цi я гэта, або не я?" I сама не ведала, як ёй на гэта адказаць, i стаяла яна некаторы час у сумненнi; нарэшце яна падумала: "Пайду я дамоў ды запытаю, цi я гэта, або не я, - яны ўжо дакладна ведаюць".

Прыбегла яна дадому, а дзверы зашчэплены. Пастукала яна ў аконца i пытае:

- Ганс, цi дома Эльза?

- Так, - адказвае Ганс, - яна дома.

Спалохалася яна i кажа:

- Ах, Божа мой, значыць, гэта не я! - i кiнулася да суседзяў. А людзi пачулi звон бразготак i не захацелi ёй адчыняць, i нiдзе не знайшлося ёй прытулку. I пабегла яна тады з вёскi; i нiхто яе з таго часу больш не бачыў.

ДВА БРАТЫ

Жылi аднойчы два браты, адзiн багаты, другi - бедны. Багаты быў залатаром, майстрам па залатых вырабах, ды сэрца меў злоснае, а бедны жыў з таго, што вязаў мётлы, але быў добры ды сумленны. У беднага было двое дзяцей, хлопчыкаў-блiзнят, якiя былi падобныя адзiн на аднаго, быццам дзве кроплi вады. I хадзiлi два хлопчыкi ў хату да багатага, каб паласавацца якiмi недаедкамi, што iм там кiнуць.

Здарылася так, што пайшоў аднаго разу бядняк у лес па дубцы, аж бачыць птушку ды такую прыгожую, усю з золата, якую дасюль яму анiколi сустракаць не даводзiлася. Падняў ён каменьчык, шпурнуў яго i трапiў проста ў птушку; упала з яе адно толькi залатое пёрка, а сама птушка паляцела прэч. Узяў чалавек тое пёрка ды прынёс свайму брату. А той паглядзеў на яго ды кажа:

- Гэта ж чыстае золата! - i даў бедняку шмат грошай.

Наступнага дня ўзлез бядняк на бярэзiну ды хацеў быў ссекчы некалькi галiн, аж раптам вылецела адтуль тая самая птушка. Стаў ён далей шукаць i знайшоў гняздо, а ў iм ляжала яйка i было яно залатое. Узяў ён яйка ды панёс да свайго брата, а той кажа зноў:

- Гэта ж чыстае золата! - i даў яму столькi, колькi яно каштавала.

Нарэшце залатар прамовiў:

- Хацеў бы я мець самую птушку!

Бядняк падаўся ў трэцi раз у лес i зноў убачыў на дрэве залатую птушку; узяў ён камень, падбiў яе ды прынёс да свайго брата. Той даў яму за гэта цэлую жменю грошай. "Ну, цяпер мне ёсць на што разжыцца", - падумаў бядняк ды пайшоў шчаслiвы дахаты.

А залатар быў хiтры ды разумны: ён адразу ўцямiў, што гэта за птушка. Ён паклiкаў сваю жонку ды й кажа:

- Засмаж мне гэтую залатую птушку ды глядзi, каб анiшто з яе не прапала. У мяне ахвота ёсць з'есцi яе аднаму.

А птушка тая была не простая, а чарадзейная: хто з'есць яе сэрца ды печань, той кожнае ранiцы будзе знаходзiць у сябе пад падушкай залаты.

Аскубла жонка птушку, згатавала яе як мае быць, насадзiла на ражон ды пачала смажыць. Ды здарылася так, што спатрэбiлася ёй выйсцi з кухнi па нейкай справе, i заскочылi туды якраз у гэты час двое дзяцей беднага метляра, сталi каля ражна ды некалькi разоў пакруцiлi. I вывалiлiся з птушкi на патэльню два кавалачкi, а хлопчык i кажа:

- Я галодны вельмi. Давай з'ямо гэтыя маленечкiя кавалачкi, гэтага ж нiхто не заўважыць.

I яны з'елi абодва па кавалачку; а тут уваходзiць жонка багатага, бачыць, што яны нешта ядуць, ды пытаецца:

- Што вы ясцё?

- А тыя два кавалачкi, што выпалi з птушкi, - адказалi хлопчыкi.

- Ды гэта ж былi сэрца й печань! - усклiкнула спалоханая жанчына i, каб муж нiчога не заўважыў ды не ўзлаваўся, яна хуценька зарэзала пеўнiка, выразала ў яго сэрца i печань ды засунула iх у залатую птушку. Калi птушка засмажылася, жанчына прынесла яе да залатара, i той з'еў яе адзiн, нiчагусенькi не пакiнуўшы. Наступнае ранiцы засунуў ён руку пад падушкi, спадзеючыся выцягнуць адтуль залаты, але там анiчога не аказалася.

А дзецi i не ведалi, адкуль iм шчасце гэткае прывалiла: наступнае ранiцы, толькi яны падхапiлiся, аж нешта са звонам упала на падлогу; паднялi яны, глядзяць, - а гэта два чырвонцы. Прынеслi яны iх да свайго бацькi. Той здзiвiўся ды кажа:

- Як жа такое магло здарыцца?

Але ж калi i наступнае ранiцы знайшлi яны два залатыя, i гэтак штодня, дык падаўся ён да свайго брата ды распавёў яму гэтую дзiўную гiсторыю.

Залатар адразу ж скемiў, як гэта выйшла, i зразумеў, што дзецi з'елi сэрца й печань залатое птушкi. I вось, каб адпомсцiць iм за гэта, - а быў ён да таго ж зайздрослiвы ды бессардэчны, - ён сказаў да iхнага бацькi:

- Дзецi твае з нячыстаю сiлаю злыгалiся; не бяры гэтыя залатыя i не трымай iх больш у сваёй хаце, бо нячысцiк мае над iмi сiлу ды можа й цябе самога давесцi да бяды.

Бацька баяўся чорта, i як нi было яму цяжка, а завёў ён сваiх дзяцей-блiзнятак у лес ды кiнуў iх там, хоць i шчымела яму на сэрцы.

Вось пачалi двое дзяцей блукаць па лесе ў пошуках дарогi дамоў, але знайсцi яе анiяк не маглi i ўсё глыбей ды глыбей заходзiлi ў густыя нетры. Сустрэлi яны нарэшце паляўнiчага, i спытаўся ён У iх:

- Дзецi, чые вы?

- Мы сыны беднага метляра, - адказалi яны ды распавялi яму, што бацька не захацеў больш трымаць iх у хаце ў сябе праз тое, што кожнае ранiцы ў iх пад падушкамi аказвалася па залатым.

- Ну, - сказаў паляўнiчы, - у гэтым няма нiчога благога, калi вы пры гэтым засталiся сумленнымi i не сталi праз гэта абiбокамi.

Хлопчыкi спадабалiся добраму чалавеку, а паколькi сам ён дзяцей не меў, дык узяў ён iх да сябе дамоў ды сказаў:

- Я вам буду за бацьку роднага i выхаваю вас.

Пачалi яны вучыцца ў яго паляўнiчай справе, а чырвонцы, якiя кожны з iх знаходзiў, устаючы з ложка, ён для iх пакiдаў на выпадак, калi яны ў далейшым iм спатрэбяцца.

Вось дзецi павырасталi. I ўзяў iх аднойчы прыёмны бацька з сабою ў лес ды сказаў:

- Сёння кожны з вас па пробным стрэле зрабiць павiнен, каб я мог прызнаць вас за падмайстраў ды сапраўдных паляўнiчых.

Выйшлi яны з iм на стойку i доўга чакалi, а дзiчына ўсё не траплялася. Зiрнуў паляўнiчы ды ўбачыў чараду белых гусей; яны ляцелi трохкутнiкам, i ён сказаў да аднаго з вучняў:

- А ну, падстрэль мне па адной гусi з кожнага кута.

Той нацэлiўся ды зрабiў свой пробны стрэл удала. Неўзабаве пасля таго паказалася другая чарада, яна ляцела двойкаю. I загадаў паляўнiчы другому вучню падстрэлiць па адной гусi, i ў таго пробны стрэл быў удалы. Тады прыёмны бацька кажа:

- Цяпер я вас адпускаю, вы ўжо спрактыкаваныя паляўнiчыя.

Пайшлi пасля гэтага два браты ў лес, пачалi мiж сабою радзiцца ды сёе-тое вырашылi. А калi ўвечары селi вячэраць, яны кажуць да свайго прыёмнага бацькi:

- Мы есцi не будзем, нават кавалачка не з'ямо, пакуль вы не выканаеце адну нашу просьбу.

Ён пытаецца:

- Якая ж у вас просьба?

Яны адказваюць:

- Цяпер навучанне сваё мы скончылi i павiнны паспрабаваць шчасця. Дык вось, дазвольце нам пайсцi вандраваць.

I сказаў стары з радасцю:

- Вы разважаеце, як адважныя паляўнiчыя, i тое, што вы хочаце, было i маiм жаданнем. Выпраўляйцеся ў дарогу, i будзе вам удача.

Вось надышоў прызначаны дзень, i падараваў прыёмны бацька кожнаму з iх па добрай стрэльбе ды па сабаку i загадаў узяць з захаваных чырвонцаў столькi, колькi кожны з iх пажадае. Потым ён праводзiў iх i даў iм яшчэ на развiтанне блiскучы, добра навостраны нож, сказаўшы:

- Калi вам давядзецца калi-небудзь расстацца, уторкнiце гэты нож у дрэва на скрыжаваннi дарог, i той, хто з вас вернецца, зможа па гэтым нажы даведацца пра лёс свайго брата; той бок нажа, у якi брат пойдзе, у выпадку ягонай смерцi пакрыецца iржою; а пакуль ён будзе жывы, лязо будзе з абодвух бакоў блiскучае.

Пайшлi два браты далей i зайшлi ў лес, ды такi дрымучы, што за цалюткi дзень не маглi адтуль выбрацца. Давялося iм там заначаваць, i яны з'елi ўсё, што было ў iх у паляўнiчых сумках; давялося iм iсцi яшчэ i другi дзень, але з лесу выбрацца яны анiяк не маглi. Есцi iм не было чаго. Вось адзiн з iх i кажа:

- Трэба нам падстрэлiць што-небудзь, iнакш галадаваць давядзецца.

Зарадзiў ён сваю стрэльбу ды пачаў аглядацца па баках. Раптам выскачыў стары заяц. Прыклаўся паляўнiчы, аж заяц як закрычыць:

- Ты не бi, стралец, мяне,

Зайчанятак дам табе!

Скочыў заяц у кусты ды прынёс адтуль двух зайчанятак; але звяркi гулялi так весела i былi такiя прыемныя, што паляўнiчы не змог рашыцца забiць iх. Браты пакiнулi iх у сябе, i маленькiя зайчаняткi паскакалi следам за iмi. А тут убачылi яны неўзабаве, як прабiралася патаемна лiсiца, наважылiся забiць яе, аж яна як закрычыць:

- Пашкадуй, стралец, мяне,

Лiсянятак дам табе!

Прынесла яна iм двух лiсянят; але паляўнiчым не хацелася iх забiваць. Яны пакiнулi iх разам з зайчыкамi, i пайшлi лiсяняты следам за паляўнiчымi. А тут неўзабаве выйшаў з гушчару воўк. Нацэлiлiся ў яго паляўнiчыя, аж воўк як закрычыць:

- Не страляй, стралец, мяне,

Ваўчанятак дам табе!

Пусцiлi паляўнiчыя да астатнiх звяроў двух маладых ваўчанят, i тыя пайшлi следам за iмi. Потым з'явiўся мядзведзь, i яму таксама захацелася пажыць яшчэ на свеце ды па лесе патупаць, i ён закрычаў:

- Пашкадуй, стралец, мяне,

Мядзведзянятак дам табе!

Два маладыя мядзведзяняты таксама далучылiся да астатнiх звяроў i пайшлi за паляўнiчымi. I хто ж з'явiўся нарэшце? З'явiўся леў ды трасянуў сваёю грывай. Але паляўнiчыя не спалохалiся i нацэлiлiся ў яго. I леў адразу ж сказаў:

- Пашкадуй, стралец, мяне,

Iльвянятак дам табе!

Ён прынёс сваiх iльвянят, i стала цяпер у паляўнiчых два львы, два мядзведзi, два ваўкi, дзве лiсiцы ды два зайцы; усе яны пайшлi за iмi следам ды iм служылi. Але голаду свайго паляўнiчыя так i не сунялi, i кажуць яны лiсянятам:

- Гэй вы, праныры, дастаньце нам што-небудзь паесцi, вы ж тут самыя найхiтрэйшыя.

I адказалi яны:

- Недалёка адсюль знаходзiцца вёска, дзе мы шмат разоў ужо курэй цягалi; дарогу туды мы вам пакажам.

Пайшлi паляўнiчыя ў тую вёску, купiлi сабе сёе-тое паесцi, загадалi накармiць i сваiх звяроў ды падалiся далей. Лiсянятам усе мясцiны тут былi добра знаёмыя, дзе якiя двары з курамi знаходзяцца, i яны маглi ўсё падказаць паляўнiчым.

Хадзiлi-блукалi паляўнiчыя па розных мясцiнах, але нiдзе не маглi знайсцi сабе такой службы, каб застацца ўсiм разам. Тады яны i кажуць:

- Давядзецца нам расстацца, iнакш нiчога не будзе.

Падзялiлi яны звяроў памiж сабой, - i кожны з iх атрымаў па iльвяняцi, мядзведзяняцi, ваўчаняцi, лiсяняцi ды зайчыку. Потым яны развiталiся, паабяцалi любiць адзiн аднаго братняй любоўю да самае смерцi, уторкнулi ў дрэва нож, якi даў iм прыёмны бацька, i вось пайшоў адзiн на ўсход, а другi на захад.

Прыйшоў малодшы брат са сваiмi звярамi ў горад, i было ў тым горадзе ўсё чорным крэпам абцягнута. Зайшоў ён у карчму i спытаўся ў гаспадара, цi не можа той даць прытулак ягоным звярам. Адвёў гаспадар iх у стайню, а была там у сцяне дзiра; вылез заяц вонкi i прыцягнуў сабе качан капусты, а лiсiца прынесла курыцу, з'ела яе i ўзялася за пеўнiка. А воўк, мядзведзяня ды львяня былi большыя i вылезцi не маглi. Прапанаваў гаспадар вывесцi звяроў туды, дзе ляжала ў той час на траве карова, няхай, маўляў, удосталь там наядуцца. Накармiў паляўнiчы сваiх звяроў ды пытаецца потым у гаспадара:

- Чаму гэта ўвесь горад чорным крэпам абцягнуты?

Адказаў гаспадар:

- Таму, што заўтра павiнна памерцi адзiная дачка караля.

Пытаецца паляўнiчы:

- Хiба яна смяротна хворая?

- Не, - адказаў гаспадар, - яна зусiм здаровая, але павiнна памерцi.

- Як жа гэта так? - спытаўся паляўнiчы.

- Ды вось стаiць за горадам высокая гара, i жыве на ёй дракон; i кожны год абавязаны аддаваць яму бязвiнную дзяўчыну, iнакш ён спустошыць усю нашу краiну. Яму аддалi ўжо ўсiх дзяўчат, i не засталося нiводнай, акрамя каралеўны; але чакаць лiтасцi не даводзiцца, яе павiнны аддаць заўтра дракону.

Паляўнiчы сказаў:

- А чаму ж не заб'юць дракона?

- Эт, - адказаў гаспадар, - колькi ўжо рыцараў спрабавала гэта зрабiць, але ўсе жыццём сваiм расплацiлiся; кароль абяцаў таму, хто адолее дракона, аддаць сваю дачку за жонку, а пасля смерцi сваёй i ўсё каралеўства.

Нiчога не сказаў на гэта паляўнiчы, але наступнае ранiцы ўзяў ён сваiх звяроў i падняўся разам з iмi на Драконаву гару. Стаяў на яе вяршыне невялiкi хорам, на алтары было тры чашы з вiном, i было на iх напiсана: "Хто гэтыя чашы вып'е, стане самым магутным чалавекам на свеце i авалодае мячом, што закапаны перад парогам ля дзвярэй".

Паляўнiчы з чашаў гэтых пiць не стаў, выйшаў адтуль i знайшоў у зямлi меч, але не змог яго i з месца скрануць. Ён вярнуўся назад, выпiў чашы i стаў раптам такi магутны, што змог ужо меч падняць, трымаючы яго ў руцэ, ды iм размахваць.

Надышоў час, калi дзяўчына павiнна была быць выдадзена дракону, i яе праводзiлi кароль, маршал i прыдворныя. Убачыла дзяўчына здалёк на вяршыне Драконавай гары паляўнiчага ды падумала, што гэта стаiць дракон i яе чакае, i не хацела ўзнiмацца на гару; але, карэшце, давялося ёй узысцi туды мiмаволi, бо iнакш загiнуў бы ўвесь горад. Вярнуўся кароль дадому з прыдворнымi ў вялiкай скрусе, а маршал каралеўскi павiнен быў там застацца ды здаля за ўсiм назiраць.

Узнялася каралеўна на самую вяршыню гары, - i стаяў там не дракон, а малады паляўнiчы; ён суцешыў яе ды сказаў, што хоча яе выратаваць; ён адвёў яе ў хорам ды там замкнуў.

Неўзабаве з'явiўся з вялiкiм шумам сямiгаловы дракон. Убачыў паляўнiчага, здзiвiўся ды кажа:

- Што табе тут, на гары, трэба?

Адказаў паляўнiчы:

- Я хачу з табою бiцца.

Сказаў дракон:

- Не адзiн ужо рыцар тут сваё жыццё паклаў, i з табой я таксама ўпраўлюся, - i ён дыхнуў полымем з усiх сваiх сямi пашчаў.

Загарэлася сухая трава, i давялося б паляўнiчаму ў полымi i дыме задыхнуцца; ды прыбеглi звяры i ўвесь агонь затапталi.

Кiнуўся дракон на паляўнiчага, але паляўнiчы выхапiў свой меч, той засвiстаў у паветры ды знёс дракону тры галавы прэч. Тут раз'юшыўся дракон, узняўся ў паветра i пачаў выкiдваць на паляўнiчага полымя; наважыўся кiнуцца на яго, але паляўнiчы выхапiў зноў меч ды адсек яму яшчэ тры галавы.

Аслабела страшыдла i павалiлася на зямлю, але ўсё-ткi рыхтавалася кiнуцца на паляўнiчага; але той, сабраўшы астатнiя сiлы, адцяў яму хвост. Змагацца паляўнiчы больш не мог, ён паклiкаў сваiх звяроў, - i яны папарвалi дракона на шматкi.

Скончылася бойка, адамкнуў паляўнiчы хорам, бачыць - ляжыць каралеўна на падлозе: са страху ды жаху, пакуль цягнуўся бой, яна страцiла прытомнасць. Ён вынес яе на паветра, i калi яна зноў ачуняла ды адкрыла вочы, ён паказаў ёй пасечанага на кавалкi дракона i сказаў, што яна цяпер выратаваная. Яна ўзрадавалася ды сказала:

- Ты станеш цяпер маiм мужам, мой жа бацька абяцаў выдаць мяне за таго, хто заб'е дракона.

Потым зняла яна з шыi каралавыя каралi ды падзялiла iх ва ўзнагароду памiж звярмi, i дастаўся льву залаты замочак. А сваю насовачку, на якой было вышыта яе iмя, яна падаравала паляўнiчаму. Ён пайшоў i выразаў з сямi драконавых галоў языкi ды загарнуў iх у насовачку, каб лепей iх захаваць.

Пасля таго, як усё гэта здарылася, паляўнiчы, змучаны спякотай ды змаганнем, сказаў да дзяўчыны:

- Мы абое з табой стамiлiся, давай крыху адпачнем.

Яна згадзiлася. Яны леглi на зямлю, i прамовiў паляўнiчы да льва:

- Ты нас ахоўвай, каб у час сну нiхто на нас не напаў, - i яны з дзяўчынай заснулi.

Леў улёгся побач з iмi, каб несцi варту, але ён таксама стамiўся ад бойкi з драконам i таму паклiкаў мядзведзя ды сказаў:

- Кладзiся побач са мной, мне трэба крыху паспаць; калi хто падыдзе, ты мяне пабудзi.

Улёгся мядзведзь побач з iм, але ён таксама стамiўся, паклiкаў ваўка ды сказаў:

- Кладзiся побач са мной, мне трэба крыху паспаць; калi хто падыдзе, ты мяне пабудзi.

Улёгся воўк побач з iм, ён таксама стамiўся, паклiкаў лiсiцу ды сказаў:

- Кладзiся са мной побач, мне трэба крыху паспаць; а калi хто падыдзе, ты мяне пабудзi.

Паклалася з iм побач лiсiца, яна таксама стамiлася, паклiкала зайца ды кажа:

- Кладзiся са мной побач, мне трэба крыху паспаць; калi хто прыдзе ты мяне пабудзi.

Сеў заяц побач з ёю, але бедны зайчык таксама ж стамiўся, яму не было каго паклiкаць у вартавыя, - i ён заснуў.

I вось заснулi каралеўна, паляўнiчы, леў, мядзведзяня, воўк, лiсiца ды зайчык, i ўсе спалi глыбокiм сном.

Але маршал, якi павiнен быў за ўсiм назiраць здаля, не бачыў, каб дракон ды паляцеў з дзяўчынай. На гары было ўсё цiха, i вось нарэшце, ён насмелiўся i ўзышоў на вяршыню. I ляжаў дракон на зямлi, пасечаны ды парваны на кавалкi; а воддаль ад яго каралеўна i паляўнiчы са сваiмi звярмi, i ўсе ў глыбокiм сне. А быў маршал чалавек злосны ды бязлiтасны, ён выхапiў свой меч ды адсек паляўнiчаму галаву, схапiў дзяўчыну на рукi ды панёс яе з гары. Дзяўчына, прахапiўшыся, спалохалася, але маршал ёй кажа:

- Ты цяпер у маiх руках; ты павiнна будзеш сказаць, што гэта я забiў дракона.

- Гэтага сказаць я не магу, - адказала яна, - гэта ж зрабiў паляўнiчы са сваiмi звярмi.

Тады выхапiў маршал свой меч i стаў пагражаць, што заб'е яе, калi яна не паслухаецца яго, i гэтак прымусiў яе даць абяцанне. Затым ён прынёс яе да караля. Як убачыў кароль сваю любiмую дачку жывую, дык не ведаў, як яму i радавацца, - ён жа думаў, што яе разарвала страшыдла.

I сказаў маршал:

- Гэта я забiў дракона i вызвалiў дзяўчыну ды ўсё каралеўства, таму патрабую яе сабе ў жонкi, як гэта было абяцана.

Кароль спытаўся ў дзяўчыны:

- Цi праўда тое, што ён кажа?

- Ах, так, - адказала яна, - гэта, напэўна, праўда. Але я стаўлю ўмову, каб вяселле святкавалася толькi праз год ды адзiн дзень.

Яна спадзявалася, што за гэты час пачуе што-небудзь пра свайго любага паляўнiчага.

А на Драконавай гары ўсё яшчэ ляжалi звяры са сваiм мёртвым гаспадаром. Але вось прыляцеў вялiкi чмель ды сеў на нос зайцу; заяц сагнаў яго лапай i не прачнуўся. Прыляцеў чмель у другi раз, але заяц зноў сагнаў яго лапай i не прачнуўся. Прыляцеў чмель у трэцi раз i ўкусiў яго за нос, каб заяц прахапiўся. Толькi заяц ускочыў, пабудзiў ён лiсiцу, лiсiца - ваўка, воўк мядзведзя, мядзведзь - iльва. Прачнуўся леў, бачыць - няма дзяўчыны, а гаспадар ляжыць мёртвы; узняў леў страшэнны рык:

- Хто гэта зрабiў? Мядзведзь, чаму ты мяне не пабудзiў?

Мядзведзь спытаўся ў ваўка:

- Чаму ты мяне не пабудзiў?

А воўк у лiсiцы:

- Чаму ты мяне не пабудзiла?

А лiсiца ў зайца:

- Чаму ты мяне не пабудзiў?

I толькi адзiн бедны заяц не ведаў, што яму адказаць, - так i застаўся ён вiнаваты.

Парашылi тады звяры на яго накiнуцца, але ён стаў прасiць лiтасцi i сказаў:

- Пашкадуйце мяне, я нашага гаспадара ажыўлю. Я ведаю адну гару, расце на ёй корань: калi каму пакласцi яго ў рот, той ад усялякiх хваробаў ды ранаў вылекуецца. Але ходу да гэтай гары дзвесце гадзiн.

Сказаў леў:

- Ты павiнен за суткi злётаць туды i назад вярнуцца ды прынесцi гэты корань.

Паiмчаўся заяц, i за суткi вярнуўся назад, ды прынёс корань. Прыставiў леў галаву паляўнiчаму, заяц засунуў яму ў рот корань, iмгненна ўсё зраслося, пачало бiцца сэрца, i ён ажывеў зноў.

Прачнуўся паляўнiчы, бачыць - няма дзяўчыны, спалохаўся ён ды падумаў: "Яна, мабыць, пайшла, пакуль я спаў, каб пазбавiцца мяне".

Леў у спешцы прыставiў галаву свайму гаспадару перадам назад, але за сумнымi думкамi пра каралеўну паляўнiчы гэтага не заўважыў: толькi апаўдня, калi яму захацелася есцi, ён убачыў, што галава ў яго пастаўлена перадам назад; ён анiяк не мог уцямiць, з чаго гэта так, i спытаўся ў звяроў, што з iм здарылася ўва сне.

Тады распавёў яму леў, што ўсе яны, стамiўшыся, паснулi, а калi прачнулiся, знайшлi яго мёртвага, з адсечанай галавою; заяц прынёс корань жыцця, а ён у спешцы прыставiў галаву перадам назад; але памылку сваю ён, вядома, выправiць. Ён адарваў паляўнiчаму галаву, павярнуў яе, а заяц зажывiў яе коранем.

Аднак паляўнiчы зажурыўся, пайшоў бадзяцца па свеце i прымусiў сваiх звяроў скакаць перад людзьмi. I здарылася так, што, калi прамiнуў роўна год, прыйшоў ён зноў у той самы горад, дзе вызвалiў каралеўну ад дракона; але цяпер увесь горад быў упрыгожаны чырвонай тканiнаю. Спытаўся паляўнiчы ў гаспадара карчмы:

- Год таму горад быў увесь у жалобе, а сёння ўвесь у чырвоным? Што гэта значыць?

Адказаў гаспадар карчмы:

- Год таму дачку нашага караля павiнны былi аддаць на з'ядзенне дракону, але маршал уступiў з iм у бойку ды забiў яго, i вось заўтра павiнны святкаваць iхняе вяселле, - вось чаму тады горад быў у жалобе, а сёння ён увесь у чырвоным.

Другога дня, калi прызначаны быў вясельны баль, кажа паляўнiчы гаспадару карчмы:

- Цi паверыш ты мне, гаспадар, што сёння я буду есцi пры табе хлеб з каралеўскага стала?

- Не, - адказаў гаспадар, - б'юся з табой аб заклад на сто чырвонцаў, што гэткае не здарыцца.

Паляўнiчы згадзiўся на ўмову i выставiў у сваю чаргу кашалёк з такою самай колькасцю залатых. Потым паклiкаў ён зайца:

- Iдзi, даражэнькi мой паскакунчык, ды прынясi мне хлеб з каралеўскага стала.

Для зайчыка гэта было зусiм няцяжка, а даручыць гэта каму-небудзь iншаму ён не мог, i давялося яму скакаць аднаму. "Вох, - падумаў ён, - прыйдзецца мне аднаму па вулiцах скакаць, - бадай што, кiнуцца за мною ганчакi". Як падумаў ён, так i здарылася; кiнулiся за iм сабакi i мелiся ўжо ўчапiцца ў ягоную шкуру. Але заяц падскочыў - хiба ты не бачыў? - ды як кiнецца ў вартаўнiчую будку, i салдат яго нават не заўважыў. Падбеглi сабакi, хацелi былi зайца адтуль выцягнуць, але салдат жартаў не любiў, выцяў iх прыкладам стрэльбы, i яны з брэхам ды скавытаннем паўцякалi прэч.

Заўважыў заяц, што хiтрасць яму ўдалася, прыскакаў у замак ды проста да каралеўны; сеў да яе пад крэсла ды пачаў нагу ёй драпаць. А каралеўна кажа:

- Пайшоў прэч!

Яна падумала, што гэта сабака. Заяц падрапаў каралеўну за нагу яшчэ раз. А яна зноў кажа:

- Пайшоў прэч!

Бо i на гэты раз падумала, што гэта сабака. Але заяц не збянтэжыўся ды падрапаў каралеўну ў трэцi раз. Зiрнула яна ўнiз ды пазнала зайца па сваiх каралях. Узяла яна зайца да сябе на каленi, аднесла ў свой пакой ды пытаецца:

- Любы зайчык, чаго ты хочаш?

Ён адказаў:

- Мой гаспадар, якi забiў дракона, знаходзiцца тут; ён паслаў мяне папрасiць хлеба, што есць сам кароль.

Узрадавалася каралеўна, загадала паклiкаць хлебадайцу ды патрабавала, каб ён прынёс хлеб, што есць сам кароль. Тады зайчык кажа:

- Але няхай хлебадайца мне яго i аднясе, iнакш нападуць на мяне ганчакi.

I аднёс хлебадайца гэты хлеб да самых дзвярэй карчмы. Стаў заяц на заднiя лапы, узяў хлеб у пярэднiя ды прынёс яго свайму гаспадару. Тады паляўнiчы i кажа:

- Ну, гаспадар, а сто залатых жа цяпер мае!

Здзiвiўся гаспадар, а паляўнiчы кажа:

- Што ж, гаспадар, хлеб у мяне ёсць! Ды вось хацелася б мне цяпер i каралеўскай смажанкi пакаштаваць.

Сказаў гаспадар:

- Што ж, паглядзiм, - але спрачацца больш не стаў.

Паклiкаў паляўнiчы лiсiцу ды кажа:

- Лiска, схадзi ты ды прынясi мне смажанку, якую есць сам кароль.

Рыжая лiсiца ведала ўсе ўваходы ды выхады лепш за iншых. Прабралася яна па вулках ды завулках, i нiводзiн сабака яе не заўважыў. Села лiсiца пад крэслам каралеўны, пачала ёй нагу драпаць. Зiрнула каралеўна ўнiз ды пазнала лiсiцу па каралях; узяла яе да сябе ў пакой ды пытаецца:

- Лiсачка, даражэнькая, што табе трэба?

Адказала лiсiца:

- Мой гаспадар, якi забiў дракона, знаходзiцца тут i паслаў мяне, каб я папрасiла смажанкi, што сам кароль есць.

Загадала каралеўна паклiкаць кухара ды сказала, каб ён згатаваў смажанку, якую есць кароль, i данёс бы яе лiсiцы да самых дзвярэй карчмы.

Узяла лiсiца блюда, адагнала спачатку хвастом мух, што паселi на смажанку, i прынесла яе свайму гаспадару.

- Ну, карчмар, - сказаў паляўнiчы, - хлеб ды мяса ў нас цяпер ёсць, але хацелася б пакаштаваць i тае гароднiны, што есць сам кароль.

Паклiкаў ён ваўка ды кажа:

- Любы воўча, iдзi ды прынясi мне тае гароднiны, што есць кароль.

Пайшоў воўк напрасткi ў замак, бо ён анiкога не баяўся, увайшоў у пакой каралеўны ды тузануў яе ззаду за сукенку, каб яна азiрнулася. Пазнала яна яго па каралях ды пытаецца:

- Даражэнькi воўча, што табе трэба?

Ён адказаў:

- Мой гаспадар, якi забiў дракона, знаходзiцца тут, ён прасiў даць тае гароднiны, якую есць сам кароль.

Паклiкала каралеўна кухара ды загадала яму згатаваць тае гароднiны, якую есць сам кароль, i данесцi яе ваўку да самых дзвярэй карчмы. Узяў воўк у яго блюда i прынёс яго свайму гаспадару.

- Вось бачыце, гаспадар, - кажа паляўнiчы, - цяпер ёсць у мяне i хлеб, i смажанка, i гароднiна; але хацелася б мне пакаштаваць яшчэ i салодкае, якое есць кароль.

Ён паклiкаў мядзведзя ды кажа:

- Любы мядзведзь, ты нябось любiш салодкiм паласавацца, дык вось iдзi ды прынясi мне салодкае, якое есць сам кароль.

Затупаў мядзведзь проста да замка, i кожны яму саступаў дарогу. Падышоў ён да варты, i выставiла варта перад iх стрэльбы, не хацела яго прапускаць у каралеўскi замак. Тут падняўся мядзведзь на заднiя лапы, панадаваў ён такiх аплявушын, што ўся варта пападала на зямлю, - i рушыў мядзведзь проста да каралеўны, стаў ззаду яе i цiхенька зарычаў. Азiрнулася яна, пазнала мядзведзя i загадала яму iсцi з ёю ў пакой ды пытаецца:

- Даражэнькi мядзведзь, ты чаго хочаш?

Ён адказаў:

- Мой гаспадар, якi забiў дракона знаходзiцца тут, ён паслаў мяне па салодкае, якое есць сам кароль.

Паклiкала каралеўна кандытара i загадала згатаваць салодкую страву, якую есць кароль i аднесцi яе мядзведзю да самых дзвярэй карчмы. Пачаў тут мядзведзь лiзаць салодкiя лiзунцы, што скацiлiся на зямлю, потым надняўся на заднiя лапы, узяў у пярэднiя блюда i прынёс яго да свайго ўладара.

- Бачыце, гаспадар, - сказаў паляўнiчы, - вось ёсць у мяне цяпер i хлеб, i смажанка, i гароднiна, i салодкае; але хацелася б мне папiць i вiна, якое п'е сам кароль.

Паклiкаў ён свайго льва ды сказаў:

- Любы леў, ты ж да хмельнага ахвотнiк, дык вось iдзi ды прынясi мне вiна, якое п'е сам кароль.

Пакрочыў леў па вулiцах, i людзi ад яго ўцякалi; а калi падышоў ён да варты, тая хацела яму перагарадзiць дарогу, але леў так зароў, што ўсе ад яго адскочылi.

Падышоў леў да пакоя каралеўны i пастукаў хвастом у дзверы. Выйшла адтуль каралеўна, яна была спалохалася льва, але, пазнаўшы яго па залатым замочку ад сваiх караляў, загадала яму iсцi за ею ў пакой ды спыталася:

- Любы леў, ты чаго хочаш?

Ён адказаў:

- Мой гаспадар, якi забiў дракона, знаходзiцца тут; ён даручыў мне папрасiць вiна, якое п'е сам кароль.

Паклiкала каралеўна вiначэрпа, i ён павiнен быў даць iльву вiна, якое п'е сам кароль. Сказаў леў:

- Я хачу пайсцi з вiначэрпам разам ды паглядзець, каб ён даў мне сапраўднага.

Спусцiўся леў разам з вiначэрпам у вiнны склеп. Прыйшлi яны туды, i наважыўся вiначэрп нацэдзiць яму простага вiна, якое п'юць служкi, але леў сказаў:

- Пачакай! Спярша я вiно пакаштую, - нацэдзiў сабе паўконаўкi i выпiў яго нагбом. - Не, - сказаў ён, - гэта вiно не тое.

Зiрнуў на яго вiначэрп скосу, але пайшоў i хацеў нацэдзiць яму вiна з другой бочкi, што была для каралеўскага маршала. Але леў сказаў:

- Пачакай! Спярша я вiно пакаштую, - нацэдзiў сабе паўконаўкi ды выпiў яго. - Гэтае будзе крыху лепей, але ўсё ж такi i гэтае не тое.

Раззлаваўся тады вiначэрп ды сказаў:

- Цi можа такi дурны звер у вiне разбiрацца?

Але леў даў яму ў вуха, - той так i пакацiўся на зямлю; i калi падняўся на ногi, ён павёў iльва, нi слова не кажучы, у асобны невялiкi склеп, дзе стаяла каралеўскае вiно, якое не давалi пiць анiкому з людзей. Нацэдзiў леў спярша сабе паўконаўкi, пакаштаваў вiна ды кажа:

- Гэта, бадай што, сапраўднае, - i загадаў вiначэрпу налiць яго шэсць пляшак.

Потым паднялiся яны наверх. Выйшаў леў са склепа пахiстваючыся, быў ён трошкi пад хмелем, i павiнен быў вiначэрп аднесцi яму вiно да самых дзвярэй карчмы; тут узяў леў кошык у пашчу ды прынёс яго свайму ўладару.

Сказаў паляўнiчы:

- Бачыш, гаспадар, цяпер ёсць у мяне хлеб, i мяса, i гароднiна, i салодкае, i вiно - усё, што есць ды п'е сам кароль; а зараз я са сваiмi звярмi папалудную.

Ён сеў, пачаў есцi ды пiць i даў таксама паесцi ды папiць зайцу, лiсiцы, ваўку, мядзведзю ды льву; быў ён вясёлы, - ён ведаў, што каралеўна па-сапраўднаму кахае яго. Вось папалуднаваў ён ды кажа:

- Ну, гаспадар, я паеў ды папiў па-каралеўску, а зараз пайду ў каралеўскi замак ды ажанюся з каралеўнай.

А гаспадар пытаецца:

- Як жа гэта можа здарыцца, калi яна мае жанiха i сёння будуць ладзiць вяселле?

Выцягнуў тады паляўнiчы насовачку, што дала яму каралеўна на Драконавай гары, а ў iм былi завязаныя сем языкоў страшыдла, ды сказаў:

- Мне гэтыя знакi доказу дапамогуць.

Агледзеў гаспадар насоўку ды кажа:

- Калi я ўсяму i паверыў, дык ужо гэтаму нiзавошта веры не дам i стаўлю ў заклад сваю карчму разам з дваром.

Дастаў паляўнiчы кашалёк з тысячаю чырвонцаў, паклаў яго на стол ды кажа:

- А я стаўлю тысячу чырвонцаў.

Пачаў кароль пытацца ў сваёй дачкi падчас балявання:

- А чаго хацелi ўсе гэтыя дзiкiя звяры, што прыходзiлi ў мой замак ды зноў пайшлi?

- Я гэтага сказаць не смею, - адказала яна, - а вы паклiчце гаспадара гэтых звяроў, ён вам ўсё i раскажа.

Паслаў кароль свайго служку ў карчму ды загадаў яму запрасiць да сябе незнаёмца; слуга з'явiўся туды якраз у той час, калi паляўнiчы бiўся аб заклад з гаспадаром карчмы. I сказаў паляўнiчы:

- Вось бачыце, гаспадар, а кароль прыслаў жа свайго служку ды запрашае мяне з'явiцца, але я так проста не пайду. - I ён звярнуўся да каралеўскага служкi: - Перадайце маю просьбу каралю, каб прыслаў ён мне каралеўскае адзенне, карэту, запрэжаную шасцярыком, ды служак, якiя мяне суправаджалi б.

Пачуў гэта кароль ды кажа да сваёй дачкi:

- Што мне рабiць?

- Загадайце яго прывезцi, як ён гэтага патрабуе, - сказала яна, - i вы зробiце правiльна.

Паслаў тады кароль яму каралеўскае адзенне, карэту, запрэжаную шасцерыком коней, ды служак, якiя яго суправаджалi б.

Убачыў паляўнiчы, што па яго прыехалi, ды кажа:

- Вось бачыце, гаспадар, а зараз мяне адвязуць, як я i патрабаваў, - i ён адзеўся ў каралеўскае адзенне, узяў насовачку з драконавымi языкамi ды падаўся да караля.

Убачыў кароль, што той прыехаў, ды кажа да сваёй дачкi:

- Як мне належыць прыняць яго?

- Вы павiнны выйсцi яму насустрач, - сказала яна, - i вы зробiце правiльна.

Вось выйшаў яму насустрач кароль, павёў яго ў замак, а следам за iм iшлi ўсе ягоныя звяры. Кароль запрасiў яго сесцi побач з сабою ды каралеўнай, - а маршал сядзеў з другога боку ад яго як жанiх, але паляўнiчага ён цяпер не пазнаў.

I вось якраз прынеслi ў гэты час сем галоў дракона, каб госцi на iх паглядзелi, i сказаў кароль:

- Гэтыя сем галоў адсек у дракона маршал, таму я выдаю дачку сваю сёння за яго замуж.

Тады ўзняўся з-за стала паляўнiчы, раскрыў сем драконавых пашчаў ды спытаўся:

- А дзе ж сем языкоў дракона?

Спалохаўся маршал, збялеў i не ведаў, што адказаць; нарэшце ён прамовiў, калоцячыся:

- У драконаў языкоў не бывае!

- Так, iх не варта мець хлусам, але драконавыя языкi - гэта знак доказу пераможцы!

Паляўнiчы развязаў сваю насоўку, дзе ляжалi сем языкоў, ды прыклаў кожны з iх да пашчы дракона, - i языкi якраз падышлi да кожнай з iх. Потым ён дастаў насовачку, на якой было вышытае iмя каралеўны, паказаў яе нявесце ды спытаўся, каму яна падаравала яе. Яна адказала:

- Таму, хто забiў дракона.

Тады ён паклiкаў сваiх звяроў, зняў у кожнага з iх каралi, а з iльва залаты замочак, паказаў iх нявесце ды спытаўся, каму яны належаць.

- Каралi з залатым замочкам, - адказала яна, - былi мае, я падзялiла iх памiж звяроў за тое, што яны дапамаглi адолець дракона.

I сказаў паляўнiчы:

- Калi я ляжаў на полi бою стомлены ды заснуў, дык з'явiўся маршал i адцяў мне галаву. Потым ён аднёс каралеўну ды абвясцiў, быццам бы гэта ён забiў дракона; а тое, што ён схлусiў, я даказваю драконавымi языкамi, вось гэтай насовачкай ды каралямi.

I ён распавёў, як выратавалi яго звяры з дапамогай чарадзейнага кораня, як цэлы год ён блукаў разам з iмi па свеце, а цяпер зноў вярнуўся сюды i даведаўсяд пра падман маршала ад гаспадара карчмы.

Тады спытаўся кароль у сваёй дачкi:

- Цi праўда, што гэты чалавек забiў дракона?

Яна адказала:

- Так, гэта праўда. Цяпер я магу адкрыць злачынствы маршала, бо ўсё высветлiлася без майго ўдзелу; ён узяў з мяне абяцанне маўчаць. Вось чаму я прасiла святкаваць вяселле не раней як праз год ды адзiн дзень.

Тады кароль загадаў паклiкаць дванаццаць дарадцаў, каб яны вынеслi маршалу прысуд; яны прысудзiлi, што ён павiнен быць разадраны чатырма быкамi. Маршала пакаралi смерцю, а кароль аддаў дачку сваю замуж за паляўнiчага i прызначыў яму ў спадчыну ўсё каралеўства. Вяселле адсвяткавалi ў вялiкай радасцi, i малады кароль загадаў паклiкаць свайго роднага бацьку ды прыёмнага i ўзнагародзiў iх вялiкiмi скарбамi. Не забыў ён i пра гаспадара карчмы, - ён паклiкаў яго ды сказаў:

- Вось бачыце, гаспадар, я з каралеўнаю ажанiўся, i вашая карчма з дваром, значыцца, цяпер мае.

Сказаў гаспадар:

- Так, яны цяпер вашыя па праву.

Але малады кароль сказаў:

- З ласкi маёй няхай карчму i двор гаспадар пакiне сабе, i дарую я яму яшчэ тысячу чырвонцаў у прыдачу.

I былi малады кароль i маладая каралева вясёлыя i задаволеныя i зажылi ў шчасцi разам. Ён часта выязджаў на паляванне, гэта было для яго вялiкай радасцю, i верныя звяры заўсёды яго суправаджалi.

Паблiзу знаходзiўся лес, пра яго казалi, што там нячыстая сiла вядзецца, i хто ў яго трапляў упершыню, таму было цяжка выбрацца назад. Але маладому каралю дужа захацелася ў тым лесе папаляваць, i ён не даваў старому каралю спакою, пакуль той, нарэшце, гэта яму дазволiў.

Вось выехаў малады кароль з вялiкаю свiтай i, заязджаючы ў лес, заўважыў беласнежную самку аленя ды сказаў сваiм людзям:

- Вы пачакайце тут, пакуль я вярнуся назад, я хачу ўпаляваць цудоўнага звера, - i ён паскакаў следам за ёю ў самую гушчэчу лесу, а за iм пайшлi толькi ягоныя звяры.

Людзi прачакалi яго да самага вечара, але ён назад не вярнуўся. Тады яны паехалi дадому ды сказалi маладой каралеве:

- Кароль пагнаўся ў зачараваным лесе за белаю самкай аленя i назад не вярнуўся.

I каралева дужа па iм непакоiлася. А ён усё скакаў i скакаў за цудоўным зверам i нiяк не мог яго дагнаць; часам здавалася яму, што трэба ўжо страляць, але звер iмгненна ўцякаў далёка-далёка, i нарэшце знiк зусiм з вачэй. Тут ён заўважыў, што заехаў у самыя нетры лясныя; узяў свой рог ды пачаў трубiць; але адказу не было, людзi не маглi яго пачуць. А ўжо надышла ноч, i ён зразумеў, што сёння яму дамоў не вярнуцца.

Ён злез з каня, распалiў каля дрэва вогнiшча i вырашыў там заначаваць. Калi ён сядзеў ля вогнiшча, а ягоныя звяры ляжалi з iм побач, яму здалося, быццам пачуўся чалавечы голас: ён агледзеўся, але нiчога не ўбачыў. Неўзабаве ён зноў пачуў, быццам уверсе нехта стогне; ён зiрнуў угору, бачыць - сядзiць на дрэве нейкая бабуля i ўсё галосiць:

- Вух, вух, вух, як мне холадна!

Ён сказаў:

- Злазь ды пагрэйся, калi табе холадна.

Але яна адказала:

- Не, твае звяры мяне ўкусяць.

Ён сказаў:

- Бабуля, яны не крануць цябе, злазь унiз.

Але гэта была вядзьмарка, яна сказала:

- Я скiну табе з дрэва дубчык; калi дубчыкам гэтым ты ўдарыш звяроў па спiне, тады яны мне нiякай шкоды не зробяць, - i яна скiнула яму маленькi дубчык.

Ён хвастануў тым дубчыкам звяроў, тыя адразу ж цiха ўлеглiся - i раптам скамянелi. Цяпер вядзьмарцы звяроў не трэба было баяцца, яна саскочыла ўнiз i дакранулася дубчыкам да караля i ператварыла яго ў камень. Потым яна засмяялася ды пацягнула яго i звяроў у яму, дзе ляжала шмат ужо такiх камянёў.

Не вярнуўся малады кароль дадому, i непакой ды страх у каралевы ўсё раслi i раслi. А здарылася, што якраз у гэты час прыйшоў у каралеўства другi брат той, што пры растаннi пайшоў вандраваць на ўсход. Ён шукаў працы, ды не мог яе нiдзе знайсцi. Ён стаў тады блукаць па розных мясцiнах ды прымушаў сваiх звяроў скакаць перад людзьмi.

I вось прыйшло яму ў галаву пайсцi паглядзець на нож, якi ўторкнулi яны пры расстаннi ў ствол дрэва, каб даведацца, што з ягоным братам. Прыйшоў ён туды, аж бачыць, што адзiн бок напалову ўжо заiржавеў, а напалову застаўся блiскучы. Ён спалохаўся ды падумаў: "З маiм братам, вiдаць, здарылася вялiкае няшчасце, але я, магчыма, выратую яго: палова ж нажа засталася блiскучай".

I ён рушыў з усiмi звярмi на захад. Калi ён падышоў да гарадской брамы, выйшла яму насустрач варта ды спыталася, цi далажыць аб iм ягонай жонцы, маладая каралева ўжо некалькi дзён, маўляў, у вялiкай трывозе з прычыны ягонай адсутнасцi i баiцца, што ён загiнуў у зачараваным лесе. Варта прыняла яго за маладога караля, бо ён вельмi да таго быў падобны, i за iм гэтак жа iшлi следам дзiкiя звяры. Ён зразумеў, што гаворка iдзе пра ягонага брата, ды падумаў: "Самае лепшае, гэта выдаць сябе за яго; тым лягчэй, бадай што, я змагу яго выратаваць". I ён загадаў варце праводзiць яго ў замак, дзе быў прыняты з вялiкай радасцю. Маладая каралева падумала, што гэта яе муж, ды спыталася, чаму ён так доўга не вяртаўся. Ён адказаў:

- Я заблукаў у лесе i выбрацца адтуль раней анiяк не мог.

Увечары яго праводзiлi ў каралеўскую спальню, але ён паклаў на ложку памiж сабой i маладою каралевай навостраны меч. Яна не ведала, што гэта значыць, але спытацца ў яго пра тое не рашылася.

Ён прабыў там некалькi дзён i за гэты час паспеў даведацца ўсё пра зачараваны лес, ды сказаў нарэшце:

- Я хачу яшчэ раз у iм папаляваць.

Кароль i маладая каралева пачалi яго адгаворваць, але ён стаяў на сваiм i выехаў у лес з вялiкаю свiтай. Вось трапiў ён у той лес, i здарылася з iм тое самае, што i з ягоным братам; ён убачыў белую самку аленя ды сказаў сваiм людзям:

- Вы тут заставайцеся i мяне пачакайце, пакуль я вярнуся, я хачу ўпаляваць цудоўнага звера.

I ён паскакаў у лес. А следам за iм iмчалiся ягоныя звяры. Але ён не мог дагнаць самку аленя i трапiў у такiя нетры лясныя, што давялося яму там заначаваць. Ён распалiў вогнiшча i пачуў, што нехта ўверсе на дрэве стогне:

- Вух, вух, вух, як мне холадна!

Ён глянуў угору, аж бачыць - сядзiць на вершалiне бабуля: гэта была тая самая вядзьмарка. Ён сказаў:

- Калi табе, бабуля, холадна, злазь унiз ды пагрэйся.

Яна адказала:

- Не, твае звяры мяне ўкусяць.

А ён кажа:

- Яны не крануць цябе.

Тады яна крыкнула:

- Я скiну табе дубчык, ты ўдар iх тым дубчыкам i яны тады не крануць мяне.

Пачуў гэта паляўнiчы, але бабульцы не паверыў ды кажа:

- Сваiх звяроў я лупцаваць не стану, злазь унiз, бо iнакш я цябе сам сцягну.

- Бач чаго захацеў! Усё адно ты са мной не ўправiшся!

Але ён адказаў:

- Сама не пойдзеш, дык дастану цябе куляй.

А яна кажа:

- Страляй, я тваiх куляў не баюся.

Прыклаў ён да пляча стрэльбу, стрэлiў у яе, але вядзьмарка была супроць свiнцовых куляў зачараваная i крыкнула:

- Табе ў мяне не патрапiць!

Тут паляўнiчы сцямiў, сарваў са сваёй курткi тры срэбныя гузiкi ды зарадзiў iмi стрэльбу, бо супроць iх яе вядзьмарства сiлы не мела. Калi ён стрэлiў, яна адразу ж паляцела з енкам унiз. Ён наступiў на яе нагой ды кажа:

- Старая вядзьмарка, калi ты зараз жа не прызнаешся, дзе мой брат, я схаплю цябе ды кiну ў вогнiшча.

Дужа спалохалася вядзьмарка, пачала прасiць лiтасцi ды кажа:

- Ён ляжыць са сваiмi звярмi ператвораны ў камень, у ямiне.

Тады ён прымусiў яе пайсцi з iм разам, прыгразiў ёй ды сказаў:

- Цяпер ты, старая малпа, вернеш жыццё майму брату i ўсiм, хто ляжыць з iм разам, а iнакш трапiш у вогнiшча.

Узяла вядзьмарка дубчык, дакранулася да камянёў - i адразу ж ажылi брат са звярмi ды шмат iншых людзей, купцоў, рамеснiкаў, пастухоў. Яны пачалi дзякаваць яму за сваё вызваленне i падалiся потым па дамах. А браты-блiзняты, убачыўшы адзiн аднаго, пачалi цалавацца, i вялiкая была ў iх радасць на сэрцы. Схапiлi яны потым вядзьмарку, звязалi яе ды кiнулi ў вогнiшча; i толькi яна згарэла, ачысцiўся лес сам сабою, стаў светлы ды такi празрысты, што можна было бачыць каралеўскi замак за тры гадзiны ходу адтуль.

Накiравалiся два браты дадому, i па дарозе распавялi кожны адзiн аднаму пра свой лёс. Калi малодшы брат расказваў, што ён спадчыннiк усяго каралеўства, старэйшы кажа яму:

- Гэта я адразу зразумеў: калi я прыйшоў у горад, мяне прынялi за цябе i пачалi ўшаноўваць мяне па-каралеўску, маладая каралева прыняла мяне за свайго мужа i давялося мне сядзець за сталом з ёю побач ды спаць з ёю разам на тваiм ложку.

Як пачуў гэта малодшы брат, так зараўнаваў ды ўгнявiўся, што выхапiў меч i адсек брату галаву. Але калi ён убачыў, што той ляжыць мёртвы ды цячэ яго чырвоная кроў, ён моцна аб гэтым пашкадаваў.

- Мой брат вызвалiў мяне ад чарадзейства, - усклiкнуў ён, - а я яго за гэта забiў! - I ён горка заплакаў.

Але да яго падышоў заяц i прапанаваў прынесцi корань жыцця; ён паскакаў ды прынёс яго якраз своечасова. Мёртвы ажыў i нават раны сваёй не заўважыў.

Потым яны падалiся далей, i сказаў малодшы брат:

- Ты выглядаеш гэтак жа, як я, на табе гэткiя каралеўскiя ўборы, i ўслед за табой, гэтак жа як i за мной, iдуць звяры. Давай увойдзем у розныя брамы ды з'явiмся да старога караля адначасова.

Яны рассталiся, i вось да старога караля прыйшла ў адзiн i той жа час варта абедзвюх брамаў i далажыла, што малады кароль, маўляў, вярнуўся са сваiмi звярмi з палявання.

Сказаў тады кароль:

- Гэтага быць не можа, бо ад адной брамы да другой ходу будзе не меней за гадзiну.

Але ў гэты самы час з двух розных бакоў прыбылi на каралеўскi двор два браты ды ўвайшлi ў замак. Спытаўся тады кароль у сваёй дачкi:

- Скажы, якi ж з двух твой муж? Яны абодва падобныя адзiн да аднаго, - я гэтага зразумець анiяк не магу.

Але яна так спалохалася, што не магла нiчога растлумачыць. Раптам яна заўважыла каралi, якiя раздала звярам, i ўбачыла на адным з iльвоў свой залаты замочак i з радасцi выгукнула:

- Той, за кiм iдзе гэты леў, i ёсць мой сапраўдны муж!

Засмяяўся малады кароль ды сказаў:

- Так, i сапраўды я сапраўдны.

I яны паселi разам усе за стол, пачалi есцi ды пiць i былi радасныя ды вясёлыя.

Увечары, калi малады кароль клаўся ў ложак, спыталася ў яго жонка:

- Ты навошта ў мiнулыя ночы клаў заўсёды ў наш ложак навостраны меч? Я думала, што ты хацеў мяне забiць.

I даведаўся ён тады, якi адданы быў яму брат.

БЕЛАЯ ЗМЯЯ

Даўным-даўно жыў на свеце кароль, i быў ён славуты па ўсёй зямлi сваёй мудрасцю. Усё было яму вядома, быццам хто цераз паветра перадаваў яму звесткi аб самых патаемных рэчах. Але быў у яго дзiўны звычай: кожнага паўдня, калi ўсё са стала прыбiралi i нiкога старонняга не заставалася, прыносiў яму надзейны слуга яшчэ адно блюда. Аднак было яно прыкрыта, i нават слуга, i той не ведаў, што знаходзiцца на гэтым блюдзе; i не ведаў аб тым нiводзiн чалавек, таму што кароль адкрываў блюда i прыступаў да яды толькi тады, калi заставаўся абсалютна адзiн.

Так паўтаралася працяглы час, але вось аднойчы адолела слугу цiкаўнасць, ён не мог з сабой нiчога зрабiць i занёс блюда ў свой пакой. Ён прычынiў як належыць дзверы, падняў з блюда вечка, бачыць - ляжыць там белая змяя. Глянуў ён на яе i не мог стрымацца, каб яе не пасмакаваць; ён адрэзаў кавалак i паклаў яго ў рот. I толькi ён дакрануўся да яго языком, як зараз жа пачуў каля акна дзiўны шэпт пяшчотных галасоў. Ён падышоў блiжэй, прыслухаўся - бачыць, што гэта размаўляюць памiж сабой вераб'i i апавядаюць адзiн аднаму ўсялякую ўсячыну, бачаную iмi на полi i ў лесе: смак змяiнага мяса даў яму магчымасць разумець птушыную мову.

I вось здарылася, што акурат у гэты дзень у каралевы прапаў яе самы прыгожы пярсцёнак, i падазрэнне выпала на гэтага блiжэйшага слугу, якi меў усюды доступ. Кароль клiкнуў слугу i пачаў яму гразiцца, усяляк яго лаючы, што калi ён да ранiцы не назаве вiнаватага, то будзе прызнаны злодзеем i аддадзены пад суд. Але нiчога не дапамагло, слуга настойваў на сваёй невiнаватасцi, i яго адпусцiлi з тым жа рашэннем. Са страхам i хваляваннем выйшаў ён на двор i пачаў разважаць, як яму з бяды выблытацца. А сядзелi каля ручая цiхамiрна ды радком качкi i адпачывалi; яны чысцiлi i прыгладжвалi сябе дзюбамi i вялi памiж сабой размову. Слуга спынiўся i пачаў прыслухоўвацца. А расказвалi качкi адна адной, дзе яны сёння ранiцай былi, дзе плавалi, якi знайшлi корм; i вось адна кажа з прыкрасцю:

- У мяне такi цяжар у страўнiку, я ў спешцы праглынула пярсцёнак, якi ляжаў пад акном каралевы.

Схапiў слуга качку зараз жа за шыю, прынёс яе на кухню i кажа кухару:

- Зарэж мне гэтую качку, бачыш - якая яна тлустая.

- Ага, - сказаў кухар, узважваючы яе на руцэ, - яна, што i казаць, добра адкармiлася, пастаралася, вiдаць, i даўнютка чакае, каб яе засмажылi.

Ён адсек ёй галаву i пачаў яе патрашыць, i вось знайшоўся ў яе страўнiку пярсцёнак каралевы. I мог цяпер слуга лёгка даказаць каралю сваю невiнаватасць; а паколькi каралю хацелася загладзiць сваю несправядлiвасць, то ён дазволiў яму што-небудзь у яго папрасiць i абяцаў самую ганаровую пасаду пры двары, якую ён толькi пажадае.

Але слуга ад усяго адмовiўся i папрасiў толькi каня i грошай на дарогу, хацелася яму свет пабачыць i нейкi час павандраваць. Яго просьба была выканана, i ён рушыў у шлях-дарогу.

Аднойчы, праязджаючы паўз возера, убачыў ён трох рыбiн, якiя захраснулi ў чароце i старалiся выбрацца да вады. Хаця i кажуць, што рыбы быццам бы нямыя, але слуга пачуў iх скаргу, што вось даводзiцца iм зараз гiнуць такой нiкчэмнай смерцю. А было ў яго сэрца жаласлiвае, - ён нагнуўся з каня i кiнуў трох палоннiц назад у возера. Пачалi яны з радасцi трапятацца, высунулi з вады галовы i мовiлi яму:

- Мы гэтага табе не забудзем i аддзячым цябе за тое, што ты выратаваў нам жыццё.

Паехаў ён далей; i неўзабаве яму падалося, быццам ля самых яго ног на пяску чуецца чыйсьцi голас. Ён пачаў прыслухоўвацца i пачуў, як цар мурашыны скардзiўся:

- Хоць бы пакiнулi нас людзi ў спакоi, а заадно i няўклюдныя жывёлы!

I ён збочыў з дарогi, i тады сказаў яму цар мурашыны:

- Мы гэтага табе не забудзем i аддзячым цябе за гэта.

Далей прывяла яго дарога ў лес, i ўбачыў ён там дзвюх варон, яны стаялi каля гнязда i выкiдвалi адтуль сваiх птушанят.

- Прэч, адсюль, шалапуты вы гэтакiя! - крычалi яны. - Вас цяпер не накормiш, вы ўжо дастаткова выраслi i можаце самi сябе пракармiць.

Бедныя вараняты ляжалi на зямлi i, спрабуючы падняцца, размахвалi крылцамi i крычалi:

- Але ж мы бездапаможныя птушаняткi, мы лётаць яшчэ не ўмеем! Зараз нам адно застаецца - памерцi з голаду.

Злез тады добры хлопец з каня, забiў яго шпагай i пакiнуў яго на пракорм маладым варанятам. Яны падскочылi, наелiся дасыта i закрычалi:

- Мы гэтага нiколi не забудзем i дапаможам табе ў бядзе!

Давялося цяпер хлопцу iсцi пяшком; прайшоў ён нямала доўгiх шляхоў i дарог, пакуль трапiў нарэшце ў сталiцу. I былi там на вулiцах вялiкi шум i мiтусня; i з'явiўся вершнiк i абвясцiў пры народзе:

- Каралеўна шукае сабе мужа, i хто хоча за яе пасватацца, той павiнен спярша выканаць цяжкую задачу; а хто не зможа з ёю ўдала справiцца, той паплацiцца жыццём.

Багата людзей ужо спрабавала выканаць гэта, але толькi дарэмна з жыццём сваiм развiталася. Аднак, калi хлопец убачыў каралеўну, ён быў так аслеплены яе нявыказанай прыгажосцю, што забыў пра ўсялякую небяспеку, прыйшоў да караля i аб'явiў сябе яе жанiхом.

Яго прывялi зараз жа на марскi бераг, i быў кiнуты ў мора на вачах у яго пярсцёнак, i кароль загадаў яму дастаць гэты пярсцёнак з дна мора i дадаў:

- А калi ты вернешся назад без яго, дык будуць цябе скiдваць увесь час у ваду, пакуль ты не патонеш у хвалях.

Усе пашкадавалi прыгожага хлопца i пакiнулi яго аднаго каля мора. Стаяў ён на беразе i разважаў, што яму зараз рабiць. Раптам бачыць - падплываюць да яго тры рыбiны, то былi тыя самыя, якiм ён выратаваў жыццё. I трымала сярэдняя ў роце ракавiну, яна паклала яе на бераг да ног юнака. Ён падняў ракавiну, адкрыў яе, i ляжаў там залаты пярсцёнак. Радасны, прынёс ён яго каралю i чакаў, што той дасць яму абяцаную ўзнагароду. Але калi ганарлiвая каралеўна пачула, што ён просты слуга, адмовiла яму i патрабавала, каб выканаў ён спачатку другую задачу. Яна спусцiлася ў сад i рассыпала там на траве дзесяць вялiкiх мяшкоў проса.

- Да ранiцы, перш чым падымецца сонца, ты павiнен мне гэта ўсё проса выбраць, - сказала яна, - ды так, каб нiводнае зернейка не прапала.

Сеў хлопец у садзе i пачаў разважаць, як выканаць яму такую задачу, але нiчога прыдумаць не мог i сядзеў зажураны i чакаў, што з надыходам ранiцы яго пакараюць смерцю. Але вось заззялi ў садзе першыя промнi сонца, i ён убачыў, што ўсе дзесяць мяшкоў поўныя проса, i стаяць усе ў рад, i не прапала пры гэтым нiводнага зернейка. З'явiўся ноччу цар мурашыны са сваiмi тысячамi мурашоў, i ўдзячныя насякомыя з вялiкiм стараннем выбралi проса i ссыпалi яго ў мяшкi.

Вось спусцiлася сама каралеўна ў сад i ўбачыла на сваё здзiўленне: хлопец зрабiў тое, што было яму даручана. Але яна не магла адолець сваю пыхлiвасць i сказала:

- Хаця ён i выканаў абедзве задачы, але не стаць яму маiм мужам перш, чым не прынясе ён мне яблык з дрэва жыцця.

Хлопец не ведаў, дзе расце дрэва жыцця; але ён выправiўся ў шлях-дарогу i вырашыў шукаць яго да таго часу, пакуль ногi будуць iсцi, аднак у яго не было нiякай надзеi тое дрэва знайсцi. Вось абышоў ён ужо тры каралеўствы i зайшоў пад вечар у лес. Сеў пад дрэвам, i захацелася яму спаць, - але ён пачуў у галiнах шолах, i ўпаў яму ў рукi залаты яблык. А тут зляцелi да яго ўнiз тры вароны, селi яму на каленi i сказалi:

- Мы тры маладыя вараняцi, якiх ты выратаваў ад галоднай смерцi. Мы цяпер выраслi i, калi пачулi, што ты шукаеш залаты яблык, прыляцелi з-за мора, даляцелi да самага краю зямлi, дзе расце дрэва жыцця, i прынеслi табе гэты яблык.

Дужа зарадаваўся хлопец i рушыў у зваротны шлях, i прынёс прыгажунi каралеўне залаты яблык; i ўжо цяпер ёй адмаўляцца было немагчыма: яны раздзялiлi яблык жыцця i з'елi яго ўдваiх; i напоўнiлася яе сэрца да яго каханнем, i дажылi яны ў цiхамiрным шчасцi да самай глыбокай старасцi.

ЗАЛАТАЯ ГУСЬ

Жыў-быў чалавек. Было ў яго тры сыны, звалi малодшага Дурнем; iм пагарджалi, смяялiся з яго i заўсёды крыўдзiлi. Сабраўся аднаго разу старэйшы сын iсцi ў лес - дровы сячы, i дала яму мацi на дарогу смачны здобны пiрог i бутэльку вiна, каб не ведаў ён нi голаду, нi смагi. Ён прыйшоў у лес i вось сустрэў там старога сiвога чалавечка. Павiтаўся з iм чалавечак i кажа:

- Дай мне кавалак пiрага, што ў цябе ў кiшэнi, i глыток вiна - я вельмi прагаладаўся i хачу пiць.

Але разумны сын адказаў:

- Калi я аддам табе свой пiрог ды вiно, то мне самому нiчога не застанецца. Iдзi сваёй дарогай.

Так i застаўся чалавечак нi з чым, а разумны сын пайшоў сабе далей. Вось пачаў ён сячы дрэва; стукнуў сякерай ды патрапiў сабе прама па руцэ, давялося яму дамоў вяртацца i рабiць сабе перавязку. А выйшла ўсё з-за таго сiвога чалавечка.

Потым пайшоў у лес сярэднi сын, i дала яму мацi, як i старэйшаму сыну, здобны пiрог i бутэльку вiна. Яму таксама сустрэўся стары сiвы чалавечак i папрасiў у яго кавалак пiрага i глыток вiна. Але i сярэднi сын, таксама разумны, адказаў:

- Дам я табе - мне менш дастанецца.

Так i застаўся чалавечак нi з чым, а сярэднi сын пайшоў сабе далей. Але i ён быў пакараны: стукнуў ён некалькi разоў па дрэве i патрапiў сякерай па назе, вось i давялося яго дамоў на руках адносiць.

Тады Дурань i кажа:

- Дазволь мне, бацька, хоць раз у лес пайсцi дроў насячы.

Адказаў бацька:

- Браты твае ўжо хадзiлi, ды толькi сабе нашкодзiлi, - куды ўжо табе, ты ў гэтай справе нiчога не разумееш.

Але Дурань усё прасiў ды прасiў, i бацька нарэшце згадзiўся:

- Ну, iдзi, а можа, у бядзе паразумнееш.

I дала яму мацi пiрог, а быў ён на вадзе замешаны ды ў попеле выпечаны, i бутэльку кiслага пiва. Прыйшоў Дурань у лес, сустрэўся яму той жа стары сiвы чалавечак, павiтаўся з iм i кажа:

- Дай мне кавалак пiрага i глыток з тваёй бутэлькi, - я такi галодны i мне вельмi хочацца пiць.

Адказаў Дурань:

- Ды ў мяне ж пiрог на попеле выпечаны, а пiва кiслае; але калi гэта табе да смаку, давай прысядзем i разам перакусiм.

Селi яны, дастаў Дурань свой пiрог, якi быў на попеле выпечаны, а ён аказаўся здобным i смачным, а кiслае пiва стала добрым вiном. З'елi яны пiрог, выпiлi вiно, i сказаў чалавечак:

- Таму, што ў цябе сэрца добрае i ты ахвотна са мной падзялiўся, я ўзнагароджу цябе шчасцем. Вунь стаiць старое дрэва, ты ссячы яго, i мiж каранёў табе штосьцi знойдзецца. - Потым чалавечак развiтаўся i знiк.

Пайшоў Дурань, падсек дрэва, яно павалiлася, раптам бачыць ён - сядзiць на каранях гусь, а пер'е ў гусi ўсё з чыстага золата. Падняў ён гусь, узяў яе з сабой i пайшоў у харчэўню, дзе i вырашыў заначаваць. А ў гаспадара харчэўнi былi тры дачкi; убачылi яны гусь, зацiкавiлiся, што гэта за дзiўная птушка такая, i захацелася iм здабыць адно з яе залатых пёраў. Старэйшая падумала: "Выпадак для гэтага, вiдаць, надарыцца, я выцягну сабе залатое пяро". Толькi Дурань адлучыўся, схапiла яна гусь за крыло, але тут пальцы яе так да крыла i прылiплi. Прыйшла хутка другая сястра, i было ў яе адно ў галаве: як бы гэта выцягнуць i сабе залатое пяро; але толькi яна дакранулася да сваёй сястры, дык адразу да яе i прылiпла. А тут прыйшла i трэцяя сястра, каб здабыць сабе залатое пяро, але сёстры ёй крыкнулi:

- Богам просiм, не падыходзь да нас, адыдзi!

Але яна не зразумела, чаму гэта нельга падысцi, i падумала: "Калi сёстры мае там, то i я магу быць таксама з iмi", - i толькi яна падбегла i дакранулася да адной з сясцёр, дык адразу да яе i прылiпла. Вось i давялося iм правесцi ноч каля гусi.

Ранiцай узяў Дурань гусь пад паху i пайшоў, мала турбуючыся аб тым, што тры дзяўчыны iдуць за iм следам. Давялося iм увесь час бегчы ўслед за гуссю то туды, то сюды, куды ногi Дурневы надумаюць. Сустрэўся iм у полi пастар; убачыў ён такое шэсце i кажа:

- Пасаромейцеся, бессаромныя дзяўчаты! Чаго бяжыце ўслед за хлопцам, куды гэта варта? - I ён схапiў малодшую за руку, збiраючыся яе адцягнуць. Але толькi ён да яе дакрануўся, як таксама прылiп, i давялося яму самому бегчы ўслед за iмi. Сустрэўся iм неўзабаве на шляху дзяк; убачыў ёд пастара, якi спяшаўся ўслед за трыма дзяўчынамi, здзiвiўся i закрычаў:

- Эй, спадар пастар, куды гэта вы так спяшаецеся? Не забудзьце, што сёння трэба яшчэ дзiця хрысцiць, - i ён падбег да пастара, схапiў яго за рукаў i таксама прылiп.

Калi яны ўсе ўпяцярых беглi ўслед адно за адным, сустрэлася iм двое сялян, якiя вярталiся са сваiмi матыкамi з поля; пастар крыкнуў iм, каб яны вызвалiлi яго i ксяндза. Але толькi дакранулiся сяляне да ксяндза, як таксама прылiплi, - стала iх цяпер сямёра, i ўсе беглi ўслед за Дурнем i яго гуссю.

Вось прыйшоў Дурань у горад, а правiў у тым горадзе кароль, i была ў яго дачка, такая строгая ды панурая, што нiводзiн чалавек не мог яе нiяк рассмяшыць. I таму кароль аб'явiў, што хто, маўляў, яе рассмяшыць, той ажэнiцца з ёю.

Пачуў Дурань пра гэта i накiраваўся са сваёй гуссю i цэлай чарадой спадарожнiкаў да каралеўны. Убачыла тая семярых, якiя беглi адно за адным, i так пачала смяяцца, што i спынiцца ёй было цяжка. Запатрабаваў тады Дурань яе сабе ў нявесты, але каралю будучы зяць штосьцi не вельмi спадабаўся. Пачаў кароль выдумляць усялякiя адгаворкi i сказаў, каб прывёў ён да яго такога чалавека, якi б змог цэлы склеп вiна выпiць. Тут Дурань i прыгадаў сiвога чалавечка i падумаў, што той зможа, мабыць, дапамагчы яму. Накiраваўся Дурань у лес i ўбачыў на тым самым месцы, дзе сек ён аднойчы дрэва, нейкага чалавечка; той сядзеў i па твары ягоным было вiдаць, што ён надта зажурыўся. Пачаў Дурань яго распытваць, чаму ён бядуе. Той адказаў:

- Мучыць мяне моцная смага, нiяк не магу я яе прагнаць, Халоднай вады я не п'ю, бочку вiна я ўжо апаражнiў, але для мяне гэта ўсё роўна, што кропля на гарачы камень.

- Я магу ў гэтай справе табе дапамагчы, - сказаў Дурань. - Iдзi за мной, i ты ўволю нап'ешся.

Павёў яго Дурань у каралеўскi склеп. Падсеў чалавечак да вялiзных бочак i пачаў пiць; пiў i пiў, пакуль жывот у яго не раздзьмуўся, i не прайшло i дня, як выпiў ён цэлы склеп.

Запатрабаваў другi раз Дурань сабе нявесту, але кароль раззлаваўся, што такi просты хлопец, якога кожны называе Дурнем, можа ажанiцца з яго дачкой, i паставiў тады новую ўмову: павiнен Дурань спачатку знайсцi такога чалавека, якi б змог цэлую гару хлеба з'есцi.

Не доўга думаючы, накiраваўся Дурань у лес; i сядзеў на тым самым месцы нейкi чалавек; ён падцягнуў свой пояс тужэй, твар у яго быў сумны, i ён сказаў Дурню:

- Я ўжо з'еў цэлую печ сiтнага хлеба, ды што гэта для мяне, калi я страшэнна галодны! Нiяк мне не наесцiся, i даводзiцца таму пояс падцягваць усё тужэй, каб з голаду не памерцi.

Узрадаваўся Дурань i кажа:

- Дык уставай i iдзi за мной: ужо ты ўволю наясiся.

Прывёў ён яго да каралеўскага двара, а туды звезлi да таго часу ўсю муку з усяго каралеўства i напяклi вялiзную гару хлеба; ну, тут лясны чалавек падышоў i пачаў есцi, - i за адзiн дзень уся хлебная гара знiкла.

Трэцi раз запатрабаваў Дурань сабе нявесту, але каралю хацелася ад яго пазбавiцца, i запатрабаваў ён у Дурня такi карабель, каб мог па вадзе i па сушы плаваць.

- Як толькi ты на тым караблi да мяне падплывеш, - сказаў ён Дурню, адразу мая дачка будзе тваёю жонкай.

Накiраваўся Дурань прамой дарогай у лес; сядзеў там стары сiвы чалавечак, якому ён аддаў некалi свой пiрог, i сказаў чалавечак:

- Гэта ты мяне накармiў, напаiў, дам я табе за гэта карабель; я гэта раблю таму, што ты мяне пашкадаваў.

I даў ён яму карабель, якi мог хадзiць i па сушы i па моры. Убачыў кароль той карабель i не мог адмовiцца аддаць дачку сваю замуж за Дурня. Вось згулялi вяселле, i пасля смерцi караля атрымаў у спадчыну Дурань усё каралеўства i жыў доўгiя гады шчаслiва са сваёю жонкай.

МIЛЫ РАЛАНД

Жыла калiсьцi жанчына, i была яна сапраўднай ведзьмай. Было ў яе дзве дачкi; адна з iх нязграбная i злая, i жанчына любiла яе таму, што яна даводзiлася ёй роднай дачкой; а другая - добрая i прыгожая, i жанчына яе ненавiдзела таму, што тая была яе падчарыцай.

Аднойчы надзела падчарыца прыгожы фартух, ён спадабаўся другой дачцэ, i тая пачала зайздросцiць зводнай сястры i сказала мацi, што хоча - чаго б нi каштавала - атрымаць гэты фартух.

- Супакойся, маё дзiцятка, - сказала старая, - ты яго атрымаеш. Тваю зводную сястру даўно пара забiць; сёння ўночы, якраз, як яна засне, я прыду i адсяку ёй галаву. Толькi глядзi, каб ты сама легла ў ложак блiжэй да сцяны, а яе падсунь на самы край.

I давялося б беднай дзяўчыне загiнуць, але менавiта ў гэты час яна стаяла ў кутку i ўсё чула. Дзяўчыну ўвесь дзень з дому не выпускалi, а калi надышоў час класцiся спаць, ёй загадалi класцiся першай. Калi сястра заснула, дзяўчына асцярожна пасунула яе на край ложка, а сама легла каля сцяны, на яе месца.

Падкралася ўночы старая, i быў у яе правай руцэ тапор, а левай яна спачатку памацала, цi ляжыць хто на краю ложка; потым яна моцна сцiснула тапор рукамi i адсекла галаву сваёй роднай дачцэ.

Калi старая пайшла, дзяўчына ўстала i накiравалася да свайго любага, звалi яго Раландам, i пастукала ў яго дзверы. Выйшаў ён, а яна яму гаворыць:

- Паслухай, мiлы Раланд, нам трэба хутчэй адсюль бегчы. Мачыха хацела мяне забiць, а замест мяне забiла ўласную дачку. Развiднее, яна ўбачыць, што нарабiла, i тады мы прапалi.

- Спачатку я раю табе, - сказаў Раланд, забраць у яе чарадзейную палачку, бо мы не выратуемся, калi яна кiнецца нас даганяць.

Забрала дзяўчына чарадзейную палачку, потым узяла мёртвую галаву i капнула на падлогу тры кроплi крывi: адну каля ложка, другую на кухнi, а трэцюю - на лесвiцы. А потым знiкла са сваiм любым.

Ранiцою прачнулася старая ведзьма, паклiкала сваю дачку, каб аддаць ёй фартух, але тая не з'явiлася. Тады яна крыкнула:

- Дзе ты?

- Ды я тут, на лесвiцы, падмятаю, - адказала кропля крывi.

Выйшла старая, але на лесвiцы нiкога не ўбачыла, i тады яна крыкнула яшчэ раз:

- Дзе ты?

- Ды я тут, грэюся на кухнi, - адгукнулася другая кропля крывi.

Пайшла ведзьма на кухню, але i там нiкога не ўбачыла. Крыкнула яна яшчэ раз:

- Дзе ты?

- Ой, ды я тут, на ложку, сплю! - адгукнулася трэцяя кропля крывi.

Увайшла старая ў пакой, наблiзiлася да ложка. I што ж яна ўбачыла? Сваё роднае дзiця, якое плавала ў крывi i якому сама ж галаву адсекла.

Раз'юшаная ведзьма падскочыла да акна, i паколькi бачыць магла яна далёка-далёка, то адразу заўважыла сваю падчарыцу, якая бегла са сваiм мiлым Раландам.

- Нiчога ў вас не атрымаецца, - крыкнула ведзьма. - Як бы вы далёка не адбеглi, уцекчы ад мяне вам не ўдасца.

Сунула яна ногi ў свае сямiмiльныя боты, у якiх што нi крок - аж на гадзiну наперад апынешся, i ў хуткiм часе нагнала абодвух. Як толькi заўважыла дзяўчына, што старая ўжо блiзка, ператварыла яна з дапамогай чарадзейнай палачкi свайго любага Раланда ў возера, а сама ператварылася ў качку i паплыла на сярэдзiну гэтага возера. Спынiлася ведзьма на беразе, пачала кiдаць у ваду хлебныя крошкi, каб як-небудзь падманiць да сябе качку. Ды качка не паквапiлася на падманку, i давялося старой вяртацца ўвечары нi з чым дамоў.

Тым часам дзяўчына прыняла разам з Раландам свой ранейшы выгляд, i пайшлi яны далей, i iшлi ўсю ноч, пакуль не развiднела. Потым ператварылася дзяўчына цудоўнай кветкай, якая раптам вырасла ў цярноўнiку, а свайго Раланда ператварыла яна ў скрыпача.

Неўзабаве з'явiлася ведзьма i кажа скрыпачу:

- Мiлы музыка, цi можна сарваць мне гэтую прыгожую кветку.

- Ну, зразумела, можна, - адказаў ён. - А я яшчэ табе i сыграю.

Як толькi ведзьма залезла ў зараснiк калючага цярноўнiка i наважылася сарваць кветку, - яна вельмi добра ведала, хто быў гэтай кветкай, - музыка пачаў iграць, i ведзьме супроць свайго жадання давялося скакаць, бо танец быў чарадзейны. I чым хутчэй iграў музыка, тым усё вышэй падскоквала ў танцы старая.

Калючкi ўжо ўсю вопратку падралi на ведзьме, да крывi пакалолi яе, а музыка ўсё iграў i iграў; i скакала ведзьма да таго часу, пакуль мёртвая не звалiлася на зямлю.

Вось так яны нарэшце выратавалiся, i сказаў Раланд:

- А цяпер я пайду да свайго бацькi i папрашу, каб ён наладзiў нам вяселле.

- Ну а я застануся тут, - сказала дзяўчына, - буду цябе чакаць. А каб мяне нiхто не пазнаў, ператваруся ў прыдарожны слуп з чырвонага каменя.

Раланд знiк, а дзяўчына стаяла чырвоным слупом каля дарогi i чакала свайго любага. Тым часам Раланд вярнуўся дамоў, але яго прывабiла другая дзяўчына, i ён забыў пра сваю любую.

Доўга-доўга стаяла бедная дзяўчына ў полi, i калi Раланд так i не вярнуўся да яе, яна засумавала, ператварылася ў кветку i падумала: "Няхай хто-небудзь наступiць на мяне i растопча..."

Але здарылася так, што на тым прыдарожным полi пасвiў сваiх авечак пастух. Ён заўважыў кветку, бо яна была вельмi прыгожая, сарваў яе, прынёс дамоў i схаваў сабе ў сундучок. I з таго часу пайшлi ў доме пастуха цудадзейныя справы. Устане ён ранiцою, зiрне, а ўся работа ўжо зроблена: пакой падмецены, стол i лаўкi чыстыя, у печы агонь гарыць, поўнае вядро вады стаiць. А як вернецца дамоў апоўднi - i стол ужо накрыты, i посуд з рознай ежай на iм.

I нiяк не можа пастух зразумець, як гэта ўсё само сабой робiцца - у сябе ж дома ён нiколi нiкога чужога не заўважаў, ды i хто б мог у маленькай хатцы схавацца? Усё гэта яму пэўна падабалася, але ж было i страшна; i тады ён накiраваўся да адной мудрай жанчыны за парадай.

Жанчына сказала:

- Тут нейкае чараўнiцтва, мабыць. Ты як-небудзь на досвiтку прыслухайся, цi не рухаецца што-небудзь па хаце, а калi што заўважыш - накiнь хуценька на тое самае хустку. Вось i зловiш...

Пастух так i зрабiў, як сказала яму жанчына, i на другую ранiцу, толькi-толькi пачало вiднець, ён убачыў: сундучок адчынiўся i з яго выйшла кветачка. Умомант падскочыў да яе пастух i накiнуў белую хустку. Здарылася неверагоднае: у тую ж хвiлiну перад iм вырасла цудоўная дзяўчына.

Яна расказала пастуху ўсё: пра тое, што была яна кветкай i ўвесь гэты час клапацiлася аб яго гаспадарцы, расказала i пра свой лёс. Дзяўчына вельмi спадабалася пастуху, i ён папрасiў яе выйсцi за яго замуж. Але яна адказала:

- Не, я хачу застацца вернай свайму любаму, Раланду, хоць ён мяне i пакiнуў.

Але яна абяцала пастуха не пакiдаць i весцi па-ранейшаму яго гаспадарку.

А якраз надышоў час вяселля Раланда. I былi па вясковай старой традыцыi запрошаны на вяселле ўсе навакольныя дзяўчаты пець у гонар жанiха i нявесты песнi.

Пачула аб гэтым адданая любаму дзяўчына i так засумавала, што вось-вось сэрца разарвецца ад гора, i яна не пажадала iсцi на вяселле. Але за ёю ўсё ж прыйшлi дзяўчаты i ўзялi яе з сабой.

Вось надышла яе чарга пець песню, але яна запела толькi тады, калi засталася адна, без дзяўчат. Iнакш яна не магла. Як толькi пачуў яе песню Раланд, ускочыў са свайго месца i ўсклiкнуў:

- Мне гэты голас знаёмы! Вось яна, мая сапраўдная нявеста, нiякай iншай я не жадаю!

I ўсё, што ён паспеў забыць, раптам зноў ажыло, вярнулася зноў у сэрца, як у родны дом.

I адсвяткавала тады адданая дзяўчына вяселле са сваiм любым Раландам, знiклi яе пакуты, прыйшоў час радасцi i весялосцi.

ПАПЯЛУШКА

Захварэла аднойчы ў аднаго багача жонка i адчула, што канец ёй прыходзiць. Паклiкала яна да сябе сваю адзiную дачку i гаворыць:

- Любае маё дзiця, будзь сцiплай i ласкавай, i Бог табе заўсёды дапаможа, а я буду глядзець на цябе з неба i заўсёды буду каля цябе.

Потым закрыла яна вочы i памерла. Дзяўчынка хадзiла кожны дзень на магiлу да мацi i плакала, i была цiхмянай i ласкавай.

Вось надышла зiма, i снег накрыў белым саванам магiлу, а калi вясной зноў засвяцiла сонейка, узяў багач сабе ў жонкi другую жанчыну.

Прывяла мачаха ў дом сваiх дачок. Былi яны прыгожыя i тварам белыя, але сэрцам злосныя i жорсткiя. I наступiў тады цяжкi час для беднай падчарыцы.

- Няўжо гэтая дурнiца будзе сядзець у нас у пакоi? - сказала мачаха. - Хто хоча есцi хлеб, няхай яго спачатку заробiць. Ану, хутчэй на кухню, будзеш гаспадыняй.

Адабралi яны ў яе прыгожае адзенне, надзелi на яе старую зрэбную кашулю i далi ёй драўляныя чаравiкi.

- Паглядзiце вы на гэтую гордую прынцэсу, бачыце, як убралася ў строi, гаварылi яны, смеючыся, i адвялi яе на кухню.

I павiнна была яна там з ранiцы да вечара выконваць чарнавую работу: падымацца раненька-рана, насiць ваду, палiць у печы, кухарыць i мыць. Акрамя таго, зводныя сёстры ўсяляк iмкнулiся як можна мацней яе засмуцiць насмiхалiся над ёю, высыпалi гарох i сачавiцу ў попел, i ёй трэба было сядзець i выбiраць iх адтуль.

Вечарам, калi яна ад працы вельмi стамлялася, ёй даводзiлася класцiся спаць не ў ложак, а на падлогу, побач з печчу, на попеле. I таму, што была яна заўсёды ў попеле, у пыле i гразi, празвалi яе сёстры Папялушкай. Давялося аднойчы бацьку збiрацца ехаць на кiрмаш, i спытаў ён у сваiх падчарыц, што прывезцi iм у падарунак.

- Прыгожыя строi, - сказала адна.

- Жэмчуг i каштоўныя камянi, - папрасiла другая.

- Ну, а ты што, Папялушка, хочаш?

- Прывязi мне, тата, галiнку, што на зваротным шляху першая зачэпiць цябе за шапку.

Накупляў бацька сваiм падчарыцам прыгожых сукенак, жэмчугу i самацветных каменьчыкаў, i калi вяртаўся дамоў праз лясок, галiнка арэхавая сцебанула яго, ды так моцна, што i шапку ў яго з галавы збiла. Ён адламаў гэтую галiнку i ўзяў яе з сабой. А дома падарыў падчарыцам тое, што яны прасiлi, а Папялушцы аддаў арэхавую галiнку.

Падзякавала яму Папялушка, пайшла на магiлу да мацi i пасадзiла там арэхавую галiнку. I так моцна плакала, што слёзы ручаём цяклi з яе вачэй i шчодра палiлi гэтую галiнку. Вось вырасла галiнка i стала прыгожым дрэвам. Тройчы на дзень прыходзiла Папялушка да дрэва, плакала i малiлася; i кожны раз прылятала да дрэва белая птушка; i, калi Папялушка загадвала якое-небудзь жаданне, птушка скiдвала ёй тое, што яна прасiла.

Але вось аднойчы сталася так, што кароль наладзiў банкет, якi павiнен быў доўжыцца ажно тры днi, i склiкаў на яго ўсiх прыгожых дзяўчат краiны, з тым, каб сын яго мог выбраць сабе жонку. Калi зводныя сёстры даведалiся, што iм таксама трэба з'явiцца на банкет, яны паклiкалi Папялушку i кажуць ёй:

- Прычашы нам валасы, наваксуй туфлi i зашпiлi нам засцежкi, ды як можна мацней, бо мы iдзём у каралеўскi палац на агледзiны.

Папялушка паслухалася iх, але заплакала: ёй таксама вельмi хацелася пайсцi патанцаваць; яна пачала прасiцца ў мачахi, каб тая пусцiла i яе.

- Ты ж, Папялушка, - сказала ёй мачаха, - уся ў попеле ды ў гразi, куды ж табе iсцi на банкет! У цябе ж нi сукенкi няма, нi туфляў, а ты хочаш яшчэ танцаваць.

Перастала Папялушка яе прасiць, а мачаха ёй i кажа:

- Вось высыпала я мiску сачавiцы ў попел. Калi збярэш за дзве гадзiны, тады можаш iсцi разам з сёстрамi.

Выйшла Папялушка чорным ходам у сад i сказала так:

- Вы, галубкi ручныя, вы, галубкi, птушкi паднебныя, ляцiце, дапамажыце мне сабраць сачавiцу.

Лепшыя калiўцы - у гаршчок,

Горшыя - у валлячок.

I прыляцелi да кухоннага акенца два белыя галубкi, а за iмi i галубка, i нарэшце пазляталiся ўсе птушачкi паднебныя, селi на попел. Схiлiлi галубкi свае галоўкi i пачалi кляваць: тук-тук-тук-тук, а за iмi i астатнiя таксама: тук-тук-тук-тук, i хутка сабралi ўсе зярняткi ў мiсачку.

Прынесла Папялушка мiсачку сваёй мачасе, радуецца, што яна дазволiць ёй пайсцi разам з сёстрамi на банкет, а тая i не думае яе пускаць.

- Не, Папялушка, у цябе ж няма сукенкi, ды i танцаваць ты не ўмееш, - там смяяцца будуць з цябе.

Заплакала Папялушка, а мачаха кажа:

- Вось калi выбераш мне з попелу за адну гадзiну дзве поўныя мiскi сачавiцы, тады можаш пайсцi разам з сёстрамi.

А сама падумала пра сябе: "Гэтага ёй ужо не зрабiць нiколi". Высыпала мачаха дзве мiскi сачавiцы ў попел, а дзяўчынка выйшла праз чорны ход у сад i сказала так:

- Вы, галубкi ручныя, вы, галубкi, птушкi паднебныя, ляцiце, дапамажыце мне сабраць сачавiцу!

Лепшыя калiўцы - у гаршчок,

Горшыя - у валлячок.

I прыляцелi да кухоннага акенца два белыя галубкi, а за iмi i галубка, i нарэшце пазляталiся ўсе птушкi паднебныя, селi на попел. Схiлiлi галубкi галоўкi i пачалi кляваць: тук-тук-тук-тук, а за iмi i астатнiя таксама: тук-тук-тук-тук, i хутка сабралi ўсе зярняткi ў мiсачку.

Прынесла Папялушка сачавiцу мачасе, радуецца, што яна дазволiць ёй пайсцi разам з сёстрамi на банкет, а тая i не думае яе пускаць.

- Нiшто табе не дапаможа, не пойдзеш ты разам з сёстрамi: i сукенкi ў цябе няма, ды i танцаваць ты не ўмееш. Нам будзе за цябе толькi сорамна.

Павярнулася яна спiной да Папялушкi i пайшла са сваiмi дзвюма дочкамi на банкет.

А Папялушка, счакаўшы трохi, накiравалася да магiлы сваёй мацi пад арэхавае дрэўца. Прыйшла i просiць:

- Дрэўца, дрэўца, варухнiся-атрасiся,

Майго твару срэбрам-золатам кранiся.

I скiнула ёй птушка залатую i срэбную сукенкi, аздобленыя шоўкам ды срэбрам туфлiкi. Надзела яна сукенку i неўзабаве з'явiлася на агледзiны.

А зводныя сёстры i мачаха, нiчога не ведаючы, падумалi, што гэта нейкая чужая каралева, такая прыгожая, з'явiлася. Iм i ў галаву не прыходзiла, што гэта Папялушка. Яны думалi, што сядзiць тая дома ў гразi i выбiрае з попелу сачавiцу.

Вось выйшаў ёй насустрач каралевiч, узяў яе за рукi i пачаў танцаваць. I не хацеў ён танцаваць нi з якой другой дзяўчынай. I калi хто падыходзiў запрасiць яе на танец, ён гаварыў:

- Я з ёй танцую.

Танцавала яна да самага вечара i хацела ўжо дамоў вяртацца, а каралевiч ёй кажа:

- Я пайду цябе праводзiць. - Яму хацелася даведацца, чыя гэта дачка-прыгажуня; але яна ад яго ўцякла i ўзлезла на галубятню.

Дачакаўся каралевiч, калi прыйшоў яго бацька, i кажа яму, што невядомая прыгожая дзяўчына ўзлезла на галубятню. Стары падумаў: "А цi не Папялушка гэта?" - i загадаў прынесцi сякеру i багор, каб разбурыць галубятню. Але там нiкога не было.

Вярнулiся бацькi дамоў - бачаць: ляжыць Папялушка ў сваёй зрэбнай кашулi ў попеле, i гарыць ля печкi масленая лямпачка. А справа была так: Папялушка хутка выскачыла з другога боку галубятнi i пабегла да арэхавага дрэўца. Там яна зняла сваю прыгожую сукенку i паклала яе на магiлу; занесла яе птушка назад, i надзела Папялушка зноў сваю шэрую кашулю i села на кухнi ў кучу попелу.

На другi дзень, калi банкет працягваўся i бацькi ды зводныя сёстры пайшлi зноў з дому, накiравалася Папялушка да арэхавага дрэва i сказала так:

- Дрэўца, дрэўца, варухнiся-атрасiся,

Майго твару срэбрам-золатам кранiся.

I скiнула ёй птушка яшчэ больш пышную сукенку. I калi з'явiлася яна ў гэтай сукенцы на банкет, кожны любаваўся, гледзячы на яе прыгажосць. Каралевiч чакаў яе. Тут жа ўзяў яе за рукi i танцаваў толькi з ёю. Калi да яе падыходзiлi iншыя i запрашалi на танец, ён казаў:

- Я з ёй танцую.

Вось надышоў вечар, i яна сабралася iсцi, i пайшоў каралевiч услед за ёй, каб паглядзець, у якi дом яна зойдзе. Але яна пабегла ў сад, якi знаходзiўся за домам. I расло ў гэтым садзе вялiкае прыгожае дрэва, i вiселi на iм цудоўныя грушы. Яна iмгненна ўзлезла на яго, а каралевiч i не заўважыў, куды яна знiкла. Пачаў ён яе чакаць, i калi прыйшоў бацька, каралевiч сказаў яму: "Ад мяне збегла невядомая дзяўчына. Мне здаецца, што яна ўзлезла на грушу".

Бацька падумаў: "А цi не Папялушка гэта?" - i загадаў прынесцi сякеру i ссеч дрэва. Але там нiкога не было. Прыйшлi яны на кухню, бачаць: ляжыць Папялушка, як i ў мiнулы раз, у попеле. Нiхто не заўважыў, як яна саскочыла з другога боку дрэва i аддала птушцы сваю цудоўную сукенку i надзела шэрую зрэбную кашулю.

На трэцi дзень, калi бацькi i зводныя сёстры пайшлi на банкет, выправiлася Папялушка зноў на магiлу да мацi i сказала дрэўцу:

- Дрэўца, дрэўца, варухнiся-атрасiся,

Майго твару срэбрам-золатам кранiся.

I скiнула ёй птушка сукенку, такую блiскучую i цудоўную, якой нi ў кога яшчэ не было; а туфлiкi былi з чыстага золата.

Вось прыйшла яна на банкет у гэтай сукенцы, i нiхто не ведаў, здзiўлены, што i казаць. Каралевiч танцаваў толькi з ёй, а калi хто яе запрашаў, ён казаў:

- Я з ёй танцую.

Вось надышоў вечар, i сабралася Папялушка iсцi дамоў; i хацелася каралевiчу яе праводзiць, але яна так лоўка ўвiльнула, што ён нават гэтага не заўважыў. Але пайшоў каралевiч на хiтрасць: ён загадаў абмазаць усю лесвiцу смалой; i калi яна ад яго ўцякала, дык туфлiк з яе левай нагi застаўся на адной з прыступак. Каралевiч падняў туфлiк, i быў ён такi маленькi i прыгожы! I ўвесь з чыстага золата.

Наступнай ранiцай пайшоў каралевiч з тым туфлiкам да бацькi Папялушкi i кажа:

- Маёй жонкай будзе толькi тая, да чыёй нагi падыдзе гэты туфлiк.

Абрадавалiся абедзве сястры - ногi iх былi вельмi прыгожыя. Старэйшая пайшла ў пакой, каб прымераць туфлiк, i мацi была з ёю. Але нiяк не магла яна ўздзець туфлiк на нагу: перашкаджаў вялiкi палец. Тады мацi падала ёй нож i кажа:

- А ты адсячы вялiкi палец; калi станеш каралевай, усё роўна пешшу хадзiць табе не прыйдзецца.

Адсекла дзяўчына палец, абула з цяжкасцю туфлiк, сцяла вусны ад болю i выйшла да каралевiча. Узяў ён яе ў нявесты, пасадзiў на каня i паехаў.

I трэба было iм ехаць каля магiлы. А сядзелi там на арэхавым дрэўцы два галубкi, i заспявалi яны:

- Ты прыгледзься - чаравiк

Ды ўвесь жа ў крывi,

Чаравiчак, бачна, цесны,

Зачакалася нявеста.

Паглядзеў каралевiч на яе нагу, бачыць: кроў цячэ. Павярнуў ён назад каня, прывёз самазваную нявесту дамоў i сказаў, што гэта нявеста несапраўдная, няхай, маўляў, абуе туфлiк другая сястра.

Пайшла тая ў пакой, пачала прымяраць туфлiк, а той не лезе: пятка аказалася занадта вялiкая. Тады мацi падала ёй нож i кажа:

- А ты адсячы кавалак пяткi: калi будзеш каралевай, пешшу табе ўсё роўна хадзiць не прыйдзецца.

Адсекла дзяўчына кавалак пяткi, з цяжкасцю ўсунула нагу ў туфлiк, сцяла вусны ад болю i выйшла да каралевiча. Узяў ён яе сабе ў нявесты, пасадзiў на каня i паехаў.

Ехалi яны каля арэхавага дрэўца. Там сядзелi два галубкi, убачылi iх i заспявалi:

- Ты прыгледзься - чаравiк

Ды ўвесь жа ў крывi,

Чаравiчак, бачна, цесны,

Зачакалася нявеста.

Глянуў ён на яе нагу, бачыць: кроў цячэ з туфлiка, i белыя панчохi ўсе чырвоныя ад крывi. Павярнуў ён каня i прывёз самазваную нявесту назад у яе дом.

- I гэта таксама несапраўдная, - сказаў ён, - цi няма ў вас яшчэ дачкi?

- Ды вось, - сказаў бацька, - ад жонкi-нябожчыцы маленькая няцямлiвая Папялушка, - дык куды ёй там быць нявестай!

Але каралевiч папрасiў, каб яе прывялi да яго; а мачаха кажа:

- Ды не, яна такая брудная, яе нельга нiкому на вочы паказваць.

Але каралевiч захацеў абавязкова яе ўбачыць; i давялося прывесцi да яго Папялушку. Памыла яна рукi i твар, i ён падаў ёй залаты туфлiк. Села яна на лаўку, зняла з нагi свой цяжкi драўляны чаравiк i лёгка абула туфлiк. Прыйшоўся ён ёй у самы раз. Вось устала яна, паглядзеў каралевiч ёй у твар i пазнаў тую самую прыгажуню, з якой танцаваў, i ўсклiкнуў:

- Вось гэта i ёсць сапраўдная мая нявеста!

Спалохалася мачаха, а з ёй i зводныя сёстры, пабялелi ад страху i злосцi; а каралевiч узяў Папялушку, пасадзiў на каня i паскакаў з ёй.

Калi ехалi яны каля арэхавага дрэўца, пачулi двух белых галубкоў:

- Ты прыгледзься - чаравiк,

Але ў iм няма крывi.

Чаравiк, вiдаць, не цесны,

Вось яна - твая нявеста!

Галубкi гэта вымавiлi, адразу зляцелi з дрэва i паселi на плечы Папялушцы: адзiн на правае плячо, другi - на левае. Так i засталiся там сядзець.

Калi надышоў час вяселля, з'явiлiся вераломныя сёстры. Хацелi падлiзацца да Папялушкi i падзялiць з ёй шчасце. I калi вясельны поезд накiраваўся ў царкву, старэйшая сястра сядзела справа, а малодшая - злева; i вось выклявалi галубы кожнай з iх па воку. А потым, калi вярталiся назад з царквы, старэйшая сястра сядзела злева, а малодшая - справа; i выклявалi галубы кожнай з iх яшчэ па воку.

Так вось былi яны пакараны за злосць сваю i хiтрасць на ўсё сваё жыццё слепатой.

ДВАНАЦЦАЦЬ ПАЛЯЎНIЧЫХ

Жыў каралевiч, i была ў яго нявеста, якую ён вельмi любiў. Ён цешыўся сваiм шчасцем, але раптам атрымаў вестку, што яго бацька захварэў, памiрае i хоча перад смерцю з iм развiтацца. I сказаў каралевiч тады сваёй любай:

- Я павiнен ехаць, мне давядзецца цябе пакiнуць на нейкi час, дык вось, даю табе на памяць пярсцёнак. Калi я стану каралём, вярнуся назад i забяру цябе.

Сеў ён на каня i паскакаў. Калi ён прыехаў дамоў, бацька памiраў. Ён сказаў яму перад сконам:

- Дарагi мой сын, апошнi раз хацеў пабачыцца з табой перад смерцю, абяцай мне, што ты жэнiшся па маёй волi...

I назваў ён адну каралеўну, якая павiнна была стаць яго жонкай. Сын быў так засмучаны, што не падумаў i сказаў:

- Добра, дарагi мой татачка, хай будзе па вашай волi.

I кароль памёр.

Надышоў час памiнак, i сын павiнен быў выканаць волю бацькi. Ён накiраваў да той каралеўны сватоў, i яе бацькi далi згоду выдаць дачку за яго замуж. Але пачула пра вяселле першая нявеста i так зажурылася з прычыны яго нявернасцi, што ледзь не памерла з гора. I сказаў тады ёй бацька:

- Дачушка мая любая, навошта ты так перажываеш? Што хочаш, тое я i зраблю для цябе.

Падумала дзяўчына хвiлiнку i кажа:

- Дарагi мой татачка, хачу, каб было ў мяне адзiнаццаць падобных на мяне i тварам, i постаццю, i ростам дзяўчат.

I адказаў кароль:

- Калi тваё жаданне можа быць выканана - яно будзе выканана.

I загадаў ён шукаць па ўсяму каралеўству падобных на дачку дзяўчат: i тварам, i постаццю, i ростам.

Неўзабаве прывялi iх да каралеўны, i яна загадала пашыць iм дванаццаць аднолькавых паляўнiчых касцюмаў, i павiнны былi адзiнаццаць дзяўчат прыбрацца ў гэтыя паляўнiчыя касцюмы, а каралеўна надзела дванаццаты. Потым яна развiталася са сваiм бацькам i разам з дзяўчатамi прыехала на сядзiбу свайго колiшняга жанiха.

Яна спытала, цi не патрэбны каралю паляўнiчыя i цi не возьме ён iх усiх разам да сябе на службу. Паглядзеў на яе кароль, але не пазнаў. I таму, што ўсе яны былi маладыя i прыгожыя, ён не адмовiў i сказаў, што ахвотна возьме iх на службу. I былi яны залiчаны на службу паляўнiчымi.

Але жыў у караля леў, i быў ён зверам чарадзейным, ведаў аб усiх таямнiцах. Неяк увечары ён сказаў каралю:

- Ты думаеш, што ў цябе на самай справе дванаццаць паляўнiчых?

- Так, - адказаў кароль, - гэта дванаццаць паляўнiчых.

Тады леў i кажа:

- Ты памыляешся - гэта дванаццаць дзяўчат.

А кароль пярэчыць:

- Такога не можа быць... Ну, як ты мне дакажаш, што гэта дзяўчаты?

- О, загадай толькi рассыпаць у пярэдняй гарох, - адказаў леў, - i ты адразу пераканаешся. У мужчын крок цвёрды, упэўнены: яны пройдуць па гарошынах i не адну не зрушаць; а дзяўчаты - тыя iдуць дробненька, асцярожна, шаркаюць нагамi, вось гарошыны i раскотваюцца па падлозе.

Каралю спадабалася парада, i загадаў ён рассыпаць гарох у пярэдняй.

Але ў караля быў адзiн слуга, якi добра адносiўся да паляўнiчых. Пачуўшы, што iх хочуць выпрабоўваць, ён прыйшоў да дзяўчат i аб усiм расказаў.

Падзякавала слугу каралеўна i звярнулася да дзяўчат:

- Ну, цяпер усё залежыць ад вас - старайцеся ступаць па гарошынах цвёрдым, упэўненым крокам.

На другi дзень ранiцою кароль пазваў да сябе паляўнiчых. I калi яны апынулiся ў пярэдняй, дзе быў рассыпаны гарох, то прайшлi па гароху ўпэўнена i цвёрда, i паходка была ў iх моцная i прыгожая, i нi адна гарошына не пакацiлася, нават з месца не зрушылася.

Калi дзяўчаты пайшлi, кароль кажа iльву:

- Ты сказаў мне няпраўду: яны прайшлi, як мужчыны.

Леў растлумачыў:

- Дзяўчаты даведалiся, што iх будуць выпрабоўваць i абдумалi, як iм iсцi. Ты вось загадай паставiць у пярэдняй дванаццаць калаўротаў: прыдуць дзяўчаты, убачаць калаўроты i адразу абрадуюцца... мужчыны радавацца не будуць.

Каралю спадабалася парада, i ён загадаў паставiць у пярэдняй дванаццаць калаўротаў.

Ды слуга, якi жадаў дабра паляўнiчым, пайшоў i адкрыў i гэтую задуму караля. Застаўшыся сам-насам са сваiмi дзяўчатамi, каралеўна сказала iм:

- Трымайце сябе ў руках i на калаўроты нават не пазiрайце.

I вось, калi на другi дзень ранiцою кароль пазваў сваiх дванаццаць паляўнiчых, яны абыякава прайшлi праз пярэднюю, на калаўроты не зiрнулi нават.

Тады кароль зноў кажа iльву:

- Ты мяне падмануў: гэта мужчыны, на калаўроты яны не зiрнулi.

Леў адказаў:

- Яны i на гэты раз даведалiся, што iх хочуць выпрабаваць.

Але кароль ужо больш не верыў iльву. Дванаццаць паляўнiчых з гэтага часу заўсёды суправаджалi караля на паляваннi. Яны ўсё больш i больш яму падабалiся. Неяк у час палявання прыйшла вестка, што нявеста караля знаходзiцца ўжо ў дарозе. Пачула гэта сапраўдная нявеста i зрабiлася ёй крыўдна i балюча, так балюча, што нават сэрца амаль перастала ў яе бiцца, i яна, беспрытомная, упала. Кароль, убачыўшы, што з яго мiлым паляўнiчым нешта здарылася, падбег да яго. Жадаючы памагчы, ён сарваў у яго з рукi пальчатку. I тут убачыў ён пярсцёнак, якi падарыў сваёй нявесце, паглядзеў у твар i пазнаў яе. I захвалявалася яго сэрца, пацалаваў ён яе, а калi яна расплюшчыла вочы, сказаў:

- Ты - мая, а я - твой, i нiхто на свеце нас нiколi не разлучыць.

I кароль паслаў насустрач другой нявесце ганца i загадаў прасiць яе вярнуцца назад у сваё каралеўства, так як, маўляў, у яго ўжо ёсць жонка, а хто стары ключ знойдзе, таму новага не трэба.

Тут i вяселле згулялi. I леў зноў трапiў у мiласць да караля, бо ён жа яму ўсю праўду сказаў.

БРЭМЕНСКIЯ МУЗЫКI

Шмат гадоў таму жыў на свеце млынар. I быў у млынара асёл, разумны i дужы.

Доўга працаваў асёл на млыне, цягаў на спiне кулi з мукой i вось нарэшце састарыўся. Бачыць гаспадар: аслабеў асёл, не здатны больш для работы - i выгнаў яго з дому.

Спалохаўся асёл: "Куды я пайду, куды падзенуся? Стары я стаў i слабы".

А потым падумаў: "Пайду гэтак я ў нямецкi горад Брэмен i стану там гарадскiм музыкам".

Так i зрабiў. Пайшоў у нямецкi горад Брэмен.

Iдзе асёл па дарозе i крычыць па-аслiнаму. I раптам бачыць ён: ляжыць на дарозе сабака i цяжка дыхае.

- Чаму ты так запыхаўся, сабака? - пытае асёл. - Што з табой?

- Стамiўся, - гаворыць сабака. - Бег доўга, вось i запыхаўся.

- Што ж ты так бег, сабака? - пытае асёл.

- Ах, асёл, - гаворыць сабака. - Пашкадуй мяне. Жыў я ў паляўнiчага, доўга жыў. Па палях i балотах за дзiчынай для яго бегаў, а цяпер стары стаў,i надумаў мой гаспадар мяне забiць. Вось я i збег ад яго, а што далей рабiць не ведаю.

- Пойдзем са мной у горад Брэмен, - адказвае яму асёл, - зробiмся там музыкамi. Брэшаш ты гулка, голас у цябе добры - ты будзеш спяваць i ў барабан бiць. А я буду на гiтары iграць.

- Што ж, - гаворыць сабака, - пойдзем.

Пайшлi яны разам. Асёл iдзе, крычыць па-аслiнаму, сабака iдзе, брэша па-сабачы.

Iшлi яны, iшлi i раптам бачаць: сядзiць на дарозе кот, сумны сядзiць кот, невясёлы.

- Што ж ты такi сумны? - пытае яго асёл.

- Што ж ты такi невясёлы? - пытае сабака.

- Ах, - гаворыць кот, - пашкадуйце вы мяне, асёл i сабака. Жыў я ў сваёй гаспадынi, доўга жыў, - лавiў пацукоў i мышэй. А цяпер стары стаў, зубы ў мяне прытупiлiся, i захацела мая гаспадыня мяне ў рэчцы ўтапiць. Я i збег з дому. А што далей рабiць - не ведаю.

Асёл яму адказвае:

- Пойдзем з намi, кот, у горад Брэмен, станем там вулiчнымi музыкамi. Голас у цябе добры, ты будзеш спяваць i на скрыпцы iграць, сабака - спяваць i на барабане iграць, а я - спяваць i на гiтары iграць.

- Што ж, - гаворыць кот, - пойдзем.

Пайшлi яны разам.

Асёл iдзе, крычыць па-аслiнаму, сабака iдзе, брэша па-сабачы, кот iдзе, мяўкае па-кашачы.

Iшлi яны, iшлi. Праходзяць побач аднаго двара i бачаць: сядзiць на варотах певень i крычыць на ўсё горла: "Ку-ка-рэ-ку!"

- Ты што, пеўнiк, крычыш? - пытае яго асёл.

- Што з табой здарылася? - пытае яго сабака.

- Можа, цябе хто пакрыўдзiў? - пытае кот.

- Ах, - гаворыць певень, - пашкадуйце вы мяне, асёл, сабака i кот. Заўтра да маiх гаспадароў госцi прыедуць, i вось збiраюцца мае гаспадары зарэзаць мяне i зварыць з мяне суп. Што мне рабiць?

Адказвае яму асёл:

- Пойдзем з намi, певень, у горад Брэмен, i станем там вулiчнымi музыкамi. Голас у цябе добры, ты будзеш спяваць i на балалайцы iграць, кот будзе спяваць i на срыпцы iграць, сабака - спяваць i на барабане iграць, а я буду спяваць i на гiтары iграць.

- Што ж, - гаворыць певень, - пойдзем.

Пайшлi яны разам.

Асёл iдзе, крычыць па-аслiнаму, сабака iдзе, брэша па-сабачы, кот iдзе, мяўкае па-кашачы, певень iдзе, кукарэкае.

Iшлi яны, iшлi, i вось настала ноч. Асёл i сабака ляглi пад вялiзным дубам, кот сеў на галiну, а певень узляцеў на самую вершалiну дрэва i пачаў адтуль глядзець па баках.

Глядзеў, глядзеў i ўбачыў: свецiцца непадалёку агеньчык.

- Агеньчык свецiцца! - крычыць певень.

Асёл кажа:

- Трэба даведацца, што гэта за агеньчык. Можа, паблiзу дом стаiць.

Сабака кажа:

- Можа, у гэтым доме мяса ёсць. Я паеў бы.

Кот кажа:

- Можа, у гэтым доме малако ёсць. Я папiў бы.

А певень кажа:

- Можа, у гэтым доме пшонка ёсць. Я пакляваў бы.

Усталi яны i пайшлi на агеньчык.

Выйшлi на паляну, а на паляне дом стаiць, i акенца ў iм свецiцца.

Асёл падышоў да дому i зазiрнуў у акенца.

- Што ты там бачыш, асёл? - пытае яго певень.

- Бачу я, - адказвае асёл, - сядзяць за сталом разбойнiкi, ядуць i п'юць.

- Ох, як хочацца есцi! - сказаў сабака.

- Ох, як хочацца пiць! - сказаў кот.

- Як бы нам разбойнiкаў з дому выгнаць? - сказаў певень.

Думалi яны, думалi i прыдумалi.

Асёл цiхенька паставiў пярэднiя ногi на падваконнiк, сабака залез на спiну аслу, кот ускочыў на спiну сабаку, а певень узляцеў на галаву кату.

I тут яны ўсе разам закрычалi:

асёл па-аслiнаму,

сабака - па-сабачы,

кот - па-кашачы,

а певень - закукарэкаў.

Закрычалi яны i ўвалiлiся праз акно ў пакой.

Напалохалiся разбойнiкi i ўцяклi ў лес.

А асёл, сабака, кот i певень селi вакол стала i ўзялiся за ежу.

Елi-елi, пiлi-пiлi, - наелiся, напiлiся i спаць леглi.

Асёл расцягнуўся ў двары на сене, сабака ўлёгся перад дзвярыма, кот скруцiўся клубком на печы, а певень залез на вароты.

Патушылi яны святло ў доме i заснулi.

А разбойнiкi сядзяць у лесе i глядзяць з чашчобы на свой дом.

Бачаць: святло ў акенцы патухла, цёмна стала.

I паслалi яны аднаго разбойнiка паглядзець, што ў доме робiцца.

Можа, дарэмна яны так напалохалiся.

Падышоў разбойнiк да дому, адчынiў дзверы, зайшоў на кухню. Бачыць, а на печы два агеньчыкi гараць.

"Напэўна, гэта вуголле, - падумаў разбойнiк, - вось я зараз лучыну распалю".

Ткнуў ён агеньчык лучынкай, а гэта было кацiнае вока.

Раззлаваўся кот, ускочыў, зафыркаў, ды як драпане лапай, ды як зашыпiць.

Разбойнiк - у дзверы.

А тут яго сабака за нагу схапiў.

Разбойнiк - у двор.

А тут яго асёл капытом убрыкнуў.

Разбойнiк - у вароты.

А з варот певень як закрычыць:

- Кукарэку!

Кiнуўся разбойнiк з усiх ног у лес. Прыбег да сваiх таварышаў i кажа:

- Бяда! У нашым доме пасялiлiся страшныя велiканы. Адзiн мне ўвесь твар кап'ём падрапаў, другi мне ножыкам нагу парэзаў, трэцi мяне па спiне дубiнай вытнуў, а чацвёрты закрычаў мне ўслед: "Трымай злодзея!"

- Ох, - сказалi разбойнiкi, - трэба нам адсюль як мага хутчэй уцякаць.

I пайшлi разбойнiкi з гэтага лесу назаўжды.

А брэменскiя музыкi - асёл, сабака, кот i певень - засталiся жыць у iх у доме ды пажываць.

КАРОЛЬ-ЖАБЯНЯ, альбо ЖАЛЕЗНЫ ГЕЙНРЫХ

У старадаўнiя часы, калi закляццi яшчэ дапамагалi, жыў-быў на свеце кароль; усе дочкi былi ў яго прыгажунi, але самая малодшая была такою прыгожай, што нават сонца, якое шмат што бачыла на сваiм вяку, i тое здзiўлялася, ззяючы на яе твары.

Паблiзу каралеўскага замка раскiнуўся вялiкi дрымучы лес, i быў у тым лесе пад старою лiпай калодзеж; i вось у спякотныя днi малодшая каралеўна выходзiла ў лес, садзiлася на край сцюдзёнага калодзежа, i калi рабiлася ёй сумна, яна брала залаты мяч, падкiдвала яго ўверх i лавiла; - гэта было яе самай любiмаю гульнёю.

Але вось аднойчы, падкiнуўшы свой залаты мяч, яна злавiць яго не паспела, ён упаў на зямлю i пакацiўся проста ў калодзеж. Каралеўна вачэй не спускала з залатога мяча, але ён знiк, а калодзеж быў такi глыбокi, такi глыбокi, што i дна было не вiдаць. Заплакала тады каралеўна, i стала плакаць усё мацней i мацней, i нiяк не магла супакоiцца.

Вось бядуе яна аб сваiм мячы i раптам чуе - хтосьцi ёй гаворыць:

- Што з табою, каралеўна? Ты так плачаш, што i камень расчулiць можаш.

Яна азiрнулася, каб даведацца, адкуль гэты голас, раптам бачыць - жабяня высунула з вады сваю тоўстую, пачварную галаву.

- А-а, гэта ты, стары квакун, - сказала яна, - я плачу аб сваiм залатым мячы, якi ўпаў у калодзеж.

- Супакойся, навошта плакаць, - кажа жабяня, - я табе дапамагу. А што ты мне дасi, калi я знайду тваю цацку?

- Усё, што схочаш, мiлае жабяня, - адказала каралеўна. - Мае сукенкi, жамчугi, каштоўныя камянi i ў дадачу залатую карону, якую я нашу.

I сказала ёй жабяня:

- Не трэба мне нi тваiх сукенак, нi жамчугоў, нi каштоўных камянёў, i тваёй залатой кароны я не хачу; а вось калi б ты мяне палюбiла ды са мной пасябравала, i мы гулялi б разам, i сядзеў бы я побач з табой за столiкам, еў з тваёй залатой талерачкi, пiў з твайго маленькага кубка i спаў з табою разам у ложачку, калi ты мне паабяцаеш усё гэта, я ў момант скокну ўнiз i дастану табе твой залаты мяч.

- Так, так, абяцаю табе ўсё, што хочаш, толькi дастань мне мой мяч! - А сама пра сябе падумала: "Што там неразумнае жабяня балбоча? Сядзiць яно ў вадзе сярод жабаў ды квакае, - дзе ўжо яму быць чалавеку сябрам?"

Атрымаўшы ад яе абяцанне, жабяня нырнула ў ваду, спусцiлася на самае дно, хутка выплыла наверх, трымаючы ў роце мяч, i кiнула яго на траву. Пабачыўшы зноў сваю прыгожую цацку, каралеўна вельмi ўзрадавалася, падняла яе з зямлi i пабегла.

- Пачакай, пачакай! - крыкнула жабяня. - Вазьмi i мяне з сабою, мне ж за табою не ўгнацца!

Але што з таго, што яно гучна крычала ёй услед сваё "ква-ква"? Яна i слухаць яго не хацела, спяшаючыся дамоў. А пасля i зусiм забылася пра беднае жабяня, i давялося яму зноў спусцiцца ў свой калодзеж.

На другi дзень яна села з каралём i прыдворнымi за стол i стала есцi са сваёй залатой талерачкi. Раптам - топ-шлёп-шлёп - узбiраецца хтосьцi па мармуровай лесвiцы i, узабраўшыся наверх, стукаецца ў дзверы i гаворыць:

- Маладая каралеўна, адчынi мне дзверы!

Яна пабегла паглядзець, хто б гэта мог да яе пастукацца. Адчыняе дзверы, бачыць - сядзiць церад ёю жабяня. Iмгненна зачынiла яна дзверы i села зноў за стол, але зрабiлася ёй так страшна-страшна. Заўважыў кароль, як моцна б'ецца ў яе сэрцайка, i кажа:

- Дзiця маё, чаго ты так спужалася? Цi не велiкан якi-небудзь схаваўся за дзвярыма i хоча цябе выкрасцi?

- Ах, не, - сказала каралеўна, - гэта зусiм не велiкан, а брыдкае жабяня.

- А што яму ад цябе трэба?

- Ах, мiлы бацюхна, ды вось сядзела я ўчора ў лесе ля калодзежа i гуляла, i ўпаў у ваду мой залаты мяч. Я горка заплакала, а жабяня дастала мне яго i стала патрабаваць, каб я ўзяла яго ў сябры, а я i паабяцала яму, - але нiколi я не думала, каб яно магло выбрацца з вады. А вось цяпер яно з'явiлася i хоча сюды ўвайсцi.

А тым часам жабяня пастукалася зноў i крыкнула:

- Прывiтанне, каралеўна,

Дзверы адчынi!

Цi ж магла забыцца ты,

Што мне абяцала ўчора,

Помнiш, ля калодзежа?

Прывiтанне, каралеўна,

Дзверы адчынi!

Тады кароль сказаў:

- Ты сваё абяцанне павiнна выканаць. Iдзi i адчынi яму дзверы.

Яна пайшла, адчынiла дзверы, i вось жабяня скокнула ў пакой, паскакала ўслед за ёю, даскакала да яе крэсла, села i гаворыць:

- Возьмi i пасадзi мяне побач з сабою.

Яна не адважвалася, але кароль загадаў ёй выканаць яго жаданне. Яна пасадзiла жабяня на крэсла, а яно на стол пачало прасiцца; пасадзiла яна яго на стол, а яно кажа:

- А цяпер падсунь да мяне блiжэй сваю залатую талерачку, будзем есцi з табою разам.

Хаця яна i выканала гэта, але было вiдаць, што без вялiкай ахвоты.

Пачало жабяня есцi, а каралеўне i кавалак у горла не лезе. Нарэшце яно сказала:

- Я наелася ўволю i стамiлася, - зараз аднясi мяне ў сваю спаленьку, пасцялi мне сваю шаўковую пасцельку, i мы ляжам з табою разам спаць.

Як заплакала тут каралеўна, - страшна ёй стала халоднага жабяняцi, баiцца да яго i даткнуцца, а яно яшчэ ў цудоўнай, чыстай пасцельцы з ёю збiраецца спаць. Разгневаўся кароль i гаворыць:

- Хто табе ў бядзе дапамог, тым грэбаваць не варта.

Узяла яна тады жабяня двума пальцамi, панесла яго да сябе ў спаленьку, пасадзiла ў кутку, а сама легла ў пасцельку. А яно скокнула i кажа:

- Я стамiлася, мне таксама спаць хочацца, - вазьмi мяне да сябе, а не, дык я твайму бацьку пажалюся.

Раззлавалася тут каралеўна i стукнула яго з усiх сiл аб сцяну.

- Ну, ужо цяпер, паскуднае жабяня, ты супакоiшся!

Але толькi ўпала яно на зямлю, як раптам абярнулася каралевiчам з цудоўнымi, ласкавымi вачамi, якi стаў з таго часу, па волi яе бацькi, яе мiлым сябрам i мужам. Ён расказаў ёй, што яго зачаравала злая вядзьмарка, i нiхто б не змог вызвалiць яго з калодзежа, акрамя яе адной, i што заўтра яны рушаць у яго каралеўства.

Вось леглi яны спаць i заснулi. А на наступную ранiцу, толькi пабудзiла iх сонейка, пад'ехала да палаца карэта з васьмерыком белых коней, i былi ў iх белыя султаны на галаве, а вупраж з залатых ланцугоў, i стаяў на запятках слуга каралевiча, а быў то верны Гейнрых. Калi яго гаспадар быў абернуты ў жабяня, верны Гейнрых так бедаваў i маркоцiўся, што загадаў акаваць сабе сэрца трыма жалезнымi абручамi, каб не разарвалася яно ад гора i смутку.

I павiнен быў у гэтай карэце ехаць малады кароль у сваё каралеўства. Пасадзiў верны Гейнрых маладых у карэту, а сам стаў на запяткi i цешыўся, што гаспадар яго пазбавiўся ад злога закляцця.

Вось праехалi яны частку дарогi, раптам каралевiч чуе - ззаду нешта трэснула. Азiрнуўся ён i крыкнуў:

- Гейнрых, трэснула карэта!

- Справа, мой гаспадар, не ў гэтым,

То абручык з сэрца спаў,

Што тугой мяне сцiскаў,

Як у калодзежы жылi,

Ды рой там з жабкамi вялi.

Вось зноў i зноў затрашчала нешта ў дарозе, каралевiч думаў, што гэта трэснула карэта, але то былi абручы, што зляцелi з сэрца вернага Гейнрыха, таму што гаспадар яго пазбавiўся ад злога закляцця i стаў зноў шчаслiвым.

ЛIС I КОШКА

Здарылася аднаго разу так, што напаткала кошка ў лесе спадара лiса. "Ён разумны ды такi спрактыкаваны, што яго ва ўсiм свеце паважаюць", - падумала кошка i лагодна прамовiла да яго:

- Добры дзень, шаноўны спадар лiс, як маецеся? Як упраўляецеся ў наш цяжкi час? Усё ж такое дарагое.

Глянуў лiс на кошку, акiнуў яе зняважлiвым паглядам з галавы да ног i памарудзiў, не ведаючы, цi варта адказваць.

Нарэшце ён сказаў:

- Ах ты, няшчасная варкатуха, дурнiца бязглуздая, галодная жабрачка ды мышаедка! Як гэта табе на розум прыйшло пытацца, як мне паводзiцца? Як ты насмелiлася? Чаму цябе там вучылi? Якiя навукi прайшла?

- Я ведаю толькi адну навуку, - сцiпла адказала кошка.

- Што ж гэта за навука? - спытаўся лiс.

- Калi за мною ўлягуць сабакi, дык я ўмею ўскочыць на дрэва i ўратавацца.

- I гэта ўсё? - сказаў лiс. - А я вось знаўца аж у ста мастацтвах i да таго яшчэ цалюткi мех хiтрыкаў маю. Мне шкада цябе, iдзi са мною, я навучу цябе, як ад сабак уцякаць.

Тут якраз на гэтым часе праходзiў паляўнiчы з чатырма сабакамi. Кошка ў iмгненне вока ўскочыла на дрэва, уселася на самай вершалiне, i галiнкi ды лiстота схавалi яе.

- Развяжыце ваш мех, спадар лiс, развяжыце ваш мех, - загукала яму кошка.

Але сабакi ўжо схапiлi яго i моцна трымалi ў зубах.

- Эх, спадар лiс! - усклiкнула кошка. - Вось вы i ўляцелi ў бяду са сваiмi ста мастацтвамi. А маглi б вы, як я, на дрэва ўскараскацца, не давялося б вам з жыццём развiтвацца.

СПАДАРЫНЯ МЯЦЕЛIЦА

Была ў адной удавы дачка, была ў яе яшчэ i падчарка. Падчарка старанная, прыгожая, а дачка i непрыгожая, i гультайка страшэнная. Дачку сваю ўдава вельмi любiла i ўсё ёй даравала, а падчарку прымушала шмат працаваць i кармiла надта дрэнна.

Кожную ранiцу павiнна была падчарка садзiцца ля калодзежа i прасцi пражу. I столькi ёй патрэбна было спрасцi, што часта нават да крывi сцiрала яна пальцы.

Аднаго разу сядзела яна так, прала i вымазала крывёю верацяно. Нахiлiлася дзяўчына да калодзежа, каб абмыць вырацяно, i раптам выслiзнула ў яе верацяно з рук i звалiлася ў калодзеж.

Заплакала падчарка i пабегла дадому расказаць мачасе пра сваю бяду.

- Ты яго выпусцiла, ты яго i даставай, - сказала мачаха злосна. - Ды глядзi, без верацяна не вяртайся.

Пайшла дзяўчына назад да калодзежа i з гора ўзяла ды i кiнулася ў ваду. Кiнулася ў ваду i адразу прытомнасць згубiла.

А калi апрытомнела, убачыла яна, што ляжыць на зялёным лужку, з неба сонца свецiць, а на лужку кветкi растуць.

Пайшла дзяўчына па лужку, глядзiць: стаiць на лужку печ, а ў печы хлябы пякуцца. Хлябы крыкнулi ёй:

- Ах, вымi нас, дзяўчына, з печы хутчэй! Ах, вымi хутчэй! А не то мы зусiм згарым!

Узяла дзяўчына лапату i выняла хлябы з печы.

Потым пайшла яна далей i прыйшла да яблынi. А на яблынi было шмат спелых яблыкаў. Яблыня крыкнула ёй:

- Ах, патрасi мяне, дзяўчына, патрасi! Яблыкi даўно паспелi!

Пачала дзяўчына трэсцi дрэва. Яблыкi дажджом на зямлю пасыпалiся. I да таго часу трэсла яна яблыню, пакуль не засталося на ёй нiводнага яблыка.

Сабрала дзяўчына яблыкi ў кучу i пайшла далей. I вось нарэшце прыйшла яна да хаткi. З акна хаткi выглянула бабуля. З рота ў яе тырчалi вялiзныя белыя зубы. Убачыла дзяўчына бабулю, спалохалася i хацела ўцячы, але бабуля крыкнула ёй:

- Чаго ты спалохалася, мiлая? Заставайся лепш у мяне. Будзеш добра працаваць, i табе добра будзе. Ты мне толькi пасцель сцялi лепей ды пярыну i падушкi ўзбiвай мацней, каб пер'е ва ўсе бакi ляцела. Калi ад маёй пярыны пер'е ляцiць, на зямлi снег iдзе. Ведаеш, хто я? Я - сама спадарыня Мяцелiца.

- Што ж, - адказала дзяўчына, - я згодна паступiць да вас на службу.

Так i засталася яна працаваць у бабулi. Дзяўчына яна была добрая, працавiтая i рабiла ўсё, што ёй бабуля загадвала.

Пярыну i падушкi яна так моцна ўзбiвала, што пер'е, быццам камякi снегу, ляцела ва ўсе бакi.

Добра жылося дзяўчыне ў Мяцелiцы. Нiколi яе Мяцелiца не лаяла, а кармiла заўсёды сытна i смачна.

Ды ўсё ж хутка пачала дзяўчына сумаваць. Спачатку яна i сама зразумець не магла, чаму сумуе, - бо ёй тут у тысячу разоў лепш, чым дома, жывецца, а потым зразумела, што сумуе яна менавiта па роднаму дому. Як там нi кепска было, а ўсё-такi яна вельмi да яго прывыкла.

Вось аднойчы i кажа дзяўчына бабулi:

- Я вельмi засумавала па дому. Як мне ў вас нi добра, але не магу я тут больш заставацца. Мне дужа хочацца родных пабачыць.

Выслухала яе Мяцелiца i сказала:

- Мне падабаецца, што ты сваiх родных не забываеш. Ты добра ў мяне папрацавала. За гэта я табе сама пакажу дарогу дадому.

Узяла яна дзяўчыну за руку i прывяла да вялiкай брамы. Брама расчынiлася, i калi дзяўчына праходзiла пад ёю, пасыпалася на яе зверху золата. Так i выйшла яна з брамы, уся золатам абсыпаная.

- Гэта табе ўзнагарода за тваю стараннасць, - сказала Мяцелiца i дала ёй верацяно, тое самае, якое ў калодзеж звалiлася.

Потым брама зачынiлася, i дзяўчына зноў апынулася наверсе, на зямлi. Неўзабаве прыйшла яна да мачахiнай хаты. Увайшла яна ў хату, а пеўнiк, якi сядзеў на калодзежы, у гэты час заспяваў:

- Ку-ка-рэ-ку, дзяўчына прыйшла!

Многа золата ў хату прынясла!

Убачылi мачаха з дачкой, што прынесла падчарка з сабой многа золата, i сустрэлi яе ласкава. Нават не лаялi за доўгую адлучку.

Расказала iм дзяўчына пра ўсё, што з ёю здарылася, i захацелася мачасе, каб яе дачка таксама стала багатай, каб яна таксама многа золата дамоў прынесла.

Пасадзiла яна сваю дачку прасцi каля калодзежа. Села лянiвая дачка ля калодзежа, але прасцi не стала. Толькi падрапала сабе палец цярноўнiкам да крывi, вымазала верацяно крывёю, кiнула яго ў калодзеж i сама за iм у ваду скокнула.

I вось апынулася яна на тым жа самым зялёным лужку, дзе раслi прыгожыя кветкi. Пайшла яна па сцяжынцы i неўзабаве прыйшла да печы, дзе пяклiся хлябы.

- Ах, - крыкнулi ёй хлябы, - вымi нас з печы! Вымi хутчэй! Мы спяклiся ўжо! Мы хутка згарым!

- Яшчэ чаго! - адказала гультайка. - Буду я з-за вас пэцкацца, - i пайшла далей.

Потым прыйшла яна да яблынi, яблыня крыкнула ёй:

- Ах, патрасi мяне, дзяўчына, патрасi мяне! Яблыкi ўжо даўно паспелi!

- Як жа, як жа, - адказала яна, - яшчэ, калi я пачну цябе трэсцi, якi-небудзь яблык мне на галаву звалiцца ды гуз наб'е!

Нарэшце падышла гультайка да хаткi спадарынi Мяцелiцы. Яна зусiм не спалохалася Мяцелiцы. Сястра ж расказала ёй пра вялiкiя зубы Мяцелiцы i пра тое, што яна зусiм не страшная.

Вось i пачала гультайка працаваць у Мяцелiцы.

Першы дзень яна яшчэ так-сяк iмкнулася пераадолець сваю ляноту, слухала спадарыню Мяцелiцу, узбiвала ёй пярыну i падушкi так, што пер'е ляцела ва ўсе бакi.

А на другi i на трэцi дзень пачала яе адольваць лянота. Ранiцай неахвотна падымалася яна з ложка, пасцель сваёй гаспадынi слала дрэнна, а пярыну i падушкi зусiм перастала ўзбiваць.

Надакучыла Мяцелiцы трымаць такую служанку, вось яна i кажа ёй:

- Iдзi ты назад да сябе дамоў!

Тут гультайка ўзрадавалася.

"Ну, - думае, - зараз на мяне золата пасыплецца".

Падвяла яе Мяцелiца да вялiкай брамы. Расчынiлася брама. Але калi выходзiла з яе гультайка, не золата на яе пасыпалася, а перакулiўся кацёл са смалой.

- Вось табе ўзнагарода за тваю работу, - сказала Мяцелiца i зачынiла браму.

Прыйшла гультайка дадому, а пеўнiк, якi сядзеў на калодзежы, убачыў яе i закрычаў:

- Будуць смяяцца ўсе ў сяле:

Уваходзiць дзяўчына ўся ў смале!

I так гэта смала да яе моцна прылiпла, што засталася на скуры на ўсё жыццё.

РАЗБОЙНIК-ЖАНIХ

Жыў-быў некалi млынар. Была ў яго прыгожая дачка. Вырасла яна, i захацелася бацьку ўдала выдаць яе замуж.

Вось неўзабаве аб'явiўся багаты жанiх. Бацька пра такога i марыў, таму i паабяцаў яму сваю дачку. А дзяўчыне хлопец не вельмi спадабаўся. Зiрне на яго цi падумае пра яго, i нейкi страх ахоплiвае яе сэрца.

Аднойчы жанiх кажа:

- Ты вось - мая нявеста, а нi разу да мяне ў госцi не завiтала.

- Ды я ж не ведаю, дзе стаiць ваша хата.

Жанiх растлумачыў:

- Хата мая вунь там, у цёмным лесе.

- Цi знайду дарогу? - сумняваецца нявеста.

- Я насыплю на дарогу попелу. Ён i прывядзе цябе ў маю хату. Прыходзь у наступную нядзелю. Я ўжо гасцей запрасiў.

Наступiла нядзеля. Трэба збiрацца ў дарогу, а дзяўчыне зрабiлася так страшна, што не можа растлумачыць. Але ж пераадолела страх. Насыпала поўныя кiшэнi гароху, рушыла ў дарогу.

Амаль цэлы дзень iшла. I вось перад ёй - густы лес, а ў iм - адзiная хата. Не спадабалася дзяўчыне хата: змрочная, няўтульная. Увайшла ў яе - нiкога. Цiха-цiха, аж страшна.

Раптам чуецца голас:

- Азiрнiся, нявеста, цi не ў разбойным ты месцы?

Азiрнулася дзяўчына i ўбачыла птушку ў клетцы. Птушка яшчэ раз папярэдзiла:

- Азiрнiся, нявеста, цi не ў разбойным ты месцы?

Нявеста абышла ўсе пакоi, але ўсюды было пуста, нiводнай чалавечай душы. Урэшце спусцiлася яна ў склеп. А там - старая жанчына сядзiць, галавой хiтае.

- Цi не скажаце мне, - пытае дзяўчына, - тут жыве мой жанiх?

- Ах, небарака, - адказала бабуля, - куды ты трапiла! Тут жа разбойны прытон. Ты чакаеш вяселля, але глядзi, як бы не святкаваць яго разам са смерцю. Вунь бачыш, вялiкi кацёл з вадой. Мяне прымушаюць яго кiпяцiць, а тады ў iм вараць людзей i ядуць. Яны ж - людаеды! Ратуйся хутчэй, пакуль цябе не схапiлi...

Старая завяла i схавала дзяўчыну за вялiзную бочку. Загадала:

- Сядзi цiха, як мышка ў норцы! А ноччу, калi разбойнiкi заснуць, мы з табой збяжым.

Толькi яны пра ўсё дамовiлiся, як дамоў вярнулася разбойная шайка. Прыцягнулi з сабой нейкую дзяўчыну. Яна крычала, прасiлася, а яны як бы не чулi, бо былi ўсе п'яныя.

Разбойнiкi прымусiлi i дзяўчыну выпiць тры шклянкi вiна: белага, чырвонага, бурштынавага. Ад гэткага пiтва разарвалася ў паланянкi сэрца. Яны сарвалi з яе прыгожую сукенку, паклалi на стол, пасеклi на кавалкi дзявоцкае цела, пасыпалi соллю.

Ледзь жывая сядзела за бочкай нявеста. Яна зразумела, якую долю рыхтаваў ёй разбойнiк-жанiх. Раптам на яе каленi ўпаў мезенец той дзяўчыны, якую забiлi разбойнiкi. На iм свяцiўся залаты пярсцёнак.

А здарылася так, што адзiн разбойнiк прыкмецiў на руцэ паланянкi золата i захацеў зняць яго. Адсек палец, а ён падскочыў уверх i ўпаў за бочку.

Узялi разбойнiкi свечку, пачалi шукаць адсечаны мезенец. Не знайшлi. Тады адзiн з iх кажа другому:

- А ты за бочкай шукаў?

Тут старая я-я-к закрычыць:

- Ступайце хутчэй есцi! Заўтра пашукаеце палец, ён ад вас не збяжыць.

- Праўду кажаш, - пагадзiлiся разбойнiкi.

Селi яны вячэраць, пачалi пiць вiно. А нiхто ж з iх не ведаў, што бабуля падсыпала ў бутлю соннага зелля.

Паелi-папiлi разбойнiкi дый заснулi-захраплi ў склепе. Вось тады i вылезла з-за бочкi нявеста. Асцярожна, пераступаючы цераз спячых, выйшла яна на вулiцу. За ёй - бабуля. I кiнулiся яны ўцякаць далей ад разбойнага прытона.

Вецер здзьмуў з дарогi попел, якi насыпаў некалi жанiх. Затое гарох, якi раскiдала дзяўчына, пусцiў расткi. У месячковым ззяннi яны i паказвалi дарогу. Так iшлi яны ўсю ноч, а пад ранiцу былi ўжо дома. I паведала дзяўчына бацьку ўсю праўду.

Вось надышоў дзень, калi трэба святкаваць вяселле. Млынар склiкаў усiх сваiх родзiчаў i знаёмых. З'явiўся i жанiх.

Уселiся госцi за стол. I прапанавана было кожнаму што-небудзь расказаць. Нявеста сядзела цiха, маўклiва. Тады жанiх звярнуўся да яе:

- Ну, мая душачка, хiба ты нiчога не ведаеш? Раскажы нам што-небудзь.

Нявеста пагадзiлася:

- Добра, раскажу я вам сон. Iду нiбыта цераз лес, iду i раптам перада мною - хата. А ў ёй нiводнай жывой душы. Вiсiць на сцяне клетка з птушкай. I кажа мне тая птушка: "Азiрнiся, нявеста, цi не ў разбойным ты месцы?" I паўтарыла яшчэ раз. Ды гэта, мой мiлы, мне толькi снiлася... Прайшлася я па ўсiх пакоях. Усе яны - пустыя, беспрытульныя. Спусцiлася ў склеп, i сядзела там старэнькая жанчына. Пытаюся ў яе: "Цi не ў гэтай хаце жыве мой жанiх? " А яна адказвае: "Ах, небарака, ты ж у разбойны прытон трапiла. Жанiх твой жыве тут, але ён цябе збiраецца на кавалкi пасекчы, а пасля зварыць дый з'есцi". Мiлы мой, гэта ж мне толькi прыснiлася... I схавала мяне бабуля за вялiзную бочку. Толькi там прытаiлася, як вярнулiся дамоў разбойнiкi, прыцягнулi з сабой нейкую дзяўчыну, далi ёй выпiць трайнога вiна - белага, чырвонага i бурштынавага. Ад яго разарвалася ў паланянкi сэрца. Мiлы мой, гэта ж мне толькi прыснiлася... I ўбачыў адзiн разбойнiк на мезенцы ў дзяўчыны залаты пярсцёнак. Цяжка яго сцягнуць. Тады ён узяў сякеру i адсек палец. Падскочыў той мезенец уверх, упаў за вялiзную бочку i трапiў якраз мне на каленi. Вось ён, гэты палец з пярсцёнкам!..

Нявеста паказала гасцям адсечаны палец з залатым пярсцёнкам.

Разбойнiк-жанiх збялеў што палатно, падхапiўся з-за стала i хацеў бегчы. Але госцi схапiлi яго, прывялi на суд. I прысудзiлi пакараць смерцю. А разам i яго шайку за iх разбойныя справы.

КАРАЛЕВIЧ, ЯКI НIЧОГА НЕ БАЯЎСЯ

Жыў-быў аднойчы каралевiч, не хацелася яму больш заставацца дома ў свайго бацькi, а раз ён нiчога не баяўся, то падумаў: "Пайду я па белым свеце вандраваць i не сумна мне будзе, ды i нагляджуся на розныя дзiўныя рэчы". Развiтаўся ён са сваiмi бацькамi i пайшоў ад iх, i iшоў усё напрасткi з ранiцы да самага вечара, i было яму ўсё роўна, куды дарога вядзе. Здарылася так, што падышоў каралевiч да дома аднаго велiкана; здарожыўся ён i сеў каля дзвярэй адпачыць. Пачаў каралевiч па баках разглядваць i раптам заўважыў на двары ў велiкана цацку: былi гэта два вялiзныя шары i кеглi з рост чалавека. Захацелася яму пагуляць у тыя кеглi, ён расставiў iх, пачаў збiваць iх шарамi, i калi кеглi падалi, то гучна крычаў, таму што было яму весела. Пачуў велiкан шум, высунуў галаву ў акно i ўбачыў чалавека; i быў той ростам, як усе людзi, але аднак жа гуляў у яго кеглi.

- Гэй ты, казяўка! - крыкнуў велiкан. - Што гэта ты ў мае кеглi гуляеш? Адкуль у цябе такая сiла?

Паглядзеў каралевiч наверх, агледзеў велiкана i сказаў:

- Ах ты, даўбешка гэтакая! Што ж ты думаеш, што ў цябе аднаго толькi дужыя рукi? Я магу ўсё, чаго захачу!

Спусцiўся велiкан унiз, пачаў са здзiўленнем глядзець на гульню ў кеглi i сказаў:

- Калi ты такi чалавек, то iдзi i прынясi мне яблык з дрэва жыцця.

- А навошта ён табе? - запытаў каралевiч.

- Гэты яблык я хачу не для сябе, - адказаў велiкан. - Ёсць у мяне нявеста, гэта яна яго патрабуе. Хадзiў я, вандраваў нямала па свеце, але такога дрэва адшукаць не мог.

- Ну, я яго адшукаю, - сказаў каралевiч, - чаго б гэта нi каштавала!

Кажа велiкан:

- Ты думаеш, што гэта так ужо лёгка? Сад, у якiм расце дрэва, абнесены жалезнай агароджай, i ляжаць уздоўж агароджы дзiкiя звяры, яны вартуюць i нiкога з людзей туды не прапускаюць.

- Мяне яны прапусцяць, - сказаў каралевiч.

- Так, але калi ты i трапiш у гэты сад i ўбачыш на дрэве яблык, то гэта яшчэ не азначае, што ты яго зможаш сарваць: вiсiць перад iм кольца, i той, хто захацеў бы дастаць i сарваць яблык, павiнен спачатку прасунуць у яго руку, а гэта яшчэ нiкому не ўдавалася.

- А мне ўдасца, - сказаў каралевiч.

Развiтаўся ён з велiканам i пайшоў праз горы i далiны, палi i лясы i прыйшоў, нарэшце, да чарадзейнага саду. Ляжалi вакол яго звяры, але яны апусцiлi галовы ўнiз i спалi. Яны не прачнулiся i тады, калi ён да iх падышоў i нават калi цераз iх пераступiў. Вось пералез каралевiч цераз агароджу i без перашкод трапiў у сад. I расло там пасярэдзiне дрэва жыцця, i ззялi на галiнах яго чырвоныя яблыкi. Ён узабраўся па ствале наверх, толькi хацеў працягнуць руку да яблыка, раптам бачыць - вiсiць перад iм кольца; ён лёгка прасунуў у яго руку i сарваў яблык. Але раптам кольца моцна сцiснулася вакол рукi, i тут каралевiч адчуў, што магутная сiла пранiкла ў яго жылы. Ён спусцiўся з яблыкам унiз з дрэва i не захацеў пералазiць цераз агароджу, узяўся рукой за вялiкiя вароты, - i варта было яму толькi iх патрэсцi, як яны з трэскам расчынiлiся. Ён выйшаў з саду, але прачнуўся леў, якi ляжаў перад агароджай, i кiнуўся за каралевiчам, ды не разлютаваны, а пайшоў услед за iм пакорна, як за сваiм гаспадаром.

Прынёс каралевiч велiкану абяцаны яблык i сказаў:

- Вось бачыш, я здабыў яго без усякiх цяжкасцей.

Узрадаваўся велiкан, што яго жаданне так хутка збылося, заспяшаўся да сваёй нявесты i даў ёй яблык, якi яна патрабавала. Але дзяўчына была i прыгожая i разумная, яна не ўбачыла на руцэ ў велiкана кольца i сказала:

- Я табе да таго часу не паверу, што яблык здабыў ты, пакуль не ўбачу ў цябе на руцэ кольца.

Сказаў велiкан:

- Для гэтага мне патрэбна вярнуцца дамоў, я яго табе прынясу, - ён думаў, што кольца будзе лёгка адабраць сiлай у слабага чалавека, калi той не аддасць яго па добрай волi.

I вось запатрабаваў велiкан у каралевiча кольца, але той адмовiў.

- Дзе яблык, там павiнна знаходзiцца i кольца, - сказаў велiкан, - не аддасi яго па добрай волi, давядзецца табе з-за яго са мною пазмагацца.

Доўга дужалiся яны, але велiкан не мог нiчога зрабiць з каралевiчам: чарадзейная сiла кольца рабiла яго магутным. Тады велiкан схiтрыў i сказаў:

- Мне ад барацьбы стала горача, ды i табе, мабыць, таксама, - давай пакупаемся ў рэчцы i асвяжымся, а потым пачнем зноўку.

Каралевiч, не падазраючы нiякага каварства, падышоў з велiканам да вады; але зняў ён разам з адзеннем i кольца з рукi i скокнуў у раку. У момант схапiў велiкан кольца i наўцёкi; ды леў заўважыў злодзея, кiнуўся за велiканам у пагоню, вырваў з рук у яго кольца i прынёс назад свайму гаспадару. Схаваўся велiкан за дубам, i калi каралевiч апранаўся, ён напаў на яго i выкалаў яму вочы.

I стаў цяпер каралевiч сляпы, не ведаючы, што яму рабiць. Падышоў да яго велiкан, зноў схапiў яго за руку, збiраючыся кудысьцi весцi, i прывёў яго на вяршыню высокай скалы. Ён пакiнуў яго там, а сам падумаў: "Варта яму зрабiць некалькi крокаў, i ён разаб'ецца насмерць, i я змагу тады зняць з яго кольца". Але верны леў не пакiнуў свайго гаспадара, ён моцна схапiў яго за адзенне i адцягнуў назад.

З'явiўся велiкан, хацеў абрабаваць мёртвага, але ўбачыў, што хiтрасць яго не ўдалася. "Няўжо нельга нiяк знiшчыць такога слабага чалавечка!" - прамовiў ён, раззлаваны, сам сабе, схапiў каралевiча i павёў яго зноў iншай дарогай да прорвы. Ды леў разгадаў злую задуму i дапамог гаспадару выбрацца з бяды. Калi велiкан падвёў сляпога зусiм блiзка да абрыву, ён выпусцiў руку каралевiча i хацеў пакiнуць яго аднаго, ды леў пiхнуў велiкана, i той звалiўся ў прорву i разбiўся.

Верны звер адцягнуў свайго гаспадара з краю цяснiны i прывёў яго да дрэва, дзе працякаў празрысты, светлы ручай. Сеў каралевiч каля ручая, а леў улёгся побач i лапай апырскаў яму твар. I як толькi трапiла некалькi кропель каралевiчу ў вочы, ён зноў пачаў трохi бачыць; i тут ён заўважыў птушачку, якая стукнулася аб ствол дрэва, потым спусцiлася да ручая, выкупалася ў iм, i, не дакрануўшыся да дрэў, узляцела, мiльганула, быццам да яе зноў вярнуўся зрок. Убачыў каралевiч у гэтым знак Божы, нахiлiўся да вады i абмыў твар. Калi ён падняўся, вочы яго сталi чыстыя, ясныя, якiмi не былi яшчэ нiколi.

Падзякаваў каралевiч Богу за яго вялiкую ласку i пайшоў далей вандраваць па свеце разам са сваiм iльвом. Здарылася аднойчы, што прыйшоў ён да замка, а быў той замак зачараваны, i стаяла ля замкавай брамы дзяўчына, яна была стройная, i твар быў у яе прыгожы, але ўся яна была чорная. Яна загаварыла з каралевiчам i сказала:

- Ах, каб ты мог вызвалiць мяне ад злых чараў!

- А што я павiнен дзеля гэтага зрабiць? - запытаў каралевiч.

I адказала дзяўчына:

- Ты павiнен правесцi тры ночы ў вялiкай зале зачараванага замка, але нiколькi не палохацца. Калi цябе пачнуць мучыць самымi жахлiвымi катаваннямi, i ты вытрымаеш, не вымавiш нi гуку, я буду вызвалена ад чараў. Забраць жыццё ў цябе яны не адважацца.

I сказаў тады каралевiч:

- Я не баюся i з божай дапамогай паспрабую.

I ён весела накiраваўся ў замак, i калi ўжо сцямнела, ён усеўся ў вялiкай зале i пачаў чакаць. Да самай поўначы было цiха, але раптам падняўся вялiкi шум, з усiх куткоў i закуткаў з'явiлiся маленькiя чорцiкi. Яны зрабiлi выгляд, быццам яго не заўважаюць, паселi пасярод пакоя, запалiлi агонь i распачалi гульню. Калi хто прайграваў, той казаў: "Гэта няправiльна, тут хтосьцi знаходзiцца з чужых, гэта ён вiнаваты, што я прайграў". А другi чорцiк сказаў: "Пачакай, зараз я да цябе прыйду, гэй, ты, там за печчу!" Крыкi рабiлiся пры гэтым усё мацнейшымi i мацнейшымi, i нiхто не мог бы iх слухаць без страху. Але каралевiч працягваў сядзець зусiм спакойна i не палохаўся. Ды вось, нарэшце, чэрцi паўскаквалi i накiнулiся на яго, i было iх так многа, што абараняцца ад iх каралевiчу было не пад сiлу. Яны цягалi яго па падлозе, шчыпалi, трэслi, бiлi i ўсяляк яго мучылi, але ён i гуку не вымавiў. Пад ранiцу яны знiклi, але ён так знясiлеў, што не ў стане быў i паварухнуцца. I калi наступiў свiтанак, прыйшла да яго чорная дзяўчына, яна трымала ў руках маленькую бутэлечку з жывой вадой i абмыла яго ёю, i ўмомант ён адчуў, што ўвесь боль знiк, i яго жылы напоўнiлiся свежымi сiламi. Яна сказала:

- Адну ноч ты вытрымаў удала, але наперадзе яшчэ дзве.

Потым яна зноў пайшла, i калi яна адыходзiла, ён заўважыў, што ногi ў яе сталi белыя.

Наступнай ноччу чэрцi з'явiлiся зноў i пачалi гульню. Яны нападалi на каралевiча i бiлi яго куды мацней, чым мiнулай ноччу, i ўсё цела ў яго пакрывалася ранамi. Але таму, што ён вытрымаў усё моўчкi, iм давялося яго пакiнуць; i калi наступiў досвiтак, прыйшла дзяўчына i вылечыла яго жывою вадой. А калi яна адыходзiла, ён з радасцю ўбачыў, што ўся яна стала белая.

Засталося яму вытрымаць яшчэ адну ноч, але гэта была самая цяжкая. Чортавы зданi з'явiлiся зноў.

- А-а, ты яшчэ тут! - закрычалi яны. - Зараз цябе будуць мучыць i катаваць так, што ты задыхнешся.

Яны калолi яго i бiлi, кiдалi ў розныя бакi, цягалi за рукi i за ногi, нiбы збiраючыся яго разарваць. Але ён выцерпеў i гуку не вымавiў. Нарэшце чэрцi знiклi, а ён ляжаў непрытомны, не мог i зварухнуцца, нават вачэй ён не мог расплюшчыць, каб убачыць дзяўчыну, якая прыйшла да яго i апырскала i аблiла яго жывой вадой. I ўраз ён пазбавiўся ад болю i адчуў сябе свежым i бадзёрым, быццам толькi што прачнуўся. Ён расплюшчыў вочы i ўбачыў перад сабой дзяўчыну, i была яна ўся беласнежная i прыгожая, як ясны дзень.

- Уставай, - сказала яна, - i тройчы ўзмахнi над парогам сваiм мячом, i ўсё будзе вызвалена ад злых чараў.

I толькi ён гэтак зрабiў, увесь замак быў пазбаўлены чараў, i стала дзяўчына багатай каралеўнай. Прыйшлi слугi i сказалi, што ў банкетнай зале накрыты ўжо стол i пададзены стравы. Селi каралевiч з каралеўнай за стол, елi i пiлi разам, а вечарам з вялiкай радасцю яны адсвяткавалi вяселле.

ВЕРНЫЯ ЗВЯРЫ

Шмат гадоў таму жыў адзiн чалавек. Грошай у яго было зусiм мала, i вось з тымi рэшткамi, што ў яго засталiся, падаўся ён вандраваць па свеце. Прыйшоў ён аднаго разу ў вёску, бачыць - збеглiся хлопцы, крычаць ды шумяць.

- Дзецi, што ў вас тут такое? - спытаўся чалавек.

- Ды вось, - кажуць яны, -мы злавiлi мыш, хочам навучыць яе танцаваць. Падзiвiцеся, як смешна яна падскоквае!

Але чалавек пашкадаваў бедалажку-звярка ды сказаў:

- Хлопчыкi, пусцiце мыш на волю, я вам за тое заплачу. - Ён даў iм грошай, i яны адпусцiлi мыш, i бедалажка-звярок уцёк ды схаваўся ў норку.

Пайшоў чалавек далей. Прыходзiць ён у другую вёску, бачыць - у хлопцаў малпа; прымушаюць яны яе скакаць ды куляцца, пацяшаюцца з яе, не даюць ёй спакою. Даў чалавек хлопцам грошай, каб пусцiлi яны малпу. Потым пайшоў ён у трэцюю вёску, а там у хлопцаў быў мядзведзь на ланцугу; даводзiлася яму ставаць на заднiя лапы ды скакаць, а калi ён бурчэў, гэта iх забаўляла. I ён выкупiў мядзведзя; узрадаваўся мядзведзь, што можна стаць цяперака зноў на свае чатыры лапы, ды затупаў ён проста ў лес.

Раздаў чалавек апошнiя свае грошы, не засталося ў яго ў кiшэнi i меднай капейчыны. I кажа ён сабе: "Грошай у караля ў казне куды болей, чым яму трэба; навошта мне з голаду памiраць, вазьму я ў яго трошкi, а зараблю - вярну iх зноў у казну". Залез ён у казну i ўзяў адтуль трошкi грошай, але калi ён вылез з каралеўскай кладоўкi, схапiлi яго каралеўскiя служкi. Абвясцiлi яму, што ён злодзей, ды прывялi яго на суд. А паколькi ўчынiў ён злачынства, дык прысудзiлi пасадзiць яго ў скрыню ды кiнуць у рэчку. Прасвiдравалi ў вечку скрынi дзiркi, каб магло трапляць у яе паветра, i далi чалавеку збан вады ды хлеба лусту. Вось i паплыў ён па рацэ; ды такi яго апанаваў страх! Аж раптам чуе ён - нешта шкрабаецца ды трэцца аб замок, грызе ды пастуквае. Нечакана адмыкаецца замок, узнiмаецца вечка скрынi - стаяць перад iм мыш, малпа i мядзведзь, - гэта яны вечка адчынiлi; некалi iх чалавек з бяды выбавiў, а цяперака i яны прыйшлi яму на дапамогу. Але звяры не ведалi, што iм далей рабiць, i пачалi яны памiж сабой радзiцца. А тут выкацiўся да iх раптам з вады белы камень, падобны да яйка. Вось мядзведзь i кажа:

- Ён у самы час да нас паспеў, гэты камень цудадзейны: чый ён будзе, той i зможа пажадаць сабе ўсё, што толькi захоча.

Выцягнуў чалавек з вады гэты камень, узяў яго ў руку ды пажадаў, каб быў у яго замак з садам i каралеўскаю стайняй. I толькi вымавiў ён сваё жаданне, як сядзеў ужо ў замку з садам ды каралеўскай стайняй, i ўсё было такое прыгожае ды дзiвоснае, што анiяк не мог ён надзiвiцца з усяго гэтага.

А праходзiлi гэтым часам па дарозе купцы-гандляры.

- Падзiвiцеся, - сказалi яны, - якi цудоўны збудавалi замак, а мiнулы ж раз, калi мы праходзiлi, тут былi толькi адны сыпучыя пяскi.

Закарцела iм дазнацца, як гэта сталася. З'явiлiся яны ў замак, пачалi ў чалавека распытваць, як здолеў ён усё гэта так хутка збудаваць. А ён iм i кажа:

- Ды гэта не я зрабiў, гэта зрабiў мой цудадзейны камень.

- А што гэта за камень такi? - спыталiся яны.

Ён пайшоў ды прынёс яго i паказаў купцам-гандлярам. Захацелася iм той камень набыць, i яны спыталiся, цi не прадасць ён iм яго, ды прапанавалi яму ўсе свае дарагiя тавары. Зiрнуў чалавек на цудоўныя тавары, разбеглiся ў яго вочы ад выгляду iх, а было ў яго сэрца не ўстойлiвае, яно iмкнулася ўсё да новага, i вось даў ён сябе абдурыць, думаючы, што цудоўныя тавары шмат даражэйшыя за ягоны цудадзейны камень, ды аддаў яго купцам-гандлярам. Ледзьве выпусцiў ён яго з рук, i адразу ж знiкла разам з каменем усё ягонае шчасце, апынуўся ён зноў у замкнёнай скрынi на рацэ, i была ў яго адна толькi конаўка вады ды акраец хлеба.

Як убачылi верныя звяры - мыш, малпа ды мядзведзь, - што трапiў ён у бяду, паспяшалiся зноў яму на дапамогу, але анiяк не маглi яны цяперака збiць той замок - быў ён шмат мацнейшы, чым у першы раз. Тады мядзведзь i кажа:

- Трэба нам чарадзейны камень знайсцi, а iнакш усе нашыя намаганнi будуць марныя.

А купцы засталiся жыць у замку. Вось звяры i пайшлi туды разам усе; i калi яны былi ўжо каля самага замка, мядзведзь кажа:

- Мыш, зазiрнi ты ў замочную шчылiну ды паглядзi, што нам рабiць; ты ж маленькая, нiхто цябе не заўважыць.

Мыш згадзiлася на гэта, але неўзабаве вярнулася ды кажа:

- Нiчога не будзе; я зазiрнула: камень вiсiць пад люстрай на чырвоным шнурку, па баках сядзяць дзве вялiкiя кошкi з вогненымi вачыма i яго пiльнуюць.

Кажуць тады малпа ды мядзведзь:

- А ты яшчэ раз iдзi туды ды пачакай, пакуль гаспадар ляжа ў пасцель i засне, а потым пралезь у замочную шчылiну, ускараскайся на ложак ды ўшчыкнi яго за нос i адгрызi яму валасы.

Прабралася мыш зноў туды i зрабiла так, як сказалi ёй малпа ды мядзведзь. Гаспадар прачнуўся, пачаў сабе нос церцi ды кажа:

- А кошкi мае, вiдаць, нiкуды не вартыя: пускаюць мышэй, а тыя валасы мне ўсе з галавы паабгрызалi, - i ён прагнаў сваiх кошак.

Вось мыш свайго i дасягнула.

Калi на другую ноч гаспадар заснуў, забралася мыш да яго ў пакой, пачала грызцi чырвоны шнурок, на якiм вiсеў камень, пакуль нарэшце яго не перагрызла. Упаў камень на падлогу, тут яна i дацягнула яго да дзвярэй. Але нялёгка гэта было беднай маленькай мышцы; i кажа яна да малпачкi, а тая стаяла за дзвярыма, яе чакаючы:

- Ты выцягнi яго адсюль лапай.

Для малпы гэта было няцяжка, яна ўзяла камень у руку, ды пайшлi яны разам усе да ракi. Малпа i кажа:

- Як жа нам цяперака да скрынi дабрацца?

А мядзведзь адказвае:

- А гэта мы зараз уладкуем! Я ўвайду ў раку ды паплыву, а ты, малпа, сядзеш да мяне на спiну; але глядзi, трымайся за мяне абедзвюма рукамi, ды як мацней, а камень пакладзi сабе ў рот. А ты, мышка, залазь да мяне ў правае вуха.

Так яны зрабiлi ды паплылi ўнiз па рацэ. Неўзабаве мядзведзю маўчаць надакучыла, пачаў ён балбатаць пра тое ды пра сёе i кажа:

- Паслухай, малпа, а мы ж з табой адважныя сябры, як ты мяркуеш?

Але малпа змаўчала, нiчога яму не адказала.

- Што гэта ў цябе за манера такая, - сказаў мядзведзь, - сябрам сваiм не адказваць? Не люблю я тых, хто мне не адказвае.

Далей трываць у малпы не хапiла сiлы, выпусцiла яна камень у ваду i выгукнула:

- Дурань ты! Як жа мне было адказваць з каменем у роце? Вось ён цяперака i прапаў, а вiнаваты ва ўсiм ты.

- Ды ты не сварыся, - сказаў мядзведзь, - мы што-небудзь ды прыдумаем.

Парадзiлiся яны мiж сабой, склiкалi ўсiх драўняных жабак, жарлянак ды iншыя вадзяныя стварэннi i кажуць:

- На вас збiраецца напасцi моцны вораг, трэба вам будзе як болей камянёў набыць, колькi зможаце, а мы збудуем вам сцяну, яна вас i абаронiць.

Спалохалiся вадзяныя стварэннi ды нацягалi камянёў адусюль, i прыплыла, нарэшце, з дна рачнога старая тлустая жаба-крактуха i прыцягнула ў роце чырвоны шнурок з чарадзейным каменем. Узрадаваўся мядзведзь, узяў у жабы камень ды сказаў, што цяпер усё, маўляў, у парадку i могуць яны сабе спакойна дадому падавацца, - тут ён з iмi i развiтаўся. I паплылi яны ўтраiх унiз па рацэ да чалавека, якi знаходзiўся ў скрынi. Узарвалi яны чарадзейным каменем вечка, - з'явiлiся яны ў самы час - увесь хлеб ён паеў ужо i ўсю ваду выпiў i ледзь не загiнуў з голаду. Як толькi ўзяў ён у руку чарадзейны камень, пажадаў сабе добрага здароўя, i адразу ж перанёсся ў свой дзiвосны замак з садам ды каралеўскаю стайняй i стаў жыць прыпяваючы. А трох звяроў ён пакiнуў пры сабе, i ўсё жыццё пражылi яны шчаслiва разам.

ПРА РАЗУМНАГА КРАЎЦА

Жыла-была калiсьцi прынцэса, i вельмi ўжо была яна ганарлiвая: прыйдзе да яе, бывала, жанiх, i пачне яна загадваць яму загадкi; а калi ён iх не разгадае, то пасмяецца яна з яго i прагонiць. I загадала яна аб'явiць, што хто загадку разгадае, то за таго яна замуж выйдзе: няхай, маўляў, прыходзiць да яе кожны, хто пажадае. Вось, нарэшце, i знайшлiся тры краўцы; два старэйшыя лiчылi, што яны майстры вялiкiя, справу сваю ведаюць, i тут таксама не дадуць маху. А трэцi з iх быў чалавек на выгляд несамавiты i вялiкi расцяпа, ды i ў рамястве сваiм не ўмелец, але ён думаў, што ў гэтай справе выпадзе яму шчасце, а то адкуль жа i ўзяцца шчасцю? Вось i кажуць яму два старэйшыя:

- Ды заставайся ты лепей дома, а то са сваiм малым розумам не далёка ты пойдзеш.

Але маладзейшы кравец збiць сябе з панталыку не даў i адказаў, што гатоў галавой ручацца, што з гэтым заданнем ён справiцца; i вось ён смела рушыў у дарогу, быццам увесь свет яму належаў.

Прыбылi яны ўтрох да прынцэсы i аб'явiлi, каб загадала яна iм свае загадкi, - людзi, маўляў, прыйшлi талковыя ды вопытныя, i розум у iх такi тонкi, што ў вушка iголкi прасунуць можна.

I кажа iм прынцэса:

- Ёсць у мяне на галаве два рознакаляровыя валасы, - дык якога ж яны колеру?

- Калi ў гэтым уся загадка, - адказаў першы кравец, - то вось табе i разгадка: адзiн чорны, другi белы, як пра сукно кажуць - чорнае з крапiнкай.

I адказала прынцэса:

- Ты няправiльна адгадаў, няхай адказвае другi.

I адказаў тады другi:

- Калi ўжо не чорны i не белы, то каштанавы i рыжы - якраз як у майго бацькi святочны сурдут.

- I ты не адгадаў, - сказала прынцэса, - няхай адказвае трэцi, - гэты, я бачу, ведае пэўна.

Тут выйшаў смела маладзейшы кравец i кажа:

- У прынцэсы на галаве адзiн волас сярэбраны, а другi залаты, - во якога яны колеру!

Пачула гэта прынцэса, збялела ад страху, ледзь прытомнасць не страцiла, таму што маладзейшы кравец правiльна разгадаў. А была яна цвёрда ўпэўнена, што нiводнаму чалавеку на свеце той загадкi не разгадаць. Апамяталася яна i кажа:

- Таго, што ты адгадаў, яшчэ мала, каб пайшла я за цябе замуж; ты павiнен будзеш выканаць яшчэ другое. Ляжыць у мяне ў хляве мядзведзь, вось ты i правядзi з iм цэлую ноч; а калi я ранiцай прачнуся i ўбачу, што ты жывы, тады ты i ажэнiшся са мною.

Яна думала такiм чынам пазбавiцца ад краўца, - бо не было яшчэ такога чалавека, якi, трапiўшы ў лапы да мядзведзя, жывы б застаўся. Але кравец не спалохаўся, ён ахвотна пагадзiўся i сказаў:

- Смела задумана - паўсправы зроблена.

Вось надышоў вечар, i прывялi маладзейшага краўца да мядзведзя. Мядзведзь памкнуўся ўжо кiнуцца на маленькага чалавека i павiтацца з iм добра сваёй лапай.

- Гэй ты, цiшэй, цiшэй, - сказаў кравец, - я цябе супакою, - i ён дастаў з кiшэнi грэцкiя арэхi, раскусiў iх i пачаў есцi. Убачыў гэта мядзведзь, захацелася яму тых арэхаў пакаштаваць. Палез кравец у кiшэню i падаў яму iх поўныя прыгаршчы; але былi гэта не арэхi, а каменьчыкi. Запхнуў мядзведзь iх у пашчу, пачаў грызцi, - грызе, а разгрызцi нiяк не можа. "Эх, - падумаў ён, што гэта я за такi дурань, i арэхаў нават раскусiць не ўмею", - i кажа ён краўцу:

- Паслухай, разгрызi ты мне арэхi.

- Вось ты якi, - сказаў кравец, - а пашча ў цябе вунь якая вялiкая, а маленькага арэха разгрызцi не ўмееш!

Узяў ён камень, але замест яго паклаў сабе ў рот арэх, i - трэсь! - той раскалоўся.

- Трэба будзе яшчэ раз паспрабаваць, - сказаў мядзведзь, - бачу я, справа гэта такая, што i я, мабыць, здолею.

I даў яму кравец зноў камянi. Пачаў мядзведзь грызцi, грызе з усяе сiлы. Але i ты ж таксама не паверыш, што ён iх разгрыз. Тут выцягнуў кравец з-пад крыса скрыпку i давай на ёй найграваць. Пачуў мядзведзь музыку, не мог стрымацца, пачаў скакаць. Паскакаў ён трохi, i гэта яму так спадабалася, што ён папрасiў краўца:

- Паслухай, а цi складана iграць на скрыпцы?

- Ды зусiм лёгка, вось глядзi, - сюды кладу я пальцы левай рукi, а правай смыкам ваджу; i вось яно як весела атрымлiваецца: гоп-гоп-гоп, тра-ля-ля!

- Вось так бы iграць на скрыпцы, - сказаў мядзведзь, - i мне б хацелася, можна было б скакаць, калi захочацца. Навучы мяне iграць! Што ты на гэта скажаш?

- З вялiкiм задавальненнем, калi ёсць у цябе да гэтага здольнасцi. Ану, пакажы мне свае лапы. Э, ды яны ў цябе занадта доўгiя, трэба будзе кiпцюры крыху абрэзаць. - I ён прынёс цiскi, а мядзведзь паклаў у iх свае лапы; тут кравец давай iх зацiскаць, ды як мага мацней, i кажа:

- Цяпер пачакай, пакуль я прынясу нажнiцы, - i пакiнуўшы мядзведзя раўцi колькi яму хочацца, лёг у кутку на салому i заснуў.

Пачула вечарам прынцэса, як раве мядзведзь, i падумала, што раве ён ад радасцi, пакончыўшы з краўцом. Прачнулася яна ранiцай бесклапотная i задаволеная, але зазiрнула ў хлеў, бачыць - стаiць кравец, вясёлы i здаровы, побач з мядзведзем i пачувае сябе, быццам рыба ў вадзе. Што тут было ёй сказаць? Бо ў прысутнасцi ўсiх яна дала яму абяцанне; i загадаў тады кароль падаць карэту, i павiнна была прынцэса адправiцца разам з краўцом у кiрху i з iм павянчацца. Толькi яны селi ў карэту, а тыя два краўцы пачалi зайздросцiць шчасцю свайго сябра; i было ў iх сэрца злое, увайшлi яны ў хлеў i вызвалiлi мядзведзя з цiскоў. Люты мядзведзь кiнуўся ўслед за карэтай. Пачула прынцэса, што мядзведзь сапе i раве, спалохалася i закрычала:

- Ах, гэта гонiцца за намi мядзведзь, ён хоча цябе сцягнуць.

Тут наш кравец хутка скемiў, што яму рабiць: стаў ён на галаву, высунуў ногi ў акно карэты i закрычаў:

- Бачыш цiскi? Калi ты не адстанеш па-добраму, то трапiш у iх зноў!

Як убачыў гэта мядзведзь, павярнуўся i ўцёк. А кравец наш паехаў сабе спакойна ў кiрху i павянчаўся з прынцэсай, i жыў з ёю ён шчаслiва, быццам жаваранак палявы.

А хто казцы нашай не верыць, няхай талер дае хутчэй!